مريم سپاسي
دانشگاه مجازي دانشگاهي است كه دروس و برنامه هاي آموزشي را از طريق اينترنت به دانشجو ارائه مي كند و دانشجو با استفاده از تكنولوژي اينترنت، نيازي به حضور دركلاس هاي درس سنتي ندارد. در واقع دانشگاه مجازي نوعي از آموزش از راه دور است كه در آن تكنولوژي وب و اينترنت براي آموزش و ارزشيابي دانشجو به كار مي رود.
براي اين آموزش محدوديت مكاني و يا زماني وجود ندارد و دانشجو مي تواند بر حسب تمايل، زمان و واحدهاي درسي خود را انتخاب كند.همچنين نيازي نيست تا تعداد دانشجويان به حد نصاب برسد و واحدهاي ارائه شده نيز به همين ترتيب محدوديتي ندارند.در اين نوع از آموزش با تعداد محدودي استاد مي توان دانشجويان بسياري را پوشش داد.علاوه بر اين كه انتقال الكترونيكي متون درسي به صورت فايل هاي متني از چاپ كاغذ بسيار با صرفه تر است و تمام هزينه هاي دانشگاهي به نحو چشمگيري كا هش مي يابد.
امروزه صدها دانشگاه معتبر در سراسر دنيا دروس و رشته هاي دانشگاهي خود را از طريق اينترنت ارائه مي كنند. تنوع رشته ها و دروس ارائه شده با اين روش بسيار زياد است.
تكنيك هاي آموزشي كه در اين روش استفاده مي شوند متنوع هستند، منتشركردن متون،فايل هاي صوتي و تصويري جلسات تدريس، اسلايدها و نمودارهاي درسي، اتاقهاي چت و كنفرانس،استفاده از شبكه هاي آموزشي راديويي و تلويزيوني بر روي اينترنت از آن جمله اند.
علاوه بر اين استفاده و دسترسي بهتر به كتابخانه ها و منابع آموزشي و امكان جستجوي سريع در حين مطالعه دروس بدون آن كه نياز به ترك محيط مطالعه و صرف وقت شود،به كيفيت اين شكل از تحصيل مي افزايد.
از طرف ديگر منتقدان اين شيوه از تحصيل، نظري به كاستي هاي آن داشته اند و اين شيوه را از بعضي جهات غيرحرفه اي مي دانند.آنها معتقدند كه نظارت مستقيم بر نحوه تحصيل دانشجوياني كه به اين روش تحصيل مي كنند وجود ندارد و اين مقوله بيشتر نوعي تجارت اينترنتي مدارك تحصيلي است. سيستم هاي ارزشيابي و ارزشگذاري ناقص و نا كارآمدند و....عده اي ديگر از زاويه ديگري بر اين مقوله نظر كرده اند و مي گويند كه هدف از تحصيلات دانشگاهي تنها يادگيري يك سري از دروس و يا كسب اطلاعات و مهارت ها نيست بلكه دانشگاه مرحله اي است براي اجتماعي شدن و ورود به اجتماع .آن چنان كه مدرسه در مراحل پايين تر آموزشي چنين نقش حياتي دارد كه اينترنت به خوبي جايگزين آجرهاي كلاس هاي درس و ... مي شود، ولي هرگز نمي تواند جايگزين چالش هاي متحول كننده اي بشود كه در روابط چهره به چهره وجود دارد. البته نحوه ارتباطات اينترنتي روز به روز غني تر مي شود و شايد در آينده نزديك ديگر اين ايراد به شيوه از آموزش وارد نباشد.
ويژگي ها و مشكلات
آموزش از طريق اينترنت سابقه طولاني ندارد، ولي امروزه به عنوان قويترين روش آموزشي مطرح شده است. تقاضاي فراواني كه براي به كارگيري اينترنت در آموزش وجود دارد شاهدي بر اين ادعاست.
