م. شادخواست
مرحوم ميراحمد سيد فخري نژاد مشهور به «شيون فومني» از شاعران و مشاهير شعر و ادب گيلان است. وي در سال ۱۳۲۵ در شهرستان فومن ديده به جهان گشود و در سال ۱۳۷۷ به علت بيماري مزمن كليوي درگذشت. از وي، تاكنون دفترهاي متعدد شعر و نوار صوتي به فارسي و گيلكي منتشر شده است. كمتر كسي است كه حتي از سر تفنن با شعر و ادبيات سروكار داشته باشد و با نام و شعر شيون آشنا نباشد. شيون فومني، در طول عمر پربار شاعري خود همواره از مصاحبه مطبوعاتي احتراز مي كرد؛ چرا كه به دسته بندي هاي انجمني و گروه بندي هاي معمول و متداول اعتقادي نداشت. بيشتر آثار مكتوب شيون پس از درگذشت وي، توسط فرزندش كه يار شاطر او نيز بود، چاپ و منتشر شده است. از اين رو، با «حامد فومني»(فرزند شيون) در زمينه شعر و ديدگاه هاي شيون گفت وگويي شده است كه در پي مي آيد.
* لطفاً شمه اي از بيوگرافي زنده ياد «شيون فومني» و كارنامه ادبي او را بيان كنيد؟
- ميراحمد سيدفخري نژاد معروف به «شيون فومني» سوم دي ماه ۱۳۲۵ هـ.ش در شهرستان فومن ديده به جهان گشود. تحصيلات ابتدايي را در رشت سپري كرد و بعد از آن به كرمانشاه رفت و دوره متوسطه را تا اخذ ديپلم طبيعي- ۱۳۴۵- در آنجا گذراند. شيون در سال ۱۳۴۶ وارد سپاهي دانش طارم زنجان شد و يك سال بعد به استخدام اداره آموزش و پرورش استان مازندران درآمد.
وي تا سال ۱۳۵۱ با تمام مشكلات دست و پنجه نرم كرد و عاشقانه به رسالت خود كه همانا تعليم و تربيت بود پرداخت و پس از آن در ديگر نقاط گيلان به اين شغل شريف ادامه داد. او در سال ۱۳۷۴ مبتلا به بيماري نارسايي كليه شد و يك سال بعد براي درمان اين نارسايي به وسيله دستگاه دياليز به تهران رفت و در همين سال با وجود درد شديدموفق به اخذ فوق ديپلم (تجربي) از دانشگاه تربيت معلم شد.
شيون در سال ۱۳۷۶ پس از سالها تدريس بازنشسته شد. او در بيست و سوم شهريور ماه ۱۳۷۷ پس از يك دوره بيماري مزمن كليوي در بيمارستان طالقاني تهران درگذشت و در كنار سردار بزرگ جنگل ميرزاكوچك در بقعه سليمانداراب رشت آرميد.
كارنامه ادبي شيون به دو بخش شعر گيلكي و شعر فارسي تقسيم مي شود. او آثار گيلكي اش را در قالب نوار كاست صوتي همراه با دكلمه صداي خود و آثار فارسي را در قالب كتاب هاي شعر چاپ و ارائه نموده است. اشعار گيلكي شيون در قالب نوارهاي كاست «گيله اوخان» (۱ تا ۷ )در سالهاي ۱۳۵۷- ۱۳۶۴ منتشر شده است.
از آثار بخش فارسي شيون مي توان از مجموعه شعر «پيش پاي برگ»(۱۳۷۳) «يك آسمان پرواز»(۱۳۷۳) و «از تو براي تو»(مجموعه شعر)(۱۳۷۸)، «رودخانه در بهار» (مجموعه شعر) ۱۳۷۸، «كوچه باغ حرف»(۱۳۸۲) نام برد كه سه مجموعه اخير به انضمام نوار كاست «گيله اوخان (۷)» (منظومه «گاب دكفته بازار» كه با اجرا و دكلمه اينجانب و هنرمندي هنرمندان تئاتر گيلان تدوين شده) پس از درگذشت شيون به بازار عرضه شده است.
