دكتر علي صباغيان
اشاره: كمتر از بيست روز ديگر پنجمين نشست كنفرانس وزيران سازمان جهاني تجارت در شهر كانكون مكزيك برگزار مي شود. دستور كار اصلي اين نشست كه با حضور پنج هزار وزير و اعضاي هيأت هاي ۱۴۶ كشور عضو رسمي و ۳۰ عضو ناظر سازمان جهاني تجارت و نمايندگان سازمان هاي بين المللي ناظر در اين نشست، ۳ هزار خبرنگار و نماينده رسانه هاي خبري و ۲ هزار نفر از نمايندگان سازمان هاي غيردولتي از كشورهاي مختلف جهان برگزار مي شود، ارزيابي ميان مدت دور جديد مذاكرات تجارت جهاني موسوم به «دور دوم» است كه از ابتداي سال ۲۰۰۲ ميلادي آغاز شده و قرار است در آغاز سال ۲۰۰۵ پايان يابد. در اين مطلب جنبه هاي مختلف دور جديد مذاكرات تجاري جهان كه از مهمترين دستوركارهاي كنوني نظام بين المللي است مورد تجزيه و تحليل قرار گرفته كه از نظرتان مي گذرد.
* * *
پيشينه موضوع
از وقتي موافقتنامه عمومي تعرفه و تجارت (گات) در سال ۱۹۴۷ به عنوان ابزاري براي مديريت نظام تجاري چند جانبه جهان شكل گرفت تا زماني كه اين تأسيس حقوقي در سال ۱۹۹۵ جاي خود را به سازمان جهاني تجارت داد هشت دور مذاكره، بين كشورهاي عضو گات كه به طور مستمر روبه افزايش بود، در خصوص كاهش تعرفه ها و رفع موانع موجود بر سر راه تجارت جهاني كالا انجام شد.
دور اروگوئه، آخرين و در واقع هشتمين مذاكرات تجاري جهان در چارچوب گات است كه پس از ۸ سال مذاكرات شديد و پيچيده در سال ۱۹۹۴ پايان يافت. در دور اروگوئه علاوه بر مباحثي كه درخصوص كاهش تعرفه ها و رفع موانع موجود بر سر راه تجارت كالا از طريق اصلاح موافقتنامه گات ۱۹۴۷ انجام شد، چند موافقتنامه جديد نيز به امضاي اعضاي گات رسيد كه قلمرو نظام تجاري چند جانبه را به شدت گسترش داد. ازجمله اين موافقتنامه ها مي توان به موافقتنامه كشاورزي، موافقتنامه تجارت خدمات (GATS)، و موافقتنامه جنبه هاي تجاري حقوق مالكيت فكري (TRIPS) اشاره كرد كه اكنون همراه با گات، زيربناي حقوقي مقررات سازمان جهاني تجارت را تشكيل مي دهند.
همچنين يكي از تصميمات مهم دور اروگوئه، تأسيس سازمان جهاني تجارت به جاي گات بود. اگرچه گات از زمان تأسيس در سال ۱۹۴۷ به عنوان يك مجمع مذاكراتي مطرح بود، اما اين نهاد هيچگاه از نظر حقوق بين الملل به عنوان يك نهاد بين المللي به رسميت شناخته نمي شد. بر همين اساس در مراحل پاياني دور اروگوئه كشورهاي عضو گات با امضاي موافقتنامه اي در شهر مراكش كشور مغرب با تأسيس سازمان جهاني تجارت (WTO) به عنوان سازمان متولي مديريت نظام تجاري چندجانبه جهان موافقت كردند و اين سازمان از ابتداي سال ۱۹۹۵ به طور رسمي جايگزين گات شد. در حال حاضر اعضاي رسمي اين سازمان ۱۴۶ كشور هستند و ۳۰ كشور نيز فرايند الحاق به آن را طي مي كنند كه عضو ناظر محسوب مي شوند.