رشته هاي متفاوت و دانشگاه هاي معتبر و متفاوتي كه اين رشته ها را ارائه مي كنند، امكان ادامه تحصيل براي هر كسي كه سيستم مورد نياز كامپيوتر، توانايي مالي پرداخت شهريه دانشگاه وهزينه ارتباط تلفني را دارد، فراهم مي كند.
گرهارد كسپر ازمديران دانشگاه استنفورد مي گويد:«كه با وجود اينترنت ديگر نيازي به سفر هاي طولاني نيست. توليد كنندگان نرم افزارهاي آموزشي رقباي دانشگاه ها در امر آموزش اند.همچنين ايده دانشگاه مجازي در پاسخ به تقاضاي تكنولوژي سيستم خلاقي بود كه مي تواند تعداد نا محدودي از افراد را با به كارگيري طيف وسيعي از اطلاعات و در زمينه هاي متفاوت و در هر زماني و در هر كجا كه باشند آموزش دهد.» تغيير بوجود آمده به وسيله اين آموزش به اندازه اي بزرگ است كه يادآور تغييري است كه با انتشار نخستين كتاب چاپي بوجود آمد وهمه اين نظرها بيانگر تغيير شگفت آوري است كه در آينده اي نه چندان دور در امر آموزش رخ خواهد داد.
مضمون آموزش Just In Time توضيح دهنده ويژگي هاي اين نوع از آموزش است. خصوصا در افرادي كه شاغل هستند و يا به هر نحوي امكان حضور در كلاسهاي درسي معمولي را ندارند، مانند معلولين كه مي توانند دروس و واحد هاي متناسب با وضعيت خود و زمان ممكن را انتخاب كنند. تمام مراحل ثبت نام، پرداخت هزينه ها و امتحانات به صورت الكترونيكي و بر روي اينترنت انجام مي شود.
دانشگاه ايالتي كاليفرنيا، سرمايه گذاري بزرگي براي دانشجوياني كه مايل به تحصيل در اين دانشگاه از طريق اينترنت هستند، كرده است.
با بوجود آمدن دانشگاه هاي مجازي سوالات تازه اي مطرح شدند از جمله اين كه ارزش آموزش به اين شيوه چقدر است؟ و اين كه آيا مدارك اين دانشگاهها معتبرند و يا خير؟
عده زيادي معتقدند كه تفاوت چنداني از نظر سطح آموزشي بين اين دانشگاه ها و دانشگاه هاي سنتي وجود ندارد. مثلا در تحقيقي كه به وسيله تام راسل از دانشگاه ايالتي كاروليناي شمالي انجام شد، بيان شد كه تفاوت واضحي در سطح آموزشي دانشگاه هاي سنتي و دانشگاه هاي مجازي وجود ندارد.
در تحقيق ديگري كه توسط جرالد.جي.شات از دانشگاه ايالتي كاليفرنيا انجام شد، دانشجوياني كه دروس خود را به صورت Online خوانده بودند نمره شان ۲۰% بيشتر از دانشجوياني بود كه در كلاس هاي درس معمولي آن دروس را گذرانده بودند.
در بررسي ديگري نظر دو گروه از دانش آموختگان به وسيله اينترنت را جويا شدند. هر دو گروه با تحصيل به وسيله اينترنت موافق بودند . مباحث سوال شده از دانشجويان به شرح زير بود:
- تسلط بر درس وجود دارد.
- مو ضوع درس به طور موفقيت آميز بررسي مي شود.
- استاد در دسترس دانشجويان است.
- به پاسخ ها در كلاس حساس است.
- تكاليف درسي براي يادگيري مفيد و لازم هستند.
ـ عادل است.
در بررسي ديگري محققان دريافتند كه از مهمترين دغدغه هاي دانشجويان نحوه ارتباط و كارآيي استاد است.
