اسماعيل بهاري
هفته گذشته، انتشار خبري در خصوص راي ديوان عدالت مبني بر لغو مالكيت سازمان حفاظت محيط زيست بر پارك ملي سرخه حصار و اعتراض سازمان حفاظت محيط زيست به اين راي، اين ذخيره گاه بزرگ و مهم طبيعي استان تهران را دوباره در مركز توجه قرار داد.
اين كه چرا، ادعاي مالكيت اعضاي يك شركت تعاوني مسكن بر بخشي از اراضي يك پارك ملي چنين بغرنج و مسئله ساز مي شود بايد علت اصلي را در روش هاي نادرست استفاده از زمين به عنوان كالاي سرمايه اي در خلال يك دهه اخير و همچنين روش هاي نادرست واگذاري زمين به شركت هاي تعاوني جست و جو كرد. در بدو امر اعضاي يك شركت تعاوني مسكن با هدف برخورداري از حق مسكن، اقدام به واريز پول مي كنند. اما وقتي اين تقاضاي بر حق به طريق درست اجابت نمي شود.
در چنين وضعيتي دفاع از حقوق اعضاي اصلي يك تعاوني مسكن و تشخيص به قول معروف سره از ناسره بسيار دشوار مي شود و معضلي به وجود مي آيد كه در حد يك مسئله ملي در كانون توجه مردم و مسئولان قرارمي گيرد. روش هاي نادرست استفاده از زمين به عنوان كالاي سرمايه اي، علاوه بر ايجاد مشكلاتي كه يك نمونه آن نقل شد، به صورت توفاني زيانبار قيمت زمين را در استان تهران مثل لواسانات، رودبار قصران، دماوند و... همچنين در بخش هايي از استان گيلان و مازندران به طرز كاذب و نگران كننده افزايش داده است. شبكه هاي دلالي زمين همچون سيلاب زمين هاي كشاورزي ديم و آبي، شاليزارها و باغ ها را هدف قرار داده اند و فروشندگان اين اراضي كه ساكنان بومي آن مناطق هستند، ندانسته در ازاي مبالغي كه ظاهراً قابل توجه به نظر مي رسد در واقع ريشه هاي خود را مي فروشند. تجديدنظر در وضعيت آشفته كنوني براي حفظ اراضي كشاورزي، جلوگيري از تبديل بي رويه اين اراضي به ويلاهاي نوظهور كه در واقع انباشت سرمايه در يك بخش غيرمولد است، ضروري است. علاوه بر اين، در ازاي فروش اين زمين ها، جمعيت تازه اي از كشاورزان و روستاييان كه از زاد بوم خود بركنده مي شوند به انبوه مهاجران به شهرهاي بزرگ از جمله تهران مي پيوندند و مسائل مربوط به حاشيه نشيني و مشكلات و پيامدهاي تلخ آن را گسترش مي دهند. اين مسائل نياز به بحث هاي مفصل تري دارد اما بي مناسبت نيست كه موفقيت و اهميت پارك ملي سرخه حصار را در شرح كوتاهي كه از نظرتان مي گذرد، بازگو كنيم.
پس از انتخاب شهر تهران در سال (۱۱۷۴ هجري شمسي) به عنوان پايتخت كشور ايران، اراضي واقع در شرق اين شهر تحت نام منطقه قرق و شكارگاه مورد حفاظت قرار گرفت. به همين دليل مي توان آنها را از قديمي ترين مناطق تحت حفاظت در جهان به حساب آورد. پس از انقلاب اسلامي با تصويب شوراي انقلاب اداره اين مناطق به سازمان حفاظت محيط زيست محول شد. حفاظت اين مكان ها و اندوختگاه هاي مهم طبيعي شامل پارك ها ي ملي سرخه حصار و خجير و منطقه حفاظت شده جاجرود با مساحت ۷۲۶۰۰ هكتار، از سال ۱۳۶۱طبق مصوبه شوراي عالي حفاظت محيط زيست جنبه قانوني يافته است.
پارك ملي سرخه حصار با مساحت ۹۳۸۰ هكتار در همسايگي محدوده خدماتي شرق تهران و پارك ملي خجير با وسعتي معادل ۱۱۵۷۰ هكتار از بكرترين و ارزشمندترين اكوسيستم هاي طبيعي، اسپتي، بيشه اي، كوهستاني و دشتي ايران در فاصله اي نه چندان دور از شرق پارك ملي سرخه حصار واقع است.