* بيشتر شهرت شيون در زمينه شعر فولكلوريك و محلي است و حتي برخي او را تنها شاعر بومي سرا به حساب مي آورند، اما از وي اشعار فراواني به زبان فارسي چاپ و منتشر شده است و شما طي سال هاي ۷۸ تا ۸۲ سه مجموعه از اشعار فارسي شيون را چاپ كرديد، آيا شيون به صورت تفنني شعر فارسي مي سروده است يا چنانكه «پابلونرودا» مي گويد: «من به زمين مي انديشم نه سرزمين» سرودن شعر فارسي و شعر گيلكي نشان دهنده علاقه شيون به فرهنگ ايراني و جهاني بوده است.
- در رابطه با شعر شيون و آثار ادبي او نكته حائز اهميت اين است كه ما با شاعري «دوزبانه» روبه رو هستيم و تفكيك شعر شيون به شعر گيلكي و شعر فارسي آنگاه كه خاستگاهي جزمي و قوميگرانه داشته باشد سخت ما را از ذات و جوهره اصلي آثار ادبي شيون دور مي كند.
به طور كلي در بررسي آثار ادبي شيون عده اي برآنند كه شيون، شاعر شعر گيلكي است و عده اي ديگر شيون را شاعر شعر فارسي مي نامند كه البته طرح اين موضوعات علل و عوامل متعددي دارد كه نيازمند تحليل، تفسير و بررسي روشنگرانه است. واقعيت اين است از سويي ديرچاپ شدن اشعار فارسي شيون در قالب كتاب و يا دفاتر شعر از شاعري كه از اواسط دهه چهل شعر فارسي و شعر گيلكي مي سروده و تنها در آغاز دهه هفتاد شاهد چاپ كتاب هاي شعر فارسي اش بوده ايم و از سويي ديگر اصرار ديدگاهها و تفكرات جزمي برخي از جريان هاي ادبي در اظهارنظرها، مصاحبه ها و مقاله هايي كه در جرايد و نشريات بومي و محلي گيلان چاپ مي شد آن هم با تمايل و توجه صرف به توليد آثار ادبي در حوزه زبان، فرهنگ و فولكلور گيلان، از شيون و شاعراني كه زادگاه و موطن اصلي شان گيلان بود توقع سرايش شعر به گويش گيلكي را داشتند كه شاخصه اصلي اين ديدگاهها رويكردي ژورناليستي با پس زمينه هاي بوم گرايي افراطي است. تا آنجا كه پس از چاپ اشعار فارسي شيون نيز با سكوتي كه از خود نشان دادند، بر مقوله بومي سرا بودن شيون بيشتر دامن زدند و چشم از توانمندي ها و ارزش هاي شعر فارسي او بستند. البته در تحليل و تفسير اشعار گيلكي شيون از سوي اين ديدگاهها شاهد برداشت هاي تك بعدي و يك سويه نيز بوده ايم- حال آنكه شعر گيلكي شيون در گيلان در ذهن و زبان مردم جاري است و با استقبال زياد مردم روبه رو بوده است. با توجه به توانمندي هاي خاصي كه شيون در عرصه ادب گيلان از خود نشان داده بود مردم شعر گيلكي شيون را همچنان صداي راستين شعر بومي شمال و به تعبيري شناسنامه فرهنگ و ادب گيلان مي دانند و او را يگانه شاعر مردمي شاليزاران مي نامند.
اين مجموعه عوامل همراه با پرهيز شيون از گروه گرايي ادبي و دوري اش از فعاليت هاي مطبوعاتي اعم از چاپ شعر، مصاحبه ها و... و ارائه شعر گيلكي در دهه پنجاه و دهه شصت در قالب نوارهاي كاست صوتي «گيله اوخان» تنها وجه بومي سرا بودن شيون را رفته رفته برجسته تر مي نمود.
ذكر اين خاطره ارتباط زيادي با بحث ما دارد. در پاييز ۱۳۶۷ شيون ديدارهايي با شاعر گرانقدر معاصر زنده ياد «مهدي اخوان ثالث»(م.اميد) داشت كه برايم بسيار خاطره انگيز و مانا بود.