مسئله دور جديد پس از تشكيل سازمان جهاني تجارت
پس از تأسيس سازمان جهاني تجارت ديدگاه هاي مختلفي در خصوص چگونگي انجام مذاكرات چندجانبه براي آزادسازي تجاري مطرح شد. در آن زمان عده اي بر اين باور بودند كه با تأسيس سازمان جهاني تجارت عصر مذاكرات دوري پايان يافته و كشورهاي عضو در چارچوب اركان اين سازمان ازجمله در كنفرانس وزيران و شوراي عمومي يا شوراهاي بخش و كميته هاي تخصصي قادر هستند مسائل مربوط به نظام تجاري چندجانبه را حل و فصل كنند. پيچيدگي و گستردگي چنين مذاكراتي از يك سو و ضرورت گنجاندن مسائل ديگر در دستور كار مذاكرات از سوي ديگر به زودي ناكارآمدي اين نظر را برملا كرد. بنابراين طبق همان ديدگاهي كه معتقد به پيگيري مسائل از طريق دورهاي جديد مذاكرات بود تلاش براي شروع دور جديد مذاكرات آزادسازي تجاري جهان آغاز شد.
دور اروگوئه در سال ۱۹۹۴ به پايان رسيد. بعد از آن هم بحث تأسيس سازمان جهاني تجارت در اولويت قرار داشت. بنابراين پس از تأسيس و استقرار اين سازمان مدتي وقت براي مشخص شدن موضوعاتي كه بايد در دستور كار دور جديد قرار مي گرفت لازم بود. پس از زمينه سازي هايي كه در اولين نشست كنفرانس وزيران سازمان جهاني تجارت در سال ۱۹۹۶ در سنگاپور و سپس دومين نشست كنفرانس وزيران در سال ۱۹۹۸ در ژنو و نيز رايزني هاي مختلفي كه در جلسات مختلف شوراي عمومي اين سازمان در مقر آن ژنو، انجام شد. در نهايت اولين زمان براي شروع دور جديد مذاكرات تجاري جهان كه در واقع نهمين دور از زمان تأسيس گات و اولين دور پس از تشكيل سازمان جهاني تجارت محسوب مي شد، زمان برگزاري سومين نشست كنفرانس وزيران سازمان جهاني تجارت در نوامبر ۱۹۹۹ در شهر سياتل آمريكا تعيين شد. تعيين اين زمان از جهت آنكه جهان در آستانه ورود به قرن بيست و يكم و هزاره سوم ميلادي قرار داشت از اهميت زيادي برخوردار بود تا آنجا كه حتي در آن دوران دور جديد به عنوان «دور هزاره» مطرح شد. به دلايل مختلف كنفرانس سياتل در اين خصوص ناكام ماند و در نتيجه شروع دور جديد به زماني ديگر موكول شد.
دلايل شكست كنفرانس سياتل در شروع دور جديد
تأسيس سازمان جهاني تجارت و نيز تحولات پرشتاب فناوري هاي ارتباطي و ديجيتال تأثير زيادي بر نظام تجاري چندجانبه برجا گذاشت. اين تحولات مستلزم تطبيق ساختارها و رويه هاي نظام تجاري چندجانبه با شرايط نوين ازجمله توجه جدي تر به نقش و منافع كشورهاي در حال توسعه و فقير بود.
در فاصله پايان دور اروگوئه تا كنفرانس سياتل كشورهاي عضو سازمان جهاني تجارت به دليل دغدغه هاي ديگري كه در عرصه هاي سياسي، اجتماعي و اقتصادي داشتند نتوانستند به خوبي تحولات جديد نظام تجاري چند جانبه را درك كنند و براي استحكام و تقويت بيشتر آن زمينه سازي نمايند. بر همين اساس اين كشورها قبل از كنفرانس سياتل اقدامات لازم براي تهيه يك دستور كار مورد توافق را انجام ندادند. بنابراين وقتي وزيران كشورهاي عضو سازمان جهاني تجارت در نوامبر ۱۹۹۹ براي شروع دور جديد مذاكرات آزادسازي تجاري جهان در سياتل گردهم آمدند به يكباره با اختلاف نظر و منافع متضاد روبه رو شدند.
