Hamshahri Newspaper

حشرات به عنوان بزرگترين گروه بندپايان، هميشه توجه بشر را به خود جلب نموده اند. جنبه هاي گوناگون حضور آنها در طبيعت و اثرات مختلف و گاه متناقضي كه بر زندگي بشر مي گذارند، باعث شده نقش آنها در طبيعت مورد بررسي دانشمندان قرار بگيرد. قحطي هاي ناشي از حمله ملخ ها، زيبايي بال پروانگان و آواز زنجره ها را همگان به ياد مي آورند. تاكنون حدود يك ميليون حشره شناسايي و نامگذاري شده كه اين تعداد، ۸۰ درصد تمام گونه هاي جانوري را تشكيل مي دهند. گفتني است در كنار گونه هاي زيان بار حشرات كه شامل ناقلين بيماريهاي انسان و دام و حتي گياهان و همچنين گونه هاي انگل جانوري و آفات گياهي مي شوند، گونه هاي مفيدي در طبيعت حضور دارند كه اهميت زيادي در پديده هاي طبيعي دارند. اين نوشتار سعي دارد نگاهي اجمالي به موضوع حشرات مفيد در طبيعت داشته باشد.
حشرات به عنوان اجزاي بسيار تأثيرگذار بر اكوسيستم ها مطرح هستند. هر دو نوع اكوسيستم هاي جهاني (آبي و خشكي)، مملو از موجودات شش پايي هستند كه نقش مهمي در زنجيره غذايي بازي مي كنند. در واقع مي توان گفت، حشرات نقشي دوگانه در طبيعت دارند. از طرفي گروهي از آنان با تغذيه از گياهان، رقيب انسان ها در استفاده از منابع غذايي با منشأ گياه به حساب آمده، به طوري كه ما آنها را دشمن تلقي كرده و سعي در دفع ضرر آنها داريم؛ از طرفي گونه هايي وجود دارند كه به نفع ما انسان ها عمل مي كنند.
در مورد گروه اول، شايان ذكر است كه پديده ظهور حشرات آفت به دليل دخالت انسان در محيط زيست به واسطه فعاليت هاي كشاورزي بوده است. تا قبل از دوره كشاورزي، جمعيت حشرات به طور طبيعي كنترل مي شد، زيرا هر گونه از موجودات در حوزه اكولوژيكي خود فعاليت مي كرد و روابط بين گونه ها طوري بود كه اجازه افزايش جمعيت به يك گروه خاص و از جمله گونه اي از يك حشره داده نمي شد. اما به تدريج با شروع دوره كشاورزي و اهلي كردن گياهان در تاريخ تمدن و نيز مبادرت انسان ها به انتخاب گونه هاي خاص گياهي براي كشت در يك محل مشخص، جمعيت حشراتي كه از آن گياه خاص، تغذيه مي كردند، به دليل شرايط مناسب زيستي در محل، افزايش پيدا كردند. در مقابل جمعيت حشرات مفيدي كه با شكار حشرات آفت از جمعيت آنها مي كاستند، بر اثر سمپاشي هاي بي رويه و غيراصولي كاهش پيدا كرد. اين تغييرات زيانبار باعث شد جمعيت آفات بي هيچ مانعي، بيشتر و بيشتر شود تا به مرز طغيان برسد. بنابراين از بين رفتن حلقه هايي از زنجيره غذايي براثر عواملي كه در بالا اشاره شد، عامل اصلي بروز پديده آفت در مزارع و باغات است. اما راهي كه براي حفظ اين زنجيره و تعادل زيستي در اكوسيستم وجود دارد، حفظ و حمايت از حشرات مفيد در طبيعت است. اهميت اين مسئله تا بدان حد است كه در گياه پزشكي مدرن كلمه «مبارزه» با آفات گياهي جاي خود را به «كنترل جمعيت» آفات مي دهد. در اين تعريف حشرات مفيد حضوري پررنگ دارند. حشرات مفيد را مي توان بر اساس كاركرد در طبيعت به دو گروه عمده تقسيم كرد: گروه اول آنهايي هستند كه به ما در كنترل طبيعي جمعيت آفات نباتي كمك مي كنند و گروه دومي كه ما انسانها از توليدات آنها بهره مند مي شويم.
حشرات شكارچي و هيپرپارازيت: يكي از بزرگترين منفعت حشرات، كنترل جمعيت آفات نباتي است. حشرات گوناگوني هستند كه با شكار آفات به عنوان غذاي خود، خدمت مهمي به ما مي كنند. از جمله اين حشرات مي توان به كفشدوزكها و يا بالتوريها(كنه خوارها، شته خوارها و مورچه خوارها) اشاره كرد. بالتوريها حشرات كوچكي هستند، معمولاً سبزرنگ با بالهاي نازك تورمانند(دليل نامگذاري) كه به عنوان كلي شته خوارها معروفند. اين حشرات گياهخوار نبوده و هيچگونه تهديدي را متوجه گياهان نمي كنند.
