فريد قادري
با اعلام تغيير نام شركت «خدمات اكتشاف» به «عمليات اكتشاف نفت» در نخستين همايش عمليات اكتشاف نفت،اين بخش حركت خود را از حوزه كاملاً دولتي به سمت فعاليت در بخش خصوصي آغاز كرد. در اين ميان توجه به منابع مالي مورد نياز و نيروي انساني كارآمد از يك سو و تمركز بيش از حد امكانات و منابع در وزارت نفت براي عمليات اكتشاف در نواحي مختلف ايران از سوي ديگر، مورد بحث حاضران در همايش قرار گرفت. پيش از اين حوزه اكتشاف تقريباً در انحصار دولت بوده و يا به طور انحصاري در اختيار شركت هاي خارجي در قبل از انقلاب قرار داشت. روند واگذاري امور به بخش خصوصي به فعاليت هاي مرتبط با اكتشاف نيز رسيده است تا با يك نگاه اقتصادي به مجموعه فعاليت ها در اين زمينه نگريسته شود.
خصوصي سازي در صنعت نفت
براساس تبصره هاي قانون بودجه سال هاي ۱۳۷۸ و ۱۳۷۹ مقرر شد با بررسي وضعيت تمامي شركت هاي وابسته به دولت در خصوص تداوم واگذاري، انحلال يا ادغام آنها تصميم گيري شود.
براين اساس از مجموع ۴۳ شركت زيرمجموعه شركت ملي نفت، سهام ۲۴ شركت از طريق بورس واگذار خواهد شد كه شركت خدمات اكتشاف نفت نيز از اين جمله به شمار مي رود.
اكتشاف در ايران
اگرچه بارون جوليوس دورويتر، نخستين امتياز رسمي بهره برداري از منابع زميني و زيرزميني ايران را در دوره قاجار از آن خود كرد اما اقدامات عملي اكتشاف نفت از سال ۱۲۸۰ با عقد قرارداد ويليام فاكس دارسي آغاز و در خردادماه ۱۲۸۷ با كشف ميدان نفتي مسجد سليمان وارد مرحله عملي شد.
با آغاز جنگ جهاني اول و با وجودي كه طرفين منازعه برخلاف جنگ هاي فراگير پيشين از نفت به عنوان يك عامل كليدي و مؤثر بهره  مي گرفتند، به دليل نبود تكنولوژي هاي كارآمد و هزينه هاي بالا، ركود اكتشاف در سراسر دنيا فراگير شد كه پس از آن نيز با بروز بحران اقتصادي اواخر دهه ۱۹۲۰ و اوايل ۱۹۳۰ اين روند ادامه يافت.
اكتشاف حوزه هاي نفتي در ايران نيز به اين روال ادامه پيدا كرد. از سوي ديگر به دليل نفوذ صنعت نفت بريتانيا بر حوزه هاي نفتي ايران و بروز اختلاف ميان دو كشور در سال هاي ۱۳۰۹ تا ۱۳۱۲، روند اكتشاف در ايران كماكان كند پيش مي رفت.
با عادي شدن تدريجي روابط،  تا سال ۱۳۱۷ ميدان هاي بزرگي چون نفت سفيد، آقاجاري، پازنان و گچساران كشف شد. در ركود ناشي از وقوع جنگ جهاني دوم نيز تنها ميدان لالي كشف شد. كشف اين ميدان در سال ۱۳۲۷ اولين اكتشاف مخزن بنگستان به شمار مي رفت. از آن پس نيز با تحولات سياسي ايران در سال هاي ۱۳۲۹ تا ۳۲ و خلع يد از شركت انگليسي، عمليات اكتشاف در ايران كاملاً متوقف شد.
با عقد قرارداد كنسرسيوم در سال ۳۲ با شركت ملي نفت ايران و باز شدن دست شركت هاي خارجي، فعاليت هاي اكتشاف مجدداً از سر گرفته شد. ميدان اهواز (آسماري و بنگستان) و مخزن بنگستان ميدان آغاجاري در سال هاي ۱۳۳۳ تا ۱۳۳۷ كشف شدند.
در دهه ۴۸۱۳۳۸ تعداد مخازن جديد كشف شده به ۳۳ ميدان رسيد كه در مجموع حدود ۴۶ درصد از كل ذخاير درجاي كشور در اين دوره به اثبات رسيد. علاوه بر كشف  ميدان هاي نفتي در جنوب غربي ايران، بهرگانسر، اولين ميدان دريايي نيز در سال ۱۳۳۸ كشف شد كه پس از آن ميدان هاي دورود، سروش، سلمان، اسفنديار، فروزان، نوروز، رشادت، پارس شمالي، هنديجان و رسالت نيز كشف شد.
در دهه قبل از انقلاب روند اكتشاف ميادين رو به افزايش نهاد كه نتيجه عمليات اكتشاف از نظر حجم ذخاير، كوچك تا متوسط به حساب مي آمد.