اخوان عزيز با سروده هاي گيلكي شيون از اينكه او شاعر مردمي و زبانزد خاص و عام شمال كشور است كاملاً آشنا بود اما از اينكه شيون شعر فارسي هم مي سروده اظهار بي اطلاعي نمود. در آن ديدار شيون شعرهاي فارسي زيادي براي اخوان در كنار اشعار گيلكي اش خواند كه با اقبال و توجه خاص اخوان روبه رو گرديد. اخوان از تخلص و نام شاعري شيون بسيار خوشش آمده بود و از او پرسيد:«چرا تاكنون به چاپ اشعار فارسي ات نپرداخته اي؟»
اخوان ادامه داد: «ما فكر مي كرديم در گيلان فقط «سايه» جان را داريم(منظور شاعر نامي معاصر «هوشنگ ابتهاج» است.)
* بسياري از شعرهاي شيون انعكاس وقايع اجتماعي و سياسي دهه هاي چهل و پنجاه است. وي در قالب داستان هاي عاميانه به نقد وقايع و رويدادهاي اجتماعي مي پرداخته است. با اين وجود، شعر شيون به شعار نزديك نمي شود. لطفاً ديدگاه شيون را درباره تعهد در شعر و يا شعر متعهد بيان كنيد.
- شيون اعتقاد داشت به طور كلي همه واقعيت ها در يك مجموعه و تشكل دروني از زبان و بيان شاعر برمي آيد و هر نوع مبحث و جهت گيري هاي اجتماعي، فلسفي، سياسي و... را مي توان در كلام شاعر جست وجو نمود. اما تلقي اش از مقوله «تعهد» در شعر و يا شاعر «متعهد» اين بود كه شاعر بايد همواره به خود و به باطن خود وفادار بماند و در پرداختن به اين موضوع در مقدمه كتاب «رودخانه در بهار» نوشته است: «و اما تعهد، همان چيزي است كه به قول كافكا: «بايد از باطن سرچشمه بگيرد» سفارشات ماياكوفسكي، چيزي نيست جز همين جوشش باطني شاعر... به نازنيني رنگ انار، آنگاه كه بر سر شاخه هاي سرراه، شعله ورش مي بينيم» شيون، شعر را به مانند جوهر سيالي مي دانست كه همواره در خودش «تقدم ذاتي» داشته همراه با بازتاب شرايطي را كه در آن زيسته آن هم بازتابي كه داراي انديشه اي دمكرات مي باشد و از اين نظرگاه در مقدمه كتاب مذكور باز تأكيد مي كند: «به بهانه تعهد، اجباري نداريم شعر را تريبون مناقشات قرار داده...» و با اين طرز تلقي از تعهد به مقوله «شعار» در شعر اعتقادي نداشت و به «شعور»مندي شعرش مي انديشيد.
با اين نگرش، شعر گيلكي شيون هيچگاه تاريخ مصرفي نداشت و آيينه تمام نماي وقايع روزگار و تجلي غم ها و شادي هاي مردمي است كه همواره بدانها عشق مي ورزيد تا بدان پايه امروزه اشعار گيلكي و نوارهاي كاست گيلكي «گيله اوخان» شيون با سپري شدن تاريخ سرايش آنها همچنان مورد استقبال و توجه نسل به نسل مردم گيلان و مازندران است.
* شيون در شعر گيلكي داراي سبك خاص و منحصر به فردي است،اما همانطوري كه مي دانيد تا شاعري اقتباس نكند به ابتكار نمي رسد و اين مسئله درباره همه شاعران صاحب سبك از «حافظ» گرفته تا «شاملو» و «فروغ» صدق مي كند و امري طبيعي و اجتناب ناپذير است. «شيون فومني» در شعر گيلكي از كداميك از شاعران متقدم خود تأثير گرفته است؟
- مقوله «اقتباس» در اشعار گيلكي شيون از جمله مباحثي است كه همواره مورد بررسي و تحليل منتقدين و مفسران گيلاني بوده است. البته بايد در آغاز ضمن تلقي صحيح و درست از تعريف «اقتباس» با نگاهي اجمالي به كل آثار يك شاعر در كنار سبك و خلاقيت هاي فردي و ارزش هاي باطني آن به شيوه و نوع بهره گيري گوينده اثر از اين مقوله در بيان انديشه هاي هنري و ادبي اش پرداخت. همانطوري كه فرموديد «اقتباس» در طول تاريخ مورد استفاده بسياري از بزرگان شعر اين سرزمين بوده است.