كفشدوزك ها؛ قاب بالان زيبايي هستند كه همه ما آنها را به كرات روي گياهان مختلف ديده ايم. آنها نيز بيشتر از شته ها و شپشك ها تغذيه مي كنند. اهميت اين شكارچي ها به حدي است كه امروزه آنها را براي رهاسازي در مزارع و باغات در آزمايشگاه ها پرورش مي دهند. در مورد نقش كفشدوزك ها در حفاظت گياهان نمونه مشهور و جالبي موجود است كه نقل آن خالي از لطف نخواهد بود:
در سال ۱۸۸۰ ميلادي، تعدادي نهال مركبات براي كشت در ايالت كاليفرنيا، از كشور استراليا وارد ايالات متحده شد. در پي اين انتقال، باغات مركبات اين ايالت دچار آفتي شدند كه در آن منطقه تا آن زمان بي سابقه بود؛ شپشك استراليايي. اين حشره مزاحم، آفتي شد كه از نهال هاي وارداتي به باغهاي منطقه سرايت كرد. اين در حالي بود كه درختان مركبات در استراليا با وجود حضور اين حشره در باغات، خسارتي از آن نمي ديدند، اين مسئله باعث شد وزارت كشاورزي ايالات متحده، يك تيم كارشناسي را راهي استراليا نمايد تا راز اين معما را كشف كنند كه چگونه اين آفت كه در سرزمين اصلي اش خسارتي در پي ندارد، توانسته است باغ هاي كاليفرنيا را آلوده كند. اين تيم در تحقيقات خود به نكته جالبي برخوردند. آنها متوجه شدند در كشور استراليا، اين سموم نبودند كه درختان مركبات را در امان مي داشتند، بلكه قاب بالان زيبايي بودند كه به طور طبيعي در باغات به شكار و تغذيه از شپشك ها مشغول بودند و بدين ترتيب جمعيت آنها را كنترل مي كردند. اين قاب بالان كفشدوزك هاي مفيدي بودند كه بالاخره در سال ۱۸۸۸ ميلادي براي توليد انبوه و رهاسازي در باغها به ايالات كاليفرنيا آورده شدند. اين يك نمونه جالب از روابط بين گونه اي حشرات در طبيعت است كه به نفع انسان عمل مي كنند.
علاوه بر رابطه شكارگري، پارازيتيسم نيز در راه كنترل جمعيت آفات موثر است. در اين ميان زنبورهاي پارازيتوئيد نقش اساسي ايفا مي كنند. مثال بارز آن زنبور «تريكوگراما» است كه در ايران براي مبارزه با آفات مهمي چون كرم سيب مورد استفاده قرار مي گيرد و يا زنبور «تلنموس» پارازيتوئيد سن گندم.
- حشرات گرده افشان: شايد اغراق نباشد اگر بگوييم وجود گل هاي زيبا و مناظر چشم نوازي كه در دشت ها و دامنه كوه ها بوجود مي آورند، تا حد زيادي مديون حشرات گرده افشان مي باشد. چرا كه يكي از عوامل مهم باروري گل ها و گياهان، حشرات گرده افشان هستند. پروانه ها و زنبورها از مهمترين اين حشرات اند. جالب است بدانيد كه پاهاي عقبي زنبورها
- بويژه زنبور عسل- كه به خاطر داشتن كيسه ذخيره گرده، به پاي سبدي معروف است، براي اين منظور تخصصي شده اند. زنبورها و پروانه ها با نشستن روي گل ها ضمن تغذيه از نوش گل ها و بعضاً دانه گرده(در مورد زنبورهاي گرده خوار) گرده ها را با خود به گل هاي ماده انتقال داده و باعث باروري آنها مي شوند. در همين زمينه، زنبور «بلاستوفاگا» مورد توجه اهالي كوه نشين استان فارس و به ويژه استهبان و نيريز قرار دارد. اين زنبور براي گرده افشاني و افزايش محصول انجير از كوه به باغها حمل مي شوند. در واقع گياهان ضمن اين كه از گروهي از حشرات زيان مي بينند، در عين حال ادامه نسل خود را مديون گروه ديگري از حشرات هستند.
زنبور عسل: يكي از گونه هاي مهم زنبورهاي گرده افشان، زنبور عسل است به طوري كه درختان كيوي براي باروري كاملاً به زنبور عسل وابسته اند. در عين حال همان طور كه همه ما مي دانيم كاركرد مهم ديگري نيز دارد كه همانا تبديل شهد گل به شيريني عسل است. نيازي به توضيح اهميت اين كاركرد نمي بينيم چون همگي از فوايد عسل به خوبي آگاهيم.
بدين ترتيب مشاهده مي شود كه حشرات مفيد نقش مهمي در پديده هاي طبيعي دارند. نمونه هايي كه ذكر شد تنها بخش كوچكي از اين اهميت است. گستردگي طيف اثر حشرات، مطالعه همه جوانب زندگي آنها را براي حشره شناسان جالب توجه ساخته است.
به عنوان مثال در زمينه هاي رفتارشناسي و نيز اكولوژي حشرات كه به مطالعه رفتارهاي بين گونه اي حشرات و نيز تقابل آنها با محيط زيست شان مي پردازد، تحقيقات جالبي صورت گرفته است. در اين مطالعات و تحقيقات است كه نقش و جايگاه حشرات در طبيعت به خوبي آشكار و گونه هاي مفيد از انواع مضر تفكيك مي شوند.
اين تحقيقات نشان داده است كه حمايت از حشرات مفيد طبيعت مي تواند ضمن بهره مندي هر چه بيشتر انسان از خدمات آنها، باعث شود از خسارت و زيان حشرات زيان آور نيز كاسته شود.
مهندس مهدي ميرزايي
كارشناس گياه پزشكي