اسماعيل عباسي
اشاره: ششمين نمايشگاه بين المللي كاريكاتور دو سالانه تهران كه در فرهنگسراي نياوران برپا شده، همچون دوره هاي پيشين با بحث ها و انتقادات گوناگوني همراه شده است. منتقدان بر اين باورند كه اين نمايشگاه بين المللي بايد براساس رايزني با تمامي هنرمندان كاريكاتوريست ايران - نه فقط تهران - برگزار شود و به همين ترتيب انتخاب هيأت داوران هر دوره نيز در سطحي ملي انجام گيرد. چون اين پيشنهاد فصل مشترك بسياري از منتقدان دو سالانه هاي كاريكاتور تهران نيز بوده است، انتظار مي رود، مورد توجه دبيرخانه دو سالانه قرار بگيرد و در آينده شاهد انتخاب، هيأت هاي انتخاب و داوري بر پايه آراء هنرمندان كاريكاتوريست در سطح ملي باشيم. اين توقع زماني تأمين مي شود كه انجمن كاريكاتوريست هاي ايران تشكيل شود. تلاشي كه در طول يك دهه هنوز به ثمر نرسيده است. اما تشكل هاي هنرمندان كاريكاتوريست در برخي استان هاي ايران، از جمله اصفهان به وجود آمده و در عرصه هاي گوناگوني فعاليت دارند. بعضي از اعضاي انجمن كاريكاتوريست هاي اصفهان در سطح ملي و بين المللي موفقيت هاي چشمگيري داشته اند. براي آشنايي بيشتر با چگونگي تشكيل انجمن كاريكاتوريست هاي اصفهان و موقعيت كنوني هنر كاريكاتور در اين شهر، با دبير و جمعي از گردانندگان و اعضاي اين انجمن به گفت وگو نشسته ايم. در اين ميزگرد، علي هاشمي شهركي، مهدي تميزي، امين مؤيدي، پيمان ميرزايي، اميرخورد آزاد و افشين شمس قهفرخي شركت داشتند.
* پيش از ورود به بحث مربوط به سابقه و نحوه شكل گيري انجمن كاريكاتوريست هاي اصفهان، به نظر مي رسد كه دو ويژگي عمده، در رشد موفقيت انگيز هر كاريكاتور در اين شهر دخيل بوده است. يكي پيشينه بسيار طولاني و غني نگارگري و ديگري شوخ طبعي و طنز ريشه دار در فرهنگ مردم اصفهان است. اين تعبير من درست است؟
علي هاشمي شهركي: در ادبيات شفاهي مردم اصفهان، بسياري از مفاهيم و عبارات طولاني با ابهام و ايهام در لفافه به كار گرفته مي شوند و به همين دليل گاه از يك فعل چندين برداشت مي شود. ريزنگري در جزئيات، آميخته به طنز است. بعضي وقت ها زخم زبان ها هم با چاشني طنز همراه است. اين ريزنگري و ظرافت را در تمامي حوزه ادبيات و هنر اصفهان اعم از داستان نويسي، شعر و نگارگري اين خطه مي توان ديد. سبك اصفهاني در شعر، صنايع دستي حتي گره چيني، حضوري چشم گير دارد. به همين گونه، زبان طنزپردازي و طنز تصويري در اصفهان گردش تعليق وار ويژه اي دارد.
پيمان ميرزايي: تأثيرگذاري خصلت ها كه شما و آقاي شهركي اشاره كرديد درست است، اما مهم اين است كه دريابيم چگونه در دل يك شهر سنتي، يك هنر نوپا مثل كاريكاتور رشد و پيشرفت مي كند. اول آن كه، كاريكاتور محصول يك جريان تاريخي و بين المللي است. قضيه برمي گردد به انسان گرايي و يا اومانيسم كه به مرور بر تفكر و عقايد تأثير مي گذارد و در قرون ۱۵ و ۱۶ ميلادي موجب رواج خردگرايي مي شود. كاريكاتور محصول عصر خردگرايي است و در واقع از وقتي كه به درون نگري و انديشه هاي شخصي هنرمند اهميت داده شده، كاريكاتور هم متولد مي شود و همان طور كه گفتيد، در عصر صفويه بعضي از نگارگران، وقتي از ديد شخصي خودشان به نقاشي چهره بعضي از شاهزادگان مي پردازند، يك اثر واقعي و آميخته با طنز و در واقع كاريكاتور است. چون هنرمند اين گونه مي تواند با تجسم چهره واقعي يك شاهزاده كه احتمالاً ستمگر بوده، او را هجو كند.