در تحقيقي كه به وسيله مركز تكنولوژي هاي خاص انجام شد، عملكرد ۵۰۰ دانش آموز را كه در كلاس هاي چهارم و ششم در هفت مدرسه اطراف شهر تحصيل مي كردند بررسي كردند. نيمي از آن ها به اينترنت دسترسي داشتند. با در نظر گرفتن اثر اينترنت بر دانش آموزان به اين نتيجه رسيدند كه دانش آموزاني كه به اينترنت دسترسي داشتند به شكل واضحي نمرات بهتري در دروس مديريت اطلاعات، ارتباطات و بيان عقايد داشتند. نتايج به دست آمده در زمينه هاي ديگر بسيار پراكنده و متفاوت بود.
مبحث مهم ديگر در آموزش از طريق اينترنت نحوه ارتباط دانشجو و استاد است. اين كه استاد به چه نحوي بر عملكرد دانشجو نظارت مي كند.آموزش از راه اينترنت به يك سيستم مديريتي بسيار فعال وكارآمد وابسته است. دانشجو واستاد بايد نمونه مكاتبات ومباحث درسي خود را به صورت ضبط شده در اختيار داشته باشند. بر اساس فيد بكي كه دانشجو ارائه مي كند، استاد از عملكرد و بازدهي آموزش با خبر مي شود و براي رفع كاستي ها اقدام مي كند. علاوه بر اين دانشجويان را بايد به استفاده از ژورنال ها، گزارش ها و منابع موجود بر روي اينترنت تشويق و راهنمايي كرد. لازم به ذكر است كه تبحر در جستجو و استفاده از ابزارهاي جستجو براي دانشجويي كه داوطلب تحصيل از طريق اينترنت است ضروري است.
در تحقيقي كه به مدت دو سال در دانشگاه هاي انگلستان انجام شد به اين نتيجه رسيدند كه دانشگاه هاي مجازي آن چنان كه در تئوري موفق اند در عمل توفيقي ندارند.
بر خلاف انتظار روش ارائه درس به درس در اين شيوه آموزشي آهسته تراز دانشگاه هاي سنتي است. در يكي از رشته هاي علوم انساني بررسي شد كه از تكنولوژي كنفرانس از طريق ويدئو استفاده شده بود، طرفين مسئول برگزاري كنفرانس از هزينه بالاي آن شاكي شدند و عملا كار ناتمام ماند. در دروسي هم كه بايد به طريق خود آموزي مطالعه مي شدند مثل درس فرهنگ سايبر و مهارت هاي اطلاعاتي اشكالاتي ديگر بوجود آمد. درس اول را تنها يك نفر انتخاب كرده بود و براي درس دوم مسئولين كتابخانه به هم طرازي نسخه اينترنتي اين درس با نسخه معمولي آن اعتقاد نداشتند.آن چه در پي اين پژوهش مورد توجه بيشتر قرار گرفت، هماهنگي لازم در تمام ابعاد آموزشي براي انجام اين كار بود. در عمل بر خلاف تئوري بايد يك سيستم مديريتي هماهنگ كننده به كار گرفته شود تا اهداف آموزشي را تامين كند.
مشكل بزرگتر در استفاده از دانشگاه هاي مجازي نحوه ارزشيابي دانشجويان است. براي ارزشيابي عادلانه،استاد و دانشجو بايد چالش هايي را با هم تجربه كرده باشند. در اين جا اين سوال مطرح مي شود كه براي دست يابي به چنين روابط و يا قابليت هايي چه بايد كرد؟
پاسخ اين است كه بايد از سيستم هاي كامپيوتري مديريتي پيشرفته ياري جست. سيستم هاي جديد بر خلاف سيستم هاي قديمي مديريتي تنها به وسيله مدير به كار گرفته نمي شوند و تمام افراد گروه آموزشي از جمله دانشجو و استاد از آن بهره مي گيرند.
به بياني ديگردانشگاه مجازي يعني سيستم مديريتي پيشرفته و كارا كه شامل يك Database پيچيده و ارتباطات فعال و چند جانبه گروه هاي دانشگاهي است كه با همديگر براي تحقق اهداف آموزشي تلاش مي كنند.
