عكس :ساتيار

هر گاه زمين زير ساختمان سست باشد، ساختمان ممكن است در اثر شكست خاك زير ساختمان صدمه ببيند، نه مستقيما در اثر نيروي وارد بر آن. وجود چاه و قنات زير پي ساختمان ها در هنگام زلزله از عوامل افزايش صدمه به ساختمان است.
ساختن ساختمان در روي گسل هاي فعال به هيچ وجه مجاز نيست.
بازشوهاي ساختمان از قبيل درب ها و پنجره ها بايد طوري طراحي شوند كه فاصله شان از يكديگر و همچنين از گوشه ها و محل تلاقي ديوارها حتي الامكان زياد باشد. استفاده از فولادهاي تقويتي افقي و قائم،در آن قسمتها طبق آئين نامه ۲۸۰۰ توصيه مي شود.
در زلزله هاي شديد در گوشه هاي ساختمان، نقاط ضعيف وجود دارد كه استفاده از فولادهاي تقويتي افقي و قائم طبق آئين نامه زلزله ايران توصيه مي شود.
ايجاد درز انقطاع با ساختمان هاي مجاور در ساختمان الزامي است زيرا ساختمان ها در هنگام وقوع زلزله به صورت مختلف مرتعش مي شوند و ممكن است به يكديگر ضربه بزنند.
سامان سيف اللهي
زلزله اي به شدت ۳/۶ ريشتر شهر بم را ويران كرد. اين خبر تكان دهنده در تمام دنيا انعكاس پيدا كرد و بسياري از كشورها، علاوه بر پيام هاي تسليت به دولت و ملت ايران، كمك هاي نقدي، غيرنقدي و حتي نيروي انساني رابه كشورمان روانه كردند.اما اگر كانون اين زلزله به جاي شهر تاريخي بم، تهران بود، چه اتفاقاتي رخ مي داد؟
پايتخت زلزله 
بر اساس تحقيقات انجام شده توسط مركز مطالعات زلزله و زيست محيطي تهران با كمك آژانس همكاري هاي بين المللي ژاپن (جايكا)، مهمترين گسل هاي تهديدكننده تهران در منطقه ري و شمال پايتخت واقع شده است و در صورت وقوع زلزله، بيشترين ميزان تلفات را در اين مناطق شاهد خواهيم بود.بنابراين گزارش، چنانچه گسل ري فعال شود، در مناطق ۱۰۱۱۱۲،، و ۱۵ تا ۲۰ بيشترين ميزان تخريب را شاهد خواهيم بود كه رقمي معادل ۸۰ درصد تخمين زده مي شود ؛ اين مقدار در كل شهر تهران به ۵۰ درصد كاهش خواهد يافت.با توجه به ميزان بالاي تراكم جمعيت و از سوي ديگر وجود تعداد زياد ساختمان هاي غيرمهندسي ساز، عمق فاجعه مشخص خواهد شد.
چند مشت دلار!
با توجه به تحقيقات انجام شده، خسارت كلي ناشي از زلزله در تهران، ۳۴ ميليارد دلار تخمين زده مي شود كه معادل با ۵۷ درصد توليد ناخالص ملي خواهد بود.
اين مقدار شامل هزينه اقتصادي ناشي از زلزله، اعم از خسارات مستقيم، غيرمستقيم و ثانويه است كه ۵/۲۳ ميليارد دلار آن (۱۹ ميليارد تومان) مربوط به فروريزي شديد ساختمان ها خواهد بود. حال مقادير ديگري را نيز بايد به اين ۳۴ ميليارد دلار اضافه كرد، خساراتي كه شايد غيرقابل تصور باشد. خسارت مستقيم وارده بر پل ها و شريان هاي حياتي به ترتيب ۷/۲۹ ميليون دلار (۲۴ ميليارد تومان) تخمين زده مي شود. هزينه هاي واكنش اضطراري شامل، عمليات واكنش اضطراري براي شهروندان، دفع آوار و تدارك سرپناه نيز ۹/۲ ميليارد دلار برآورد شده است و هزينه هاي نوسازي و بازسازي ۴۴ درصد شهر تهران ۱۹۵ ميليارد دلار، معادل با ۴/۳ برابر توليد ناخالص ملي، خواهد بود.