دوم، تأثيرگذاري جريان اطلاعات و ارتباطات است، وقتي اين جريان همه جا به صورت سيلي عظيم پيش مي رود، در اصفهان هم تأثير خودش را به جا مي گذارد.
علاوه بر اين، يكي از ويژگي هاي مهم طنز از جمله طنز تصويري، در پرده بودنش است. اين زبان طنز در اصفهان از گذشته هاي بسيار دور رواج داشته و دارد. مردم سعي مي كنند كم و به جا حرف بزنند. از همين بستر فرهنگي شخصيت هاي كميك و طنزپردازي مثل خاكشير اصفهاني و مرحوم يوزباشي برخاستند و تئاتر عاميانه اصفهان به چهره هاي سرشناسي مقبول مردم واقع شد. حتي شيوه كار مينياتوريست بزرگ مرحوم حاج مصورالملكي، متمايل با اكسپرسيون هايي است كه از چنين فرهنگي تاثير گرفته است. او بيشتر با خط كار مي كرد. با حذف رنگ و با اغراق هايي در خطوط، به سبك خاص خودش دست يافته بود.
* انجمن كاريكاتوريست هاي اصفهان از چه زماني شكل گرفت. هسته اوليه اين تشكل چگونه به وجود آمد؟
- امين مؤيدي:از اولين دوره آموزش هنري در حوزه هنر و انديشه اسلامي اصفهان، سعي كرديم به همراه تني چند از دوستان علاقمند و با همراهي آقايان نيرومند و شجاعي از تهران، برنامه هاي آموزش كاريكاتور را در حوزه بگنجانيم. بعد سعي كرديم اولين گروه كاريكاتور را براساس فراخوان در روزنامه تشكيل بدهيم و به اين ترتيب، كانون كاريكاتور اصفهان با يك گروه ۷ نفره شكل گرفت. سال ۱۳۷۴ اولين نمايشگاه كاريكاتور توسط كانون در حوزه هنري اصفهان برگزار شد. راه بسيار دشوار بود، اما سعي كرديم با انضباط و سختگيري و دقت بيشتري از موانع عبور كنيم. به مرور، نمايشگاه هاي بعدي با استقبال وسيع مردم روبرو شد و كاريكاتوريست هاي حرفه اي از جمله آقايان تميزي، شمس، صافي و ضيايي زردخشويي به كانون پيوستند. در سال ۱۳۷۷ كانون تبديل به يك تشكل غيردولتي شد. همزمان همايش كاريكاتوريست هاي جوان ايران در اصفهان برگزار شد. اين تجربه، روند شكل گيري يك تشكل فراگير را تسريع كرد و شوراي مركزي تشكل، تقاضاي ايجاد انجمن كاريكاتوريست هاي اصفهان را ارائه داد. برگزاري كلاس هاي آموزشي و كارگاه هاي جنبي، بنيان انجمن را تقويت كرد. شايان ذكر است كه ۲۰ نفر از بنيانگذاران اوليه انجمن كاريكاتوريست هاي اصفهان، اكنون مقيم تهران شده اند كه اميدواريم نسل جديد، اين كمبود را جبران كند.
* در طول سال هايي كه از تشكيل انجمن كاريكاتوريست هاي اصفهان سپري مي شود، روش انتخاب دبير و هيأت اجرايي، به چه ترتيب انجام شده است؟
امين مؤيدي: احترام به اساسنامه انجمن، تفكر تشكيلاتي و مدني، پذيرش انتقادها و پيشنهادها در يك روال قانونمند، كه توسط تمامي اعضا مراعات شده، موجبات دوام انجمن را فراهم كرده است. مهم تر از همه اينها، روند سيال جابجايي در انجمن با ايجاد يك فضاي دموكراتيك، زمينه هاي تنش زا را از بين برده است. به اين ترتيب در گردش و جابجايي مسئوليت ها، نسل اولي خيلي راحت، امور انجمن را به نسل جوان تر واگذار كرده است. به طوري كه اكنون تنها يك نفر - آقاي تميزي - از نسل اول در انجمن عهده دار مسئوليت است. اين روش باعث ايجاد اعتماد متقابل شده است.
* در بيان تاريخچه شكل گيري انجمن و نمايشگاه هاي كاريكاتور در اصفهان به ناهمواري ها و برخي موانع اشاره كرديد، اين موانع كدام بودند؟
امير خورد آزاد: اولين نمايشگاه كاريكاتور را در يك گروه ۶-۷ نفره و در زمستان در هواي برفي برگزار كرديم. مردم كه عادت داشتند چيزي از جنس نمايشگاه را هميشه با تابلوهاي رنگي نقاشي و مينياتور در اصفهان ببينند، كار ما را اصلاً جدي نمي گرفتند. حتي دستگاه ها بودجه نمي دادند و نمايشگاه را يك كار غير موفق مي دانستند.