اين نوع از مديريت به نوپردازي روزانه نياز دارد. از آن جايي كه تمام سيستم هاي كامپيوتري در مدت شش ماه نو مي شوند ،ضروري است كه هميشه از آخرين نسخه استفاده كرد و سيستم را به روز نگاه داشت.
دانشگاه هاي مجازي در ايران
تاسيس دانشگاه هاي مجازي در ايران را بايد از دو ديدگاه فرهنگي و اقتصادي بررسي كرد.
دربعد فرهنگي تاسيس دانشگاه هاي مجازي فرصتي براي معرفي دانشگاه هاي ايران، فرهنگ و زبان ايران است. چنان كه دانشگاه مجازي تاميل به همين منظور تاسيس شد تا زباني را كه رو به نابودي مي رفت دوباره احيا كند. يا دانشگاه مجازي يهوديان كه براي اهداف فرهنگي تاسيس شد .
از نظر اقتصادي نيز دانشگاه هاي مجازي به خاطر موقعيت سياسي و فرهنگي ايران مي تواند موجب جذب ارزآوري شود. ارزي كه مي توان از آن در تحقيق و يا توسعه دانشگاه ها بهره جست. از آن جايي كه دانشگاه هاي مجازي هزينه هاي كمتري نسبت به دانشگاه هاي سنتي دارند تاسيس دانشگاه هاي مجازي بسيار مقرون به صرفه است.
قدم اول براي تاسيس و برقراري اين شيوه آموزشي در ايران، حل كردن مشكل اساسي ارتباط اينترنتي در ايران است. ارتباط اينترنتي الفباي دانشگاه مجازي است براي دانشجوياني كه از داخل ايران خواستار تحصيل به اين شيوه باشند، با وجود سرعتهاي پايين استفاده مطلوب از كنفرانس هاي ويدئويي و شنيداري، ممكن نيست. علاوه بر اين هزينه هاي استفاده از ارتباط اينترنتي در ايران نسبتا بالاست در حالي كه در كشورهاي ديگر هم كيفيت و هم كميت ارتباطات اينترنتي بهتراست.
خطوط تلفني كه به عنوان خطوط مخابراتي ارتباطي استفاده مي شوند با سرعت هاي بسيار بالاي ارتباطات جهاني (فيبرنوري)قابل مقايسه نيستند. در صورت سرويس دهي به دانشجويان خارج از ايران هم مشكل ارتباطي هم چنان باقي است اگرچه بسياري ار كشورها از كابل براي ارتباط استفاده مي كنند و سرعت هاي بالا و مطلوبي دارند اما سرويس دهنده هاي ايراني بسيار ضعيف عمل مي كنند و در مقابل هك شدن بسيار آسيب پذيرند. اخيرا يك هكري خيرخواه تعداد زيادي از سايت هاي ايراني را براي چند ساعتي از كار انداخت تا آسيب پذيري آن ها را ياد آوري كند.
در دروسي كه نياز به واحد هاي عملي و يا شركت در جلسات اينترنتي است برنامه ريزي آموزشي نياز به دقت بيشتري دارد. به هر حال، اگر چه ايران از اين قافله عقب است، ولي با فاصله حركت مي كند. چرا كه سيستم هاي ارتباطي ما بسيار ضعيف و آسيب پذيرند ولي سرعت حيرت آور اين پديده آموزشي، اين نوع از آموزش را براي ما نيز اجتناب ناپذير كرده است و بايد همراه با همه دنيا براي استفاده از آن تلاش كنيم.
قدم اول را بايد با اصلاح و تكميل پروژه هاي مخابراتي و رفع معايب سرويس دهنده ها برداشت كه اين به سياست هاي كلي مملكتي وابسته است و نه دانشگاه ها و يا مراكز آموزش عالي و قدم بعدي دسترسي به آخرين روشهاي كامپيوتري مديريتي و تربيت متخصصاني در اين زمينه است تا آخرين پديده هاي آموزشي را به كار گيرند.