اين اختلافات از يك سو بين كشورهاي صنعتي و پيشرفته با يكديگر و از سوي ديگر بين اين كشورها با كشورهاي در حال توسعه و فقير بود. به عنوان نمونه بزرگترين اختلاف نظر بين آمريكا و اتحاديه اروپا و حاميان هر يك از اين دو قطب بزرگ اقتصادي بود. آمريكا خواستار طرح موضوع كاهش يارانه هاي كشاورزي بود اما اتحاديه اروپا كه در چارچوب سياست مشترك كشاورزي بخش عمده اي از بودجه سالانه خود را صرف پرداخت يارانه هاي كشاورزي براي رقابتي كردن محصولات كشاورزي خود در بازارهاي جهاني مي كرد به هيچ وجه حاضر به امتياز دادن در اين خصوص نبود، ژاپن نيز در اين زمينه در طرف اتحاديه اروپا قرار داشت. از سوي ديگر آمريكا با ژاپن بر سر مقررات ضد دامپينگ اختلاف نظر عميق داشت.
اختلاف نظر كشورهاي پيشرفته با كشورهاي در حال توسعه و فقير بر سر گنجاندن مسائل مربوط به معيارهاي كارگري و زيست محيطي و موضوعات مرتبط با اجراي موافقتنامه هاي قبلي سازمان جهاني تجارت بود كه گنجاندن موضوعات جديد در دستور كار دور جديد با مخالفت شديد كشورهاي در حال توسعه مواجه شد.
مجموع اين عوامل به اضافه تظاهرات و اعتراضات مخالفان جهاني شدن كه براي اولين بار در سطح گسترده اي برگزار شد و در كانون توجهات رسانه اي و افكار عمومي جهان قرار گرفت، كنفرانس سياتل را تحت الشعاع قرار داد و مانع از شروع دور جديد مذاكرات تجاري جهان شد.
دور جديد از سياتل تا دوحه
اگرچه نشست سياتل پس از چند روز به طور رسمي و با ناكامي در شروع دور جديد مذاكرات پايان يافت، اما در عمل مباحث مطرح در آن براي شروع دور جديد مذاكرات در مقر سازمان جهاني تجارت در ژنو ادامه يافت.
در پايان نشست سياتل اعلام شد كه به توافق نرسيدن كشورهاي عضو سازمان جهاني تجارت در مورد شروع دور جديد مذاكرات به مفهوم صرف نظر كردن از اين موضوع نيست و اعضاي سازمان جهاني تجارت بحث درباره اين موضوع را در ژنو، مقر سازمان پي گيري خواهند كرد. بر همين اساس بلافاصله بعد از پايان نشست سياتل بحث هاي مربوط به دور جديد مذاكرات با شدت در ژنو ادامه يافت.
اين بحث ها بيشتر درباره تحليل عوامل مؤثري بود كه مانع شروع دور جديد مذاكرات در سياتل شد، هدف آنها نيز پرهيز از شكست مجدد و نيز چگونگي تدوين دستوركاري مطلوب و مورد توافق همه براي شروع دور جديد بود.
در ادامه اين مباحث وقتي شوراي عمومي سازمان جهاني تچارت در زمستان سال ۱۳۷۹، موعد برگزاري چهارمين نشست كنفرانس وزيران آن سازمان را روزهاي نهم تا سيزدهم نوامبر ۲۰۰۱ (۱۸ تا ۲۳ آبان ۱۳۸۰) در شهر دوحه قطر تعيين كرد، تلاش كشورهاي عضو براي آماده سازي زمينه شروع دور جديد مذاكرات همزمان با نشست دوحه به شدت افزايش يافت.