شهركي: تمام تلاش ما اين بود كه نسبت به نمايشگاه كاريكاتور نگاه جدي به وجود بياوريم. به مرور، دوره بي اعتنايي به كاريكاتور سپري شد، مردم خودشان بعد از اتمام هر نمايشگاه، سراغ نمايشگاه بعدي را مي گرفتند. نگاه جديد ديگر يك نگاه از سر تفنن نبود، كاريكاتور به عنوان يك هنر جدي گرفته مي شد.
امين مؤيدي: در نحوه برخورد مردم با نمايشگاه، باز هم همان دو عامل دخيل بوده اند. روحيه شوخ طبعي و طنز پنهان در اصفهان، تماشاچيان دقيق تر و سختگيرتري را نيز براي نمايشگاه هاي كاريكاتور به وجود آورده است. اين ميراث تاريخ هنري عميق اصفهان است. مخاطب سختگير اصفهاني، هم طنز را خوب مي شناسد و هم كار هنري را و در نتيجه راضي نگه داشتن چنين مخاطبي به آساني مقدور نيست. همين اعمال باعث شد كه انجمن سعي كند كارش را با سختگيري بيشتر و اصالت و دقت همراه كند.
* نخستين ثمره، تلاش هاي شما را مي توان در موفقيت هنرمندان كاريكاتوريست اصفهان از جمله مسعود ضيايي زردخشويي، حسين صافي، عباس محمدي، روزبه سخاوتمندي و سعيد بهداد در نمايشگاه هاي داخلي و يا خارجي ديد. اما چرا كاريكاتور مطبوعاتي در اصفهان رواج و پيشرفت ندارد؟
مهدي تميزي: عدم رشد مطبوعات و به تبع آن كاريكاتور مطبوعاتي در اصفهان يك مسئله ريشه دار است و به مباحث جامعه شناسي برمي گردد.اما در سال هاي اخير سعي كرده ايم، به گردانندگان مطبوعات موجود اصفهان بقبولانيم كه كاريكاتور هم با بيان طنز آميزش، جزء تفكيك ناپذير از زبان يك رسانه مكتوب است. در نتيجه همين تلاش ها، ستون كاريكاتور در مطبوعات اصفهان جا افتاده است و اميدواريم كه اين اقبال روزافزون باشد.
* اصفهان در رديف نخستين شهرهاي ايران است كه هنرمندان كاريكاتوريست آن موفق به تشكيل انجمن شده اند. در قبال اين تلاش هاي خود جوش، برخورد دستگاه ها، با انجمن چگونه بوده است؟
مهدي تميزي: انجمن كاريكاتوريست هاي اصفهان در حد فعاليت ها و بازدهي اش نمود بيروني نداشته و اين ضعف روابط عمومي از ناحيه خود ماست. اما دستگاه هاي مسئول، حتي اداره ارشاد اصفهان هنوز، بودجه شخصي براي انجمن در نظر نگرفته اند. براي برپايي نمايشگاه ها، كارگاه ها و كلاس هاي آموزشي با مشكلات مالي گوناگوني روبرو هستيم. اين مشكل ريشه در مركز دارد. همان طور كه دوسالانه كاريكاتور تهران و براي هنرمندان كاريكاتوريست، بودجه در نظر گرفته نشده است. ما حتي براي چاپ كتاب ها، با مشكلات مالي زيادي روبرو هستيم.
امين مؤيدي: عصر ما عصر ارتباطات و اينترنت است. اما به دليل همين مسائل مالي، انجمن هنوز يك سايت ندارد.
در كنار مشكلات و مسائل، بايد بگويم كه نشريات از جمله همشهري، نشريات گل آقا و كيهان كاريكاتور و طنز و كاريكاتور، تأثير زيادي در ايجاد زمينه مناسب و شكل گيري انجمن كاريكاتوريست هاي اصفهان داشته اند و سهم كيهان كاريكاتور، در خور توجه و قدرداني بيشتري است.
همچنين سال ۱۳۷۷ براي شكل گيري و رشد تشكل هاي كاريكاتور در شهرستانها سال خوبي بود؛هم براي همايش سراسري كاريكاتوريست هاي جوان، هم شكل گيري تشكل كاريكاتوريست ها در تبريز و گروه كاريكاتوريست هاي گوزن زرد در خوزستان و شكوفايي بيشتر انجمن كاريكاتوريست هاي اصفهان، كه اميدواريم باز هم شاهد اين موفقيت ها باشيم.