وجود چنين گنجينه طبيعي منحصر به فردي در مجاورت يكي از بزرگترين و آلوده ترين شهرهاي جهان، موقعيت بسيار مهم و استثنايي براي اين اندوختگاه ها فراهم كرده است.
پوشش گياهي
تنوع چشم اندازها و تغييرات قابل ملاحظه موجود در پستي و بلندي ها و همچنين حفظ و حراست طولاني مدت از اين پارك هاي ملي، سبب پيداش پوششي بسيار غني و متنوع از جامعه ها و گونه هاي گياهي متعدد شده است. تاكنون تعداد ۷۴۰ گونه گياهي مختلف از اين پارك ها مورد شناسايي قرار گرفته كه با توجه به مساحت اين اندوختگاه ها، تنوعي كم نظير و ويژه به حساب مي آيد. گسترش جامعه هاي شبه جنگلي از درختان و درختچه هايي مانند سرو كوهي، بنه (پسته وحشي) و بادام كوهي به رغم قرار گرفتن در اقليم خشك همجوار با تهران، از جاذبه هاي ارزشمند اين اندوختگاه هاست. در اين محدوده ها انواعي از گونه هاي وحشي نخود، عدس، باقلا، يونجه، يولاف  و مانند آنها كه در ساير اراضي  رو به انهدام گذارده اند هنوز قابل مشاهده است. به طور خلاصه مي توان عرصه هاي مورد نظر را به مثابه يك بانك ژن طبيعي از منابع گونه اي و ژنتيكي بومي استان تهران و حتي فلات مركزي كشور تلقي كرد كه با دارا بودن ارزش هاي اكولوژيكي،اقتصادي، داروئي و زينتي پارك هاي ملي خجير و سرخه حصار را به كلكسيوني از گياهان مختلف مبدل كرده است.
شيوه هاي حفاظتي
گونه هاي بومي اكوسيستم هاي متنوع منطقه همچون ميراث با   ارزشي است كه بايد با مديريتي اصولي و كارآمد حفظ و نگهداري شوند تا بنا به ضرورت استفاده و بهره وري بهينه از آنها امكان پذير باشد. حفاظت از اين پارك ها عموماً توسط محيط بانان انجام مي شود.
حيات وحش جانوري
حيات وحش پارك هاي ملي خجير و سرخه حصار از جنبه هاي زيبايي شناختي، بوم شناختي، اجتماعي، اقتصادي و آموزشي و تفريحي از چنان ارزش والايي برخوردار است كه كم نظيري اين دو پارك را در ايران كاملاً قابل توجيه مي كند، ده ها گونه پستاندار مانند قوچ و ميش البرزي، كل و بز وحشي، آهو، گراز، پلنگ، كفتار، گرگ، روباه، تشي و شنگ و بيش از ۱۱۰ گونه پرنده بومي يا مهاجر نظير پرندگان شكاري همچون عقاب ها، لاشخورها و نيز اردك ها، حواصيل، داركوب ها در منطقه ديده مي شوند، خزندگان نيز شامل انواع متنوعي از مارها، سوسمارها و لاك پشت بومي البرز در اين پارك ها زيست مي كنند و جمعيت قابل ملاحظه اي از آبزيان نيز در پارك ملي خجير وجود دارد كه در مجموع يكي از گنجينه هاي شاخص و پراهميت حيات وحش جانوري ايران است.