در نخستين دهه پس از انقلاب با وقوع جنگ، عمليات اكتشاف تقريباً متوقف شد و تنها به بعد توليد توجه شد. با پايان يافتن جنگ آهنگ فعاليت هاي اكتشافي به تدريج سرعت گرفت و امكانات بيشتري به اين امر تخصيص يافت به گونه اي كه در سال ۱۳۷۸، بيشترين حجم اكتشاف گاز و نفت درجا صورت گرفت.
بنگاه اقتصادي با مقررات دولتي
اگرچه مقررات اداري و استخدامي شركت ملي نفت ايران بر بخش عمده اي از كاركنان شركت خدمات اكتشاف نفت حكمفرما خواهد بود، اما مقررات مذكور پاسخگوي تلاش كاركنان شركت به عنوان بنگاه اقتصادي نيست. در نظر است با تدوين برنامه هاي استراتژيك شركت و برنامه ريزي نيروي انساني، گام هاي اساسي در راستاي حفظ و نگهداري و توسعه نيروي انساني به عنوان اصلي ترين سرمايه شركت برداشته شود.
مديرعامل شركت خدمات اكتشاف نفت با بيان اين كه استراتژي بهبود و تغيير در تكنولوژي از جمله اهداف شركت است ادامه داد: برنامه ريزي ها در اين جهت است كه اين شركت بتواند خدمات خود را در آينده با بهترين تكنولوژي، كمترين هزينه را از نظر زمان و هزينه در پروژه هاي اجرايي به عنوان يك شركت پيشرو ارائه كند.
محمدي مقدم افزود: به همين لحاظ هماهنگي بين نيروي انساني و تكنولوژي به عنوان يكي از مهمترين اهداف شركت خدمات اكتشاف نفت در ارائه خدمات آموزشي و مشاوره اي به شركت هاي ديگر براي ارتقاي سطح دانش فني و مديريتي آنها در اولويت است، ضمن اين كه اين شركت به عنوان يك پيمانكار مرجع به دليل توانمندي هاي ارتباطاتي خود در داخل و خارج كشور، بهترين مشاور در عقد قراردادها براي شركت ملي نفت ايران و ساير شركت هاست.
وي با تأكيد بر افزايش توانايي ها تصريح كرد: شركت خدمات اكتشاف درصدد است نه تنها خود را زير پوشش استانداردهاي جهاني قرار دهد، بلكه فضاي مشاركت شركت هاي همسو را توسعه داده و خود نقش مديريتي و نظارتي را عهده دار باشد.
او با اعلام اين مطلب كه از اين پس فعاليت هاي شركت خدمات اكتشاف نفت ايران به روش غيردولتي انجام مي شود، از پروژه لرزه نگاري «كوهستان» به عنوان نخستين پروژه شركت هاي ايراني در دست اجرا ياد كرد.
وي بالا بردن سطح دانش و آگاهي نسبت به كيفيت رقابتي، سرعت بخشيدن در پاسخگويي و تطبيق با تحولات و نوآوري محيط خارجي، افزايش فرهنگ تعهد حرفه اي، طراحي واحدهاي كوچك و مستقل و مشتري مداري به عنوان محور توسعه را از ويژگي هاي اهداف عملياتي شركت خدمات اكتشاف نفت ياد كرد.
مديرعامل شركت خدمات اكتشاف نفت با اعلام اين كه اين شركت در طول چهار سال گذشته بيش از ۱۰۰ نوع پروژه هاي لرزه نگاري، پردازش، آزمايش و پيمايش چاه ها و احداث جاده را اجرا كرده است خاطرنشان كرد: اين شركت با شركت هاي خارجي در نقش پيمانكار يا شريك خارجي نظير EDISON، WESTERN، BGP و CGG مشاركتي فعال داشته است.
وي با اشاره به اين كه اين شركت عمليات اكتشاف نفت و گام هاي اوليه حركت را به عنوان يك بنگاه اقتصادي خصوصي به انجام مي رساند، افزود: هرچند كه هنوز تغيير بعضي از بينش ها و باورها به صورت جدي صورت نگرفته است ولي چشم اندازي روشن را براي اين مجموعه مي توان به تصوير كشيد.
محمدي با بيان اين كه ساماندهي شركت هاي دولتي پس از واگذاري، از امور بسيار مهم است، گفت: بر اين اساس موضوع كيفيت، قيمت و سرعت در انجام خدمات و ارتباطات حرفه اي، براي يك شركت رقابتي لازم است و هنگامي كه يك شركت از ساختار دولتي به ساختار خصوصي تبديل مي شود، مهمترين موضوعات آن حرفه اي عمل كردن در اين مرحله گذرا است كه ابعاد اين تحول را مي توان در چهار قالب اداري ساختاري، نيروي انساني، تكنولوژي و خدمات نام برد.
در نخستين همايش عمليات اكتشاف نفت، مدير بخش اكتشاف شركت خدمات اكتشاف نفت نيز با اشاره به حركت اين شركت به سمت واگذاري امور به بخش خصوصي گفت: براي توسعه فعاليت هاي اكتشافي، شركت خدمات اكتشاف نفت علاوه بر انجام فعاليت هاي خدماتي، پنج قرارداد اكتشافي با شركت هاي مختلف نفتي به امضا رسانده است.