اعضاي سازمان جهاني تجارت به ويژه كشورهاي پيشرفته و توسعه يافته دلايل مختلف اقتصادي و نهادي را براي ضرورت شروع هرچه زودتر دور جديد مذاكرات مطرح كردند. آنها بر اين باور بودند كه شروع دور جديد مذاكرات و گسترش آزادسازي تجاري مي تواند كمك بزرگي به رونق هر چه بيشتر اقتصاد جهان- كه در سراشيبي ركود قرار داشت- بكند. همچنين آنها معتقد بودند كه اگر نظام تجاري چند جانبه جهان كه از زمان گات تا آن موقع مراحل تكاملي مختلف خود را پشت سر گذاشته و اكنون در چارچوب سازمان جهاني تجارت شكل گرفته، نتواند مسير تكامل را همچنان ادامه دهد، موضوعيت خود را از دست خواهد داد.
به علاوه، اعضاي سازمان جهاني تجارت معتقد بودند از آنجا كه پس از شكست كنفرانس سياتل در شروع دور جديد مذاكرات، بحث ها و مذاكرات زيادي براي شروع اين دور در اين سازمان صورت گرفته، برگزار نشدن آن در نشست دوحه به معناي عبث بودن بحث و مذاكرات دوساله خواهد بود كه نتيجه آن چيزي جز بي اعتمادي و بي اعتنايي بيشتر جهانيان به سازمان جهاني تجارت نخواهد بود.
مسئله ديگر مطرح شده در اين زمينه، اين بود كه اگر دور جديد آزادسازي تجاري در چارچوب نظام تجاري چندجانبه جهاني صورت نگيرد، اين مسئله در چارچوب مذاكرات تجاري دوجانبه يا در چارچوب اتحاديه هاي تجاري منطقه اي دنبال خواهد شد كه نتيجه آن بيشتر به نفع كشورهاي قدرتمند خواهد بود كه از توان چانه زني و مذاكراتي بيشتري برخوردارند.
همچنين آنها نگران اين بودند كه شروع نشدن دور جديد ممكن است به بازگشت كشورها به سياست هاي حمايت گرايانه منجر شود كه علا وه بر تشديد ركود اقتصاد جهان زيان هايي براي همه كشورها به دنبال دارد و به اختلافات سياسي آنها نيز دامن مي زند.
به دليل گستردگي موضوعات مورد بحث و نيز تنوع و تضاد منافعي كه درخصوص موضوعات مطرح در دور جديد مذاكرات بين كشورهاي عضو سازمان جهاني تجارت وجود داشت، مباحث و مذاكراتي كه در ۱۰ ماهه قبل از برگزاري نشست دوحه (از زمستان ۱۳۷۹ تا پائيز ۱۳۸۰) در اين خصوص صورت گرفته بود نيز از گستردگي و پيچيدگي خاصي برخوردار بود. طي اين مدت گفت وگوها، چانه زني ها و رايزني هاي بسيار زيادي بين كشورهاي توسعه يافته با يكديگر و بين آنها با كشورهاي در حال توسعه- كه در اين زمان استراتژي مشاركت فعال در نظام تجاري چندجانبه جهان را اتخاذ كرده بودند- به صورت دوجانبه، چندجانبه، و در درون سازمان جهاني تجارت يا چارچوب اتحاديه هاي منطقه اي صورت گرفت كه نتيجه نهايي آن توافق براي شروع دور جديد مذاكرات تجاري جهان همزمان با چهارمين نشست كنفرانس وزيران سازمان جهاني تجارت در شهر دوحه قطر بود.
البته شرايطي كه از ۱۱ سپتامبر سال ۲۰۰۱ بر جهان حاكم شد نيز نقش زيادي در پيشبرد اين توافق ايفا كرد.