سابقه حفاظتي طولاني مدت، زيستگاهي با ارزش جهت مهاجرت گونه هاي جانوري بين كوهستان البرز و دشت كوير و دارا بودن ويژگي هاي دو منطقه، داشتن ۳۵ كيلومتر مرز مشترك با شهر تهران، بكر بودن سيماي طبيعي و نقش آن در پالايش طبيعي هواي تهران،  قابل دسترس بودن منطقه براي محققين و علاقه مندان به طبيعت و توريست ها و تنوع زيستي كم نظير از قابليت هاي استثنايي پارك هاي ملي خجير و سرخه حصار محسوب مي شوند. با توجه به ارزش ها و جاذبه هاي طبيعي و چشم اندازهاي جالب و قابليت اكوتوريستي منطقه، مناسبت دارد با سرمايه گذاري لازم جهت بهره گيري معقول با در نظر گرفتن ضوابط و مناسبات زيست محيطي خاص اين مناطق، از آنها به عنوان ريه هاي تنفسي شهر تهران و مكاني تفرجگاهي ديدني براي اوقات فراغت با اجراي برنامه آموزش همگاني، ادامه تحقيقات و پژوهش توسط مراكز علمي و آموزشي و استمرار بازديدهاي جمعي دانشجويي و دانش آموزي استفاده اصولي كرد. بديهي است هرگونه بهره وري از اين پارك ها توسط نسل كنوني بايد منطبق با مقررات و برنامه هاي تدوين شده و توجه كامل به ارزش هاي بي مانند حفاظتي آنها انجام پذيرد تا بتوان اين گنجينه طبيعي را به عنوان امانتي به نسل هاي آتي سپرد.
پيامدهاي زيانبار
توسعه دامنه فعاليت هاي موثر انساني، تصرف بخش هاي ارزشمند از اين مناطق با پيشروي فعاليت هاي صنعتي و خدماتي، احداث جاده ها و بزرگراه ها، فقدان پشتوانه حمايتي لازم و غيره بدون شك در بلند مدت حتي اگر برنامه ريزي و كنترل كافي نيز صورت گيرد پيامدهاي زيانباري بر جاي خواهد گذاشت و ارزش هاي غيرقابل جانشين منطقه را از بين خواهند برد، لذا مساعدت و همكاري مردم، مراكز تحقيقاتي و نهادها براي حفاظت كامل تر اين مجموعه پرارزش و مرجع طبيعي كه در زمره مناطق منحصر به فرد كشور است، كاملاً الزامي بوده و به منزله تضمين ارزش هاي ديرينه طبيعي براي جامعه و آيندگان خواهد بود.

ادامه ساخت و ساز در دره مشاء واقع در مسير جاده هراز- امامزاده هاشم و در همسايگي شهرستان دماوند محيط  زيست طبيعي اين دره زيبا و كم نظير را با خطر جدي رو به رو كرده است.
يكي از كارشناسان محيط زيست كه به تازگي از دشت مشاء ديدن كرده، طي نامه اي به همشهري جمعه، خاطر نشان كرده كه ساخت و ساز در دشت مشاء بدون مطالعات زمين شناسي و شناخت عواقب زيست محيطي آن انجام شده است.
مسئله مهم آن است كه به دليل وجود منابع زيرزميني آب در دشت مشاء، جذب هرگونه فاضلاب با مشكل روبه رو شده است و حفاري چاه هاي فاضلاب تنها به آلوده شدن اين منبع كم عمق آب و در نهايت، بالا آمدن آب آلوده به سطح منجر خواهد شد.
علاوه بر اين، نفوذ پساب ها مي تواند، جريان چشمه هاي آب معدني را كه از كوه دماوند سرچشمه گرفته و در لايه هاي پايين تر دشت مشاء جريان دارد، مورد تهديد جدي قرار دهد.
علي رغم اعتراضات بسيار نسبت به ساخت و ساز در مشاء هنوز هيچ دستگاهي پاسخ مستدلي در مورد چگونگي واگذاري اراضي مشاء و پيامدهاي سوء ساخت و ساز در اين دره، ارائه نكرده است و ساخت و سازهاي بي رويه همچنان ادامه دارد.

حريم ساحلي و حقوق مردم
كاميار حصاري
نياكان ما، نخستين آبادي ها را كنار رودخانه ها و چشمه هاي پرآب بنا نهادند. زيستن در دامان طبيعت سبز و خرم و برخورداري از آب زلال، هواي پاكيزه و طبيعت ناب از ديرباز به صورت يك ميل غريزي در بشر وجود داشته است. با به وجود آمدن نخستين شهرها و توسعه شهرنشيني، اختيار و استقلال وسيعي كه پيش از آن براي انتخاب مكان زيست براي نوع بشر وجود داشت بسيار محدود شد و به همان نسبت، نخستين شهروندان ناچار شدند براي برخورداري از مواهب طبيعي، مكان ها و گردشگاه هاي طبيعي را عمومي كنند.
براي كمك به اين هدف بخش هاي وسيعي از اراضي مستعد شهرها به احداث نخستين پارك ها اختصاص يافت. اين كار در واقع اعمال عدالت اجتماعي در استفاده از مواهب طبيعت كه در عصر ما در قالب پارك ها يا بوستان هاي شهري نمود يافته است با افزايش جمعيت شهرها و توسعه شهر هايي مثل تهران، هر روز نياز مردم به استفاده از فضاهاي طبيعي بيشتر مي شود، اما زمان به زيان اين ميل عمومي عمل مي كند و هر روز از وسعت باغ هاي شهر كاسته مي شود و بناهاي جديد از شيب دره ها و تپه  ماهورها هم بالا مي روند.
در چنين شرايطي، حفظ گردشگاه هاي طبيعي از اهم وظايف شهرداري ها است. اما از طرف ديگر به هر اندازه اي كه اكثريت افراد جامعه از دسترسي به مكان هاي طبيعي و طبيعت ناب محروم مي شوند، عده اي كه داراي تمكن مالي بيشتري هستند، به راحتي اين مكان ها را براي رخت ويلاهاي ييلاقي، در اختيار مي گيرند.
قبل از آن كه اين خريداران را مقصر بدانيم، بايد از نارسايي قانون گله مند باشيم. قوانين بايد مانع از تصرف سهل اين مكان ها باشد. خوشبختانه در يك سال اخير اقدامات خوبي براي حفظ حريم رودخانه ها در سطح استان تهران به عمل آمده است كه بايد آن را به فال نيك گرفت.
اما آن چه دور حاشيه رودخانه كرج در مسير جاده چالوس اتفاق افتاده است، به تعبيري جزو مصادره حريم ساحلي رودخانه به سود يك اقليت و به زيان اكثريت مردم كه حتي از تماشاي رودخانه محروم شده اند،  ندارد. تصرف نوار ساحلي درياي خزر براي ويلا سازي، نيز به همين منوال است.
هر قدر تدارك و تصويب قوانين براي جلوگيري از اين دخل و تصرفات حركت بطئي و كند دارند، شتاب متصرفان براي در اختيار گرفتن نواحي ساحلي روز افزون است. دريا متعلق به همه مردم است و تحت ضوابط معقول و موافق محيط زيست بايد عموم مردم به ساحل درياها و رودخانه ها دسترسي داشته باشند و از اين مواهب خدادادي بهره ببرند.
اگر سايه حرص كساني كه اين مواهب را فقط براي خود مي خواهند از ساحل درياها و رودخانه ها زدوده شود، حقوق ملي ما در اين بخش تامين مي شود. بجاست دستگاه ها و سازمان هاي مرتبط از طرح تعيين حريم قانوني رودخانه ها و درياها و حتي چشمه ها و ميراث هاي طبيعي چون جنگل ها به صورت جدي حمايت كنند.