او اظهار داشت: زماني شركت هاي نفتي در فعاليت هاي خود موفق خواهند بود كه در كنار آنها شركت هاي خدماتي قوي فعاليت كنند.
وي با تأكيد بر اين كه شركت خدمات اكتشاف نفت بايد خود را از گير و دار مقررات دولتي رها كند، گفت: در بخش اكتشاف، حتي پس از مطالعات زمين شناسي نيز ريسك هاي بزرگي وجود دارد كه براي كاهش آن، به همكاري با شركت هايي نياز داريم كه داراي فناوري هاي روز باشند. در اين زمينه آموزش و به كارگيري نيروي انساني متخصص از اهميت بسياري برخوردار است.
محدث با بيان اين كه بسترسازي و ايجاد فرهنگ پيمانكاري بايد در شركت هاي خدماتي تقويت شود اظهار داشت: شركت هاي خدماتي و پيمانكار بايد بپذيرند كه نقطه نظرات كارفرما مهم است.
مدير اكتشاف شركت خدمات اكتشاف نفت، همچنين با اشاره به جدا شدن بخش برنامه ريزي، نظارت و توسعه فعاليت هاي اكتشافي از بخش عملياتي و مديريت اكتشاف، تصريح كرد: بسياري از پروژه هاي اين بخش در زمان حاكم بودن مديريت دولتي فاقد سرعت حاكميت و تكنولوژي لازم بوده كه پس از حضور بخش خصوصي در اين بخش رشد چشمگيري در اجراي پروژه ها ديده مي شود.
در اين همايش سخنان قائم مقام مديرعامل شركت ملي نفت نيز قابل توجه بود. سيدمهدي حسيني با اشاره به اين كه ايران در حال حاضر مقام نخست كشف ميدان هاي بزرگ نفت و گاز جهان را در اختيار دارد، گفت: با وجود بالا بودن شانس موفقيت هاي اكتشافي بزرگ در ايران در مقايسه با ديگر كشورها، ولي ريسك عدم موفقيت فعاليت هاي اكتشافي هنوز وجود دارد و اين واقعيت علمي را بايد پذيرفت كه دوران اكتشاف مخازن بزرگ نفتي همچون اهواز، مارون و گچساران تقريباً سپري شده است.
وي درعين حال تصريح كرد: گسترش هرچه بيشتر كمي و كيفي عمليات اكتشافي در كشور موجب كاهش ريسك هاي عدم موفقيت در اين بخش مي شود.
حسيني با بيان اين كه توسعه بخش اكتشاف نفت در طول دو دهه گذشته تنها با تكيه بر منابع مالي و انساني بخش دولتي بوده است، تصريح كرد: در اين دوران شاهد غيبتي طولاني از مشاركت بخش خصوصي، سرمايه گذاري خارجي و فناوري هاي مدرن بوده ايم.
وي صيانت از مخازن نفت و گاز كشور در تمامي سطوح كارشناسي و مديريتي كشور را به عنوان هدفي اساسي و استراتژيك در كشور ذكر كرد و افزود: با به كارگيري ساختار چند بعدي شامل گسترش عمليات و تعامل متقابل علمي و كارشناسي با صاحبان فناوري و جذب سرمايه گذاري خارجي در ريسك هاي عملياتي مي توان احتمال موفقيت را افزايش داد.
قائم مقام مديرعامل شركت ملي نفت ايران با بيان اين كه حركت در جهت خصوصي سازي در بخش اكتشاف نفت و گاز در آغاز راه است، افزود: جهان پيشرفته صنعتي براي انتقال دانش فني و مشاركت در ريسك هاي فني در وجود بوروكراسي سنگين و غيرمتحرك، انگيزه اي نخواهد داشت.
وي ساماندهي شركت هاي دولتي، اصلاح و حذف برخي مقررات، ايجاد امنيت، تشويق سرمايه گذاري، ايجاد زمينه هاي تعاملات سازنده با صاحبان فناوري، بهره گيري از دارايي هاي موجود و برقراري نظام ارزيابي دقيق عملكرد را به عنوان راهكارهاي اصلي پيشرفت زمينه هاي اكتشافي در كشور عنوان كرد.
در هر حال حركت به سمت واگذاري فعاليت هاي صنعت نفت به بخش غيردولتي و بهره گيري از سرمايه گذاري  داخلي و خارجي در خارج از محدوده دولت مي تواند راهگشاي فعاليت هايي باشد كه تاكنون به دليل برخي ناكارآمدي ها در سيستم عملياتي و تأمين منابع مالي پيشرفت قابل قبولي نداشته اند.
ترديدي نيست كه قدرت گرفتن شركت هايي با پشتوانه كاملاً غيردولتي، با فراهم آمدن يك بستر قانوني كارآمد و ايجاد سيستم تأمين مالي مؤثر، صنعت نفت و صنايع بالادستي و پايين دستي آن را متحول خواهد كرد.