اميررضا كاظم پور فرد
كشور ايران با داشتن ۲۰۰۰ كيلومتر سواحل جنوب و همچنين سواحل دريايي خزر قابليت هاي فراواني در زمينه ارائه خدمات حمل و نقل دريايي دارد، علاوه بر آن بندر اقيانوسي چابهار، بندرعباس، بندر امام، بندر شهيد رجايي، بندر انزلي و بندر بوشهر توانايي ارائه خدمات بسياري دارند.
با نگاهي به گذشته فعاليت هاي دريايي،  در سال ۱۲۲۹ هجري قمري در بندر بوشهر اداره شعبه گمركات جنوب تأسيس مي شود. وظيفه اين اداره علاوه بر مراقبت از سواحل، جلوگيري از قاچاق دريايي است. در سال ۱۳۰۶ تأسيسات بندر انزلي از روسيه تحويل گرفته و توسط خود ايرانيان اداره مي شود. با اهميت پيدا كردن بندر خرمشهر در جنوب كشور و رونق تجارت دريايي، اداره كل بنادر در ۱۳۱۴ در تهران تأسيس مي شود و در سال ۱۳۱۷ آيين نامه بندري ايران تهيه شده، توسط هيأت وزيران تصويب مي شود. در سال ۱۳۲۸ بنگاه كل بنادر و كشتيراني جايگزين اداره كل بنادر مي شود كه زيرمجموعه وزارت راه و ترابري است و در سال ۱۳۳۹ اين بنگاه تبديل به سازمان بنادر و كشتيراني مي شود.
هرچند سابقه فعاليت هاي بندري به صورت اداري به ۱۵۰ سال پيش برمي گردد، اما اگر به گذشته هاي دورتر بازگرديم در تاريخ باستاني ايران نيز جايگاه فعاليت هاي دريايي ويژه است و سوابقي هزار ساله دارد.
اهميت درآمدهاي دريايي در اقتصاد دنيا امروز باعث به وجود آمدن بنادر توانايي چون هامبورگ در اروپا شده يا بندر سنگاپور در آسيا كه ارزش هاي بسياري در اقتصاد خود و حتي اقتصاد آسيا دارد. حتي سودآوري اين درآمدها باعث شده كه كشوري همانند مجارستان كه به درياهاي آزاد راهي ندارد فعاليت هاي فراواني در عرصه حمل و نقل دريايي داشته باشد و شناورهاي دولتي و خصوصي را در حمل و نقل دريايي فعال كند.
كشور ايران با داشتن ناوگان نفتكش و تجاري مي تواند قابليت ارائه خدمات فراواني داشته باشد. در اين راستا نيازمند ارائه درست خدمات و داشتن بنادر توانا با تجهيزات لازم و به روز است. چرا كه عدم تجهيز و توسعه امكانات بنادر ايران باعث تمايل شركت هاي كشتيراني به استفاده از امكانات موجود در بنادر همجوار خواهد شد.
بي توجهي هاي ما در دهه هاي گذشته به گسترش بنادر، موجب به وجود آمدن شرايط مساعد براي تبديل شدن بنادر مجاور به بنادر مقصد و مبدا‡ ترانزيتي شده است.
اهميت درآمدهاي بندري امروز به حدي است كه بعضي كشورها استفاده از اين درآمدها را راهي براي تبديل شدن به قدرت هاي اقتصادي مي دانند. فعاليت هاي بندري بخش مهم و ارزشمندي از حمل و نقل را تشكيل مي دهند. در كشورهايي كه به دريا راه دارند ۷۰ درصد تجارت خارجي از طريق بنادر انجام مي شود. در ايران اين رقم ۹۰ درصد است.
كشور ايران به دلايل مختلفي از جمله جغرافياي دريايي در قاره آسيا و منطقه، داشتن موقعيت مناسب از لحاظ همسايگي با اروپا و آسياي ميانه، مي تواند منشأ خدمات فراواني در اين عرصه باشد. اما عدم توجه به اين مزيت ها باعث تبديل بعضي بنادر ما به بنادر محلي، فرعي و يا بنادر اقماري بنادر اصلي شده است. با نگاهي به مسير كشتيراني آسيا- اروپا كه در حقيقت مسير شرق به غرب است مي توان دريافت بنادر كشور ما جايگاهي در اين مسير جهاني ندارد. در ليست ۱۰۰ بندر اصلي دنيا اسمي از بنادر ايران نيست؛ حتي بندرعباس كه بندري شناخته شده در خليج فارس است. بدون آن كه حركت خاصي انجام شده باشد، كشور ما به طور خدادادي از موقعيتي بسيار ممتاز برخوردار است و به عنوان چهار راه تجارت جهاني موقعيتي ارزنده  دارد كه مي تواند منشأ  درآمدهاي اقتصادي فراواني باشد. چرا كه عبور از خاك ايران در مقايسه با مسير كانال سوئز كه مسير بزرگ تجارت بين آسيا و اروپا است حدود ۵۰۰۰ كيلومتر كوتاه تر است. اينجاست كه نقش ارزشمند و حياتي بنادر كارآمد و توانا جهت استفاده از اين فرصت ها مشخص مي شود. علاوه بر آن، با وجود مراكز توزيع بار جهاني در آسيا در كشورهاي جنوب شرقي آسيا، حاشيه خليج فارس، آسياي ميانه و كشورهاي حوزه اقيانوس هند استفاده زيادي از بنادر ما خواهند داشت.