قانون چه مي گويد؟
قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران مسووليت دولت را براي مديريت بحران مشخص كرده است.طبق ماده ۲۹ قانون اساسي، دولت به ارائه خدمات اجتماعي شامل مستمري، بيمه بيكاري، كمك در مواقع بيكاري، مراقبت پزشكي و ساير خدمات بهداشتي- درماني موظف شده است.بر اساس همين قانون، مسووليت توزيع بودجه هاي تخصيصي و هداياي مردمي و بين المللي نيز برعهده دولت خواهد بود. از سوي ديگر قانون تاسيس كميته ملي كاهش اثرات بلاياي طبيعي، نقش محوري وزارت كشور را تعيين و اين كميته را به عنوان متولي امر سياست گذاري و تصميم گيري مشخص كرده است.از اينرو ستاد حوادث و سوانح غيرمترقبه، از جانب وزارت كشور به عنوان نهاد هماهنگ كننده درون سازماني، مسووليت را عهده دار خواهد بود اما در پايتخت اوضاع كمي متفاوت است؛ بر اساس درخواست هيات وزيران در سال ۱۳۷۸، كميته ملي كاهش اثرات بلاياي طبيعي(NCNDR) كه نام آن به كميته آمادگي ملي تغيير يافته، مسووليت اجرايي پيشگيري و مديريت بحران شهر تهران را به شهرداري تهران واگذار و از تمامي نهادها و سازمان هاي مسوول درخواست كرد تا با شهرداري تهران در زمينه تدوين طرح جامع مديريت پايتخت(TCEMP) همكاري كنند.
آسيب پذيري از نگاه ستاد بحران 
آسيب پذيري لرزه اي در سطح شهر تهران توسط ستاد بحران و با استفاده از سه شاخصه خسارت ساختماني، ثانويه و منابع تخليه امن، تعيين شده كه در اين شاخصه ها عواملي چون بالاترين ميزان خسارت ساختماني، تاسيسات خطرزا و تعداد محل هاي بحران زا دخيل بوده است.نتايج تحليل هاي انجام شده در ستاد بحران، مناطق ۱۰ و ۱۷ را آسيب پذيرترين بخش تهران معرفي مي كند.بر اساس اين تحقيقات، در صورت وقوع زلزله، شش پل از پل هاي موجود در پايتخت فروريخته و پنج پل ديگر پايداري لازم براي مقاومت با اين پديده طبيعي را ندارد كه هيچ يك از اين پل ها تاكنون مقاوم يا بازسازي نشده اند.اين تحليل، تحقيقات انجام شده بر روي تاسيسات حياتي شهر را ناكافي مي داند و اقدامات ضروري بر اين امر را لازم الاجرا مي داند تا به دنبال آن خسارات وارده بر تاسيسات برق، آب و گازرساني شهر تهران مشخص شود.
پيشگيري قبل از درمان 
كاهش اثرات زلزله بر ساختار شهري موجود در تهران و اجراي اقدامات پيشگيرانه توصيه اكيد بسياري از كارشناسان است.بازسازي بافت فرسوده شهري، بهبود وضعيت معابر و تاسيسات زيربنايي شهر، بازسازي و مقاوم سازي موضعي و موردي ساختمان ها و مقاوم سازي تاسيسات زيربنايي و شريان هاي حياتي موجود از جمله اقداماتي است كه در اين خصوص بايد انجام پذيرد.بر اساس تحقيقات صورت گرفته، از نظر ايجاد ساختار شهري مقاوم در برابر زلزله، طرح هاي نوسازي بافت فرسوده گستره هاي شهر ارجح است. و اما اجراي اين طرح مستلزم مشاركت سيستم هاي دولتي و خصوصي، تخصيص بودجه براي نوسازي، تعيين و وضع قانون «مناطق ويژه نوسازي بافت فرسوده شهري»، طرح هاي آماده سازي مجدد زمين و حقوق مكتسبه سيستم هاي يارانه اي مالي متقابل، ايجاد فرآيند قانوني براي به وجود آوردن حس مشاركت بين شهروندان، ثبت اراضي بر مبناي طرح كاراستر و سيستم هاي ارزش گذاري مناسب دارايي ها، اخذ ماليات از افراد ذي نفع و اجراي آئين نامه مقاوم سازي، طراحي مقاوم و سيستم نظارت و بازرسي براي اطمينان از اجراي طرح مطابق با آئين نامه هاي ساختماني خواهد بود.