دوام و رشد ملت ها در طول تاريخ تا حد زيادي بستگي به ثروت هاي ملي خدادادي آنها داشته است و عظيم ترين اين نعمات الهي، آب هاي فراوان، خاك هاي حاصلخيز و به تبع آن جنگل هاي سرسبز، مراتع و اراضي زراعي بارور بوده است كه مبدا و منشا آباداني و خودكفايي و استقلال آنها شمرده مي شده و هر زمان به بهره برداري درست از اين منابع بي توجهي نشان داده است، تمدن يك ملت به انحطاط و يا حتي نابودي كشيده شده است. همچنان كه بعضي از دانشمندان نابودي شماري از تمدن هاي باستاني بين النهرين را به همين دليل دانسته اند. يكي از عوامل مهم استقرار و استحكام و بقاي تمدن ايرانيان تا عصر ما، پيوندي عميق بوده است كه طي هزاران سال بين انسان و زمين (آب و خاك) ايجاد گرديده و غالباً از مرز رابطه اقتصادي صرف فراتر رفته و به علاقه هاي روحي و اجتماعي محكم بدل شده است. موج تحولات اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي و جهاني در چند صدسال اخير كه بسيار دير يعني صدسال پيش به كشور ما رسيد،تناسبي را كه تا حدي در طول هزاران سال در روابط متقابل انسان و زمين برقرار بود به مرور ولي با سرعتي فزاينده بر هم زد، زيرا براي برخورد صحيح با شرايط جديد از جمله نياز بر توليد بيشتر از منابع طبيعي (آب، خاك، جنگل، مرتع و غيره) نه تنها هيچگونه آمادگي علمي و تجربي نزد بهره برداران از اين منابع وجود نداشت، بلكه مسئولين وقت در گيرودار مسائل بسيار حياتي ولي مقطعي، كوچك ترين توجه آينده نگرانه اي به اين مسئله نداشتند. اين پديده ناشي از فعاليت هاي بسيار گسترده و غالباً خيرخواهانه ولي بدون دورانديشي انسان در جهت افزايش سطح زمين هاي كشاورزي (به قيمت نابودي جنگل ها و مراتع) و احداث جاده هاي خاكي روستايي و بهره برداري زياد از معادن سطحي و امثال آن است. همچنين در داخل شهرها از بين بردن باغات و قطع درختان به منظور انبوه  سازي و برهم زدن بافت قديم شهر بدون در نظر گرفتن پارامترهاي لازم در قالب يك برنامه علمي در درازمدت ديده نشده است. اگر هم اثرات مثبتي در برداشته باشد، اين اثرات كوتاه مدت بوده و معمولاً پس از گذشت پنج و حداكثر ده سال، در درازمدت آنچنان اثرات منفي و مخربي از اجراي فعاليت هاي به ظاهر عمراني مذكور به جاي خواهد ماند كه جبران آن شايد تا چندين نسل بعد ممكن نباشد. متاسفانه تجربه كشورهاي توسعه يافته كه نشان مي دهد يك اقتصاد سالم و يك صنعت قوي و يك كشاورزي پررونق و با صرفه در عرصه زمين هاي بارور و در پناه سايه درختان تناور و در هواي پاك و بدون آلودگي ميسر نيست، همواره از ديد مسئولين امر در اين خصوص دور مانده و نقش بالقوه آنان به عنوان برنامه ريزان آينده و هدايت كنندگان افراد جامعه در جهت هاي درست و دورنگرانه به درستي ايفا نشده است.
حال با توجه به مطالب فوق اكنون ساخت وسازهايي در داخل شهر تهران صورت مي گيرد كه اين امر يعني گسترش و انبوه سازي و خود داراي تعريف خاص و جايگاه خاصي است و بايستي بر مبناي طرح هاي جامع شهرسازي به اجرا گذاشته شود تا اين كه زيستگاه شهروندان كه از پيچيدگي كنش هاي متقابلي كه بين اجزاي مختلف يك سيستم شهري و سكونتگاه شهري و نواحي پيراموني اش صورت مي گيرد، به مخاطره نيفتند. اميد است كه مسئولين امر از جمله حفاظت محيط زيست، مسكن و شهرسازي و شهرداري با موارد فوق الذكر جدي تر برخورد نمايند.
جمشيد ثابتان فدايي
كارشناس ارشد آبخيزداري

قوانين طبيعت و فناوري بشر
تازه ترين پژوهش دانشمندان، راز هاي شگفت انگيز از نقش قوانين طبيعت در حفظ آب و خاك را بر ملا كرده است . اخيراً پژوهشگران در زلاندنو دريافته اند كه قوانين طبيعت با شكل دادن قانونمند به پوشش گياهي درمناطق مختلف و تحت تاثير اقليم هاي گوناگون آب را در هر كجا كه لازم است ذخيره مي كنند. اين رفتار شگفت انگيز طبيعت در برخي از مناطقي كه بياباني هستند نيز نمودار شده است. حبس شدن آب در اعماق زمين كه بيشتر در مناطق كويري و صحرا ها ، به صورت يك فعل  و انفعال طبيعي انجام مي شود يكي از اين رفتار هاي قانونمند است. در گزارش نهايي پژوهشگران زلاندنو خاطر نشان شده است كه هنوز پيشرفته ترين روش هاي فني آبخيزداري توسط انسان در مقابل رفتار هاي قانونمند طبيعت كه به ذخيره طبيعي آب مي انجامد ، بسيار اندك است به خصوص كه روش هاي فني  كه توسط انسان به اجرا در مي آيد پيامد هاي منفي هم به همراه دارد.

فوك هاي تانزانيا
اسير در تور ماهيگيران
گروه زيست محيطي صندوق حيات وحش جهان، اعلام كرده است : فوك هاي ويژه سواحل تانزانيا ، كه پستانداراني دريايي و علف خوار هستند در خطر انقراض قرار دارند زيرا بسياري از آنها در تورهاي ماهيگيري گرفتار شده و مي ميرند .
به گزارش خبرگزاري فرانسه از نايروبي به نقل از سخنگوي صندوق حيات وحش خاطر نشان كرده است كه نسل فوك ها در تانزانيا در خطر است و بدون كوشش هاي هماهنگ فوري ، اين گونه كمياب در آينده نزديك منقرض مي شود .
از ژانويه (دي ماه) سال ۲۰۰۰ تاكنون فوك هاي سواحل تانزانيا بار ها به علت اسير شدن در دام و يا تور ماهيگيري تلف شده اند. اين فوك ها از نسل جانوراني هستند كه از ۵۵ ميليون سال پيش در تالاب ها گردش مي كردند.
طول آنها به ۵/۳ متر مي رسد و وزن آنها به ۴۰۰ كيلو گرم بالغ  مي شود.

تغييرات اقليمي ، فراتر از مرزها
تغييرات اقليمي جهان دست كم به اندازه يك سلاح كشتار جمعي هسته اي ، شيميايي يا زيست شناختي (بيولوژيكي ) خطر ناك است. «جان ها فتون» اقليم شناس معروف انگليسي هشدار داده است كه اثرات گرمايش زمين طوري است كه با توجه به دامنه تخريب و پيامد هاي آن تنها با يك سلاح كشتار جمعي قابل مقايسه است.
اين سلاح مرز نمي شناسد و ظرف يك دهه، بسياري از كشورهاي جهان بر اثر پيامد هاي آن به صورت خشكسالي هاي پي درپي ، قحطي، توفان و سيل آسيب هاي هولناك ديده اند. تنها ايالات متحده آمريكا در بهار امسال با ۵۶۲ گرد باد ويرانگر كه ناشي از تغييرات اقليمي است ، روبه رو بوده است. در جريان اين گرد  بادها ۴۱ تن جان باختند .
تغييرات اقليمي جهان بر اثر انباشته شدن گازهاي گلخانه اي در جو و افزايش دماي زمين پيش آمده است. در پديد آمدن اين تغييرات ، كشورهاي صنعتي جهان و بيشتر از همه ايالات متحده آمريكا دخيل بوده اند.

خطر در خشكي مردن...!
وقوع خشكسالي در استراليا ، وضعيت رودخانه هاي اين سرزمين بسيار پهناور را بحراني تر كرده است به صورتي كه به گفته كارشناسان بيش از يك چهارم از رودهاي اين قاره با خطر خشك  شدن روبه رو هستند.
مصرف روزافزون آب در بخش كشاورزي استراليا سبب شده كه بسياري از رودخانه هاي اين كشور پيش از آن كه در بستر خود نيمي از مسير طبيعي را طي كنند به شدت كم آب و خشك شوند. مصرف آب در استراليا در سال ۱۹۹۷ ميلادي با يك افزايش ۶۵ درصدي در مقايسه با سال ۱۹۸۵ به ۲۴۰۵۸ گيگا ليتر رسيد و ميزان آب مصرف شده در بخش كشاورزي نيز ۷۶ درصد افزايش يافت.
همچنين زمين هاي شوره زار و كويري استراليا گستره اي معادل ۶ ميليون هكتار دارد. با توجه به مصرف روز افزون آب در بخش كشاورزي استراليا ، فدراسيون ملي كشاورزان استراليا در صدد است با مصرف بهينه آب كه در قالب يك طرح ملي قابل اجرا است ، مانع از نابودي رودخانه  هاي اين كشور شود . اين برنامه ملي بر مبناي پيش بيني هاي يك دهه و در چار چوب توسعه پايدار - ارائه خواهد شد.