با نگاهي به حجم بار بنادر آسيايي و مقايسه آن با بنادر كشورمان مي توان دريافت توانايي هاي موجود بالقوه مانده اند و استفاده اي از آنها نشده است. در بندر هنگ كنگ ۱۸ ميليون، در دبي ۴ ميليون و در بندر عباس ۳۵۰ هزار TEU كانتينر در سال جابه جا مي شود. اين خود نشانه اي است بر فرصت هايي كه از دست مي رود. اگر ترانزيت را معجزه اقتصادي قرن ۲۱ مي دانند بندر نقش فراواني در ارائه خدمات اين بخش دارد.
كشورهايي كه خواهان سهم بيشتر از فعاليت ترانزيت و يا درآمدهاي بندري هستند، با استفاده از راهكاري علمي و فني به نتايج ارزشمندي رسيده اند. در رشد و شكوفايي بنادر پارامترهاي زيادي دخيل هستند، اما سرمايه گذاري، مديريت و توسعه تجهيزات بسيار مؤثر است.
سرمايه گذاري در بنادر از طرق مختلف باعث رشد آن خواهد شد. نمونه آن بندر گوادر پاكستان است. پاكستان كه پس از فروپاشي شوروي اقدام به ساخت اين بندر كرد با استفاده از سرمايه گذاري خارجي توسط چين به توسعه اين خليج پرداخت. مديريت بنادر امروزه نقطه قوت رشد هر بندري است كه زمينه هاي نظم در ارائه خدمات، روش هاي كاري و خدمات رساني سريع را فراهم مي كند. توسعه امكانات و تأسيسات علاوه بر كاهش هزينه هاي بندري باعث سرعت در انجام خدمات خواهد شد. به طور مثال در بنادر ايران هزينه هاي بندري براي هر تن ۳ دلار و در دبي براي هر تن ۲ دلار است. يا در سنگاپور هر ۵ دقيقه يك كانتينر تخليه و بارگيري مي شود. از سوي ديگر از عوامل مهم پايين آوردن هزينه ها، توليد خدمات است. نتيجه اين امر جلب تناژ بيشتر به بندر است.
گواه اين مدعا بندر قدرتمند رتردام است كه به بندر دروازه اروپا تبديل شده است و حتي كشورهاي منطقه و جهان را وابسته فعاليت خود كرده است. در اين بندر پايين نگه داشتن هزينه هاي توليد تناژ بيشتري را جلب و درآمدهاي فراواني ايجاد كرده است. همگامي و هماهنگي با تغييرات جهاني در عرصه حمل و نقل مي تواند نقش بنادر ما را مؤثر سازد. توجه به پسكرانه ها در فعاليت هاي بندري بسيار مهم است. به عنوان مثال پسكرانه افغانستان چابهار است در حالي كه در سال ۱۳۸۰ از حدود ۶۰۰ هزار تن محصولات ترانزيتي افغانستان از طريق كشور ما تنها حدود ۱۰۰ هزار تن آن ازچابهار بوده است و مابقي آن از بوشهر، آبادان و به طور عمده از بندرعباس حمل شده است.
از ديگر توجهات فني، لايروبي مستمر كانال هاي ورودي بنادر است كه با افزايش عمق آب باعث امكان استفاده كشتي ها با ظرفيت بالا خواهد شد. در كشور ما توانايي ها و ظرفيت هاي بالقوه بعضي بنادر حتي به فراموشي سپرده شده است.
از جمله بنادر مهم كه قابليت هاي آن عملاً فراموش شده و مي تواند به عنوان بندري اقيانوسي منشأ خدمات ارزشمندي باشد بندر چابهار است. بندر چابهار مي توانست يك از ده «مگاپورت» دنيا باشد. در اين بندر تنها ۴ اسكله داريم. نكته حائز اهميت اينجاست كه كوتاه ترين راه رسيدن به افغانستان است و شرايط فعلي مي تواند درآمدهاي زيادي براي آن ايجاد كند، علاوه بر اين كه امكان دسترسي به چين را نيز فراهم مي كند.
اما بندر گوادر با وجود نداشتن مزيت چنداني نسبت به چابهار رقيب جدي براي آن شده است. توسعه بندرچابهار علاوه بر آن كه باعث رونق درآمدهاي دريايي خواهد شد رشد مناطق بلوچ  نشين اطراف آن را نيز به همراه خواهد داشت. علاوه بر آن كه موقعيت و شرايط خاص چابهار را از لحاظ داشتن فضاي بسيار مناسب جهت اسكله سازي با عمق زياد، در منطقه خليج فارس مي توان بي نظير دانست. ديگر كشورها با استفاده از ظرفيت ها و به حداكثر رساندن آن چهره خاصي از بنادر خود ارائه و حتي آنها را تبديل به پشتوانه اقتصاد خود نموده اند.
به طور مثال سنگاپور در سال ۲۰۰۰ پرترافيك ترين بندر دنيا بوده است. در همين سال ۸۱/۹۱۰ ميليون تن، ميزان جذب اين بندر بوده است كه خود نمونه بارزي از زمينه ها و فرصت هاي اقتصادي طلايي در استفاده از بنادر است.
بجاست در كشور ما نيز با به كارگيري روش هاي علمي ، فني ، مطالعات دوره اي و ارائه طرح هاي كوتاه مدت و بلندمدت بسترهاي مناسب جهت زمينه سازي استفاده بهينه از بنادر فراهم شود.