شروع دور جديد مذاكرات در نشست دوحه
چهارمين نشست كنفرانس وزيران سازمان جهاني تجارت طبق برنامه از قبل تعيين شده طي روزهاي نهم تا چهاردهم نوامبر ۲۰۰۱ (۱۸ تا ۲۳ آبان ۸۰) در شهر دوحه قطر برگزار شد و پس از مدتها انتظار، وزيران ۱۴۲ كشور عضو رسمي سازمان جهاني تجارت در پايان ششمين روز اين نشست با تصويب بيانيه اي شروع دور جديد مذاكرات تجاري جهان را اعلام كردند، كه بلافاصله اين دور به «دور دوحه» موسوم شد.
دستور كار دور جديد مذاكرات
بيانيه اصلي كنفرانس وزيران سازمان جهاني تجارت در دوحه قطر كه روز چهاردهم نوامبر در ۱۰ صفحه و ۵۲ بند تحت عنوان «دستور كار توسعه اي دوحه» منتشر شده در واقع مشخص كننده موضوعاتي است كه در دستور كار دور جديد قرار گرفته است.
در اين بيانيه ابتدا در بندهاي يكم تا يازدهم ديدگاههاي كلي كنفرانس وزيران درباره موضوعات مرتبط با سازمان جهاني تجارت و نظام تجاري چندجانبه در چارچوب بخش مقدماتي بيان شده و سپس در بندهاي دوازدهم تا چهل و چهارم به موضوعاتي از قبيل مسائل نگراني هاي مرتبط با اجراي موافقتنامه هاي قبلي سازمان جهاني تجارت.
تجارت محصولات كشاورزي، تجارت خدمات، دسترسي به بازار محصولات غيركشاورزي، جنبه هاي تجاري حقوق مالكيت فكري، ارتباط بين تجارت و سرمايه گذاري، ارتباط بين تجارت و سياست رقابتي، شفافيت در خريدهاي دولتي، تسهيل تجاري، مقررات سازمان جهاني تجارت، تفاهم نامه حل و فصل اختلاف، تجارت و محيط زيست، تجارت الكترونيكي، اقتصادهاي كوچك، تجارت، بدهي و تأمين مالي، تجارت و انتقال فن آوري، همكاري فني و ظرفيت سازي، كم توسعه يافته ترين كشورها و رفتار ويژه و متفاوت با كشورهاي در حال توسعه اشاره شده كه بايد در طول مهلت سه ساله تعيين شده براي مذاكرات دور جديد مورد بحث و بررسي و تصميم گيري قرار گيرد.
بيانيه وزيران دوحه چگونگي انجام مذاكرات را نيز به كميته مذاكرات تجاري كه بعداً بايد تشكيل مي شد واگذار كرده كه اين كميته نيز در اولين جلسه خود در خصوص چگونگي انجام مذاكرات در موضوعات مختلف تصميمات زير را اخذ كرده است:
- مذاكرات دسترسي به بازار كالاهاي صنعتي در يك گروه مذاكراتي جديد التأسيس انجام شود.
- مذاكرات مربوط به مقررات سازمان جهاني تجارت(شامل ضد دامپينگ، يارانه ها، موافقت نامه هاي تجاري منطقه اي) در يك گروه مذاكراتي جديدالتأسيس صورت گيرد.
- مذاكرات كشاورزي در نشست هاي ويژه كميته كشاورزي انجام شود.
- مذاكرات مربوط به تجارت خدمات در نشست هاي ويژه شوراي خدمات صورت گيرد.
- مذاكرات مربوط به علائم جغرافيايي و نظام ثبت چندجانبه در نشست هاي ويژه شوراي جنبه هاي تجاري حقوق مالكيت فكري انجام شود.
- مذاكرات مربوط به تفاهم نامه حل اختلاف در نشست هاي ويژه ركن حل اختلاف انجام گيرد.
- مذاكرات مربوط به محيط زيست در نشست هاي ويژه كميته تجارت و محيط زيست صورت گيرد.
- مذاكرات مربوط به مسائل مهم اجرايي در اركان مربوطه طبق بند ۱۲ بيانيه وزيران دوحه انجام شود.
ادامه دارد