اما ادبيات گيلكي به دليل مشكلات عديده و علل مختلف بويژه عدم رسم الخط معين و مشخصي به جهت گويشي بودنش و دارا نبودن پيشينه مكتوب ادبي و تاريخ ادبيات مدون، متأسفانه فاقد ادبيات رسمي مكتوب است و شاعران گيلكي سرا به مانند ساير سخنوران ادبيات ملل خاصه زبان و ادبيات فارسي از نعمت بزرگاني چون: فردوسي، خاقاني، نظامي، مولوي، سعدي، حافظ، صائب، بيدل و... و همچنين متون ماندگاري چون: تاريخ بلعمي، تاريخ بيهقي و... برخوردار نبوده آنچه هست بسيار اندك و تنها بخشي از آن در اختيار گيلك زبانان مي باشد.
و به جرأت مي توان گفت شاعران گيلكي سرا از جان و جوهره ذاتي خود در سرايش اشعار گيلكي مايه گذاشته اند و به اعتقادم آثار ارزنده شاعران ارجمند گيلكي سرا براي تكامل و پويايي زبان و فرهنگ آيندگان بسيار مغتنم و مفيد خواهد بود. با اين وصف، در حوزه شعر گيلكي چهره هايي از گذشته بوده اند كه از آن ميان معروف ترين شان «محمد علي افراشته» است كه اشعارش همواره مورد توجه شاعران گيلكي سراي نسل بعد از خود بوده و به طور عام تأثيرش در شعر همه شاعران بعد از وي محسوس است. اما به دليل بهره مندي خاص زبان شعر گيلكي شيون كه رويكرد به زبان مردم و زبان روز با چاشني منحصر به فرد خود يعني «طنز» دارد برخي از منتقدان و تحليلگران از ارزشها سبك و زبان ويژه شيون خاصه شعريت اشعار شيون (با اين توضيح كه در اشعار گيلكي شيون ما با انباري از واژگان و اصطلاحات نامأنوس و قديمي كه فقط با ديد محققانه نه شاعرانه وارد شعر شده باشد نيستيم و شيون با پرداختي شاعرانه و زبان شعري در تار و پود و گفتار خود بدانها هويت بخشيده است) دور بوده و بر اين عقيده اند سايه اشعار گيلكي افراشته بر اشعار شيون سنگيني مي كند و از اقتباسي در برخي از اشعار گيلكي شيون به «تقليد صرف و كپي برداري ها» تعبير مي نمايند كه در تحليل اين مبحث در شعر گيلكي شيون عده اي غيرعلمي، و برخي به وجه علمي اش پرداخته است. به اعتقادم به همان نسبت غيرعلمي است ناديده انگاشتن مقوله «اقتباسي» در اشعار گيلكي شيون كه به «تقليد و كپي برداري » هاي اشعارش از شعر شاعراني چون افراشته اصرار بورزيم.
شيون با نگاه ويژه و شخصيت آزاده اش چه در عرصه رفتارهاي فرهنگي و اجتماعي و چه در جاي جاي آثار ادبي اش (گيلكي و فارسي) هيچگاه خود را در بند تقليد و كليشه اي كار كردن قرار نداد و اين مقوله از نظر روانشناسي و جامعه شناسي و... در آثارش قابل اثبات مي باشد.