آموزش، آگاهي، زلزله 
بسياري از كارشناسان نداشتن آگاهي كافي مردم يك شهر، هنگام وقوع زلزله را از عوامل مهم بالا رفتن ميزان تلفات جاني مي دانند.افزايش اطلاعات و آگاهي در خصوص مديريت بحران و اجراي مانورهايي براي كاركنان شهرداري و ساير نهادهاي ذي ربط، انتشار اطلاعات و آگاهي هاي لازم درباره آمادگي مقابله با بحران به مناسبت هاي مختلف براي شهروندان و افزايش آمادگي هاي شخصي از برنامه هايي است كه ستاد مقابله با بحران به دنبال اجراي آن است.در اين طرح بر آموزش كاركنان شهرداري، سازمان هاي مرتبط با زلزله، دانش آموزان، آموزش هاي همگاني و گروهي تاكيد شده است. در اين آموزش ها مطالبي همچون ارائه اطلاعات پايه درباره زلزله و سابقه آن در ايران و آمادگي قبل از وقوع زلزله و كارهاي لازم پس از وقوع آن ديده مي شود.
فراموش نكنيم كه با شرايط موجود، تهران طاقت زلزله را ندارد، حتي اگر قوي نبا شد.پس فعلا ُ براي مقابله با ويراني تهران تنها مي توانيم دعا كنيم كه زلزله نباشد.

پيشگويي يا پيشگيري 
پيش بيني زلزله از مقوله هايي است كه نيازمند مطالعه است. از نظر مكاني و زماني مناطقي كه مستعد پتانسيل و زلزله خيزي بالا هستند. از طريق مطاله گسل هاي آن مي توان به ميزان زلزله خيزي اش پي برد.
عضو هيات علمي و دانشيار مركز ژئوفيزيك دانشگاه تهران، معتقد است كه در اكثر مناطق و فلات ايران استعداد زلزله خيزي وجود دارد.
محمدرضا قيطانچي در مورد زلزله خيزي تهران مي گويد: در قسمت البرز مركزي تهران، اين زلزله خيزي زياد است و احتمال پيش بيني آن تا حدودي وجود دارد اما قطعي نيست.
شكل گيري زلزله در يك منطقه نيازمند زمان طولاني چند هزار ساله است. به زبان علمي به استناد مطالعات بر روي اين گسل ها مي توان بر روي زلزله يك منطقه ارزيابي نسبي داشت.
وجود گسل هاي متعدد در تهران، از نشانه هاي مناطقي است كه امكان زلزله در آنها وجود دارد اما دكتر قيطانچي معتقد است از طريق ظاهر اين گسل ها نمي توان به اين ارزيابي رسيد كه زلزله بزرگ و مخربي ايجاد خواهد شد.
آيا تهران زلزله  خيز است؟
گذشته تاريخي اين منطقه نشان داده است كه در اطراف تهران مثل شهر ري، شرق و شمال تهران يعني مناطقي كه در چين خوردگي وجود دارند زلزله بزرگي رخ نداده است.
در تهران گزارشات تاريخي و زلزله ثبت شده اي كه نشان دهنده زلزله بزرگ در اين شهر باشد وجود ندارد، تنها در سمت غرب تهران و دشت قزوين در خرداد ۱۳۸۱ زلزله بزرگي اتفاق افتاد.
عضو هيات علمي و دانشيار مركز ژئوفيزيك دانشگاه تهران معتقد است كه اساسا نمي توان از لحاظ علمي تاييد يا تكذيب كرد و رخداد زلزله در اطراف تهران در گذشته نشان مي دهد در اين مناطق تكرار آن حادثه امكان پذير است.