*به تازگي بر روي اشعار شيون ترانه ساخته شده است و آقاي ناصر مسعودي آنها را خوانده است و شما اشعار مزبور را دكلمه كرده ايد (نوار هلاچين) انگيزه اين كار و انعكاس آن در جامعه چه بوده است؟
- «ترانه سرايي» يكي از جنبه هاي جدي هنري و از توانمندي هاي شعري «شيون فومني» است و ما در حوزه ترانه سرايي (گيلكي و فارسي) با «شيون ترانه سرا» روبه رو هستيم. اين مقوله مهم هنري كار شيون كه به دليل تحت شعاع قرار دادن اشعار گيلكي و فارسي او در كل آثار فعاليت هاي هنري و ادبي اش مهجور واقع شده، برمي گردد به همان سال هاي اوليه شعرسرايي او كه با شناخت و همزيستي عميقي كه با لحن ها، ملودي ها و رديف ها داشت همراه با استعداد و توانايي خاصي را كه عمدتاً مي بايست يك «ترانه سرا» به معناي واقعي كلمه داشته باشد شاهد ترانه هاي معروفي از شيون به گيلكي و فارسي بوده ايم كه در گيلان همواره ترانه هاي محلي شيون ورد زبان مردم بوده و مي باشد.
البته در اين ميان ترانه هاي فارسي زيادي از شيون توسط خوانندگان سرشناس كشور اجراء و ضبط گرديده است و سبك و سياق ترانه هاي فارسي شيون نيز به مانند ترانه هاي گيلكي اش از ويژگي هاي خاصي برخوردار است و دليلش هم اين است كه شيون به اين جنبه هنري خود يعني ترانه سرايي بواسطه اينكه يك كار جمعي بود و توانايي اش را نيز داشت بسيار عشق مي ورزيد.
نوار كاست «هلاچين» (تاب) از جمله مجموعه ترانه هاي گيلكي است كه شيون در سال ۱۳۷۴قصد داشت با همكاري آهنگسازان و خوانندگان گيلاني مجموعه هاي درخوري را با هدف اعتلاي شعر و موسيقي گيلان ارائه دهد كه در آن زمان صحبت هايي را كه با هنرمند ارجمند گيلاني «ناصر مسعودي» داشت قرار بر اين شد كه شعر و دكلمه شيون همراه با صداي ناصر مسعودي در قالب نوار كاست ارائه گردد كه به دليل بيماري شيون و فرصت هايي را كه از دست رفت اين كار محقق نگرديد.
پس از درگذشت شيون از برنامه هاي جدي تدوين آثار شيون برايم تحقق اين نظر و هدف شيون بود كه با استقبال و حسن نظر آقاي راست گفتار (شركت غزلسراي سبز) و همدلي هاي استاد گرانمايه آقاي «ناصر مسعودي» ترانه هايي را كه شيون در دست كار داشت با موسيقي مسعود لاهيجي و تنظيم و همت هنرمند گرامي رضا فدايي و به همراه دكلمه ام از اشعار گيلكي شيون در اسفندماه ۱۳۸۱ كار ضبط ودر فروردين ۱۳۸۲ با نام «هلاچين» تقديم هنردوستان گرديد.
* در آخر چه آثار تازه اي در آينده تصميم داريد از شيون چاپ و منتشر كنيد؟
- از شيون در كنار فعاليت هاي شعر و ترانه سرايي كه خدمتتان عرض كردم آثار ادبي و هنري ديگري اعم از: سناريو(فيلمنامه)، قصه و ادبيات داستاني، اشعار و داستان هاي منظوم ويژه كودك و نوجوان و... به يادگار مانده كه گرد آوري يكايك آنها در كنار تدوين يادنامه «شيون فومني» از برنامه هاي كاري درازمدتم مي باشد.
در حال حاضر نوار كاست «عشق آمد و آفتابي ام كرد»عنوان مجموعه غزل هاي فارسي با صدا و دكلمه زيباي شيون از جمله آثاري است كه به زودي با تلاش صميمانه نشر ابتكار نو به علاقه مندان «غزل امروز» تقديم خواهد شد. همچنين اولين مجموعه شعر گيلكي شيون را در قالب كتاب شعر گيلكي با چشم اندازهاي جديد از زبان و نگاه شيون در عرصه شعر گيلكي ارائه خواهيم كرد.