سوالي كه با رخ دادن زلزله، بيشتر از هر چيزي در اذهان عمومي شكل مي گيرد اين است كه آيا اساسا مي توان از لحاظ زماني، لحظه وقوع يك زلزله را پيش بيني كرد و يا حدود ساعت آن را تعيين كرد. قيطانچي مي گويد كه از لحاظ زمان، نمي توان ارزيابي درستي از لحظه وقوع زلزله داشت، نمي توان به طور دقيق گفت كي و كجا زلزله رخ مي دهد اما با مطالعه كلي گسل ها مي توان به طور تقريبي و در برخي موارد محدود، اين مساله را پيش بيني كرد.
شكست مرزها، شكست گسل ها
تهران شهر بزرگي است، كلان شهري كه قلب يك سرزمين است، گسترش چشمگير اين كلان شهر و زلزله خيز بودن آن ترس از اتفاق افتادن زلزله اي بزرگ در اين ناحيه راچند برابر كرده است.
دانشيار مركز مطالعات ژئوفيزيك دانشگاه تهران با بيان اينكه تهران گسترش چشم گيري داشته است، گفت: در گذشته تهران يك شهر معمولي بود اما در حال حاضر مرز تهران با شهرهاي مجاور از بين رفته است و با توجه به اينكه مرزبندي تهران با مناطقي مثل شرق و غرب از بين رفته است بايد هشدارها را در مورد وقوع زلزله در هر كدام در اين مناطق جدي گرفت.
وي با اشاره به زلزله هاي خفيف و پس لرزه هايي كه در برخي از موارد در تهران اتفاق افتاده است، گفت: شدت تخريب اين زلزله احتمالي بسته به زمان وقوع حادثه، شب يا روز بودن و پيش لرزه هاي آن قابل بررسي است. قيطانچي در مورد تلفات احتمالي اين زلزله در تهران، گفت: آسيب ها و خسارات مالي، تخريب ساختمان ها به ويژه ساختمان هاي قديمي، به نظر سنگين مي آيد.
ساختمان هاي سنتي و قديمي در تهران تحمل زلزله هاي متوسط را ندارند.دانشيار مركز ژئوفيزيك دانشگاه تهران با بيان اينكه ترميم اين ساختمان ها بايد در برنامه جدي شهرسازي تهران باشد گفت: ساختمان ها بايد در تهران بهينه سازي شوند و بهترين راهكار راهبردي در اين زمينه محكم كردن اين ساختمان ها است.وي معتقد است از رخ دادن زلزله نمي توان جلوگيري كرد، زمان و مكان آن را هم نمي توان پيش بيني دقيقي كرد، اما مي توان قدرت مقابله با اين موضوع را بالا برد.
به هر حال زلزله در هر مكاني و در هر زماني اتفاق خواهد افتاد و امكان وقوع آن وجود دارد، پس بهتر است ابزار مقابله با اين حادثه را افزايش دهيم.

مازيار اسلامي 
اولين تصاوير هوايي از بم ويران شده، نخل هايي است كه مصرانه و معنادار در ميان خروارها آوار ايستاده اند. آنها ايستاده اند تا در اوج اندوه، ما را تسلي دهند كه بم مي ماند. خواهد ماند. همانگونه كه هزاران سال در دل دشتي كه ظاهرا نشاني از زندگي را در خود نداشت، مانده بود.
نخل ها ايستاده اند، تا ميوه اي دهند كه ما در فراق و سوگ از دست رفتگان و جان باختگان خيرات مي كنيم. اين بار بايد خرما را در سوگ صاحب خرما خيرات كنيم؛ تصاوير محزون  مرگ را هيچ تسلايي نيست، جز راست قامتي نخل ها كه خاطرات زيادي از صاحبان راستين خود در ساقه و ريشه هايشان دارند. آنها به احترام صاحبان باوفاي خود برافراشته مانده اند تا آئين سوگ قربانيان را اين بار هم بجا آورند: خرما خيرات كنند. آنها صاحبان عزايند كه اين بار بايد رسم سوگ را به بهترين وجه ادا كنند. و ما چه كنيم؟ ما كه همواره غم از دست دادن عزيزانمان را با خرماي بم تسلي مي داديم. حالا تسلي بخش، خود درگير فاجعه اي عظيم است؛ خود در اندوهي بزرگ فرور رفته است و ما براي تسلي او بايد به ياريش بشتابيم؛ از نخل ها درس بگيريم كه خاموش مي گريند، تا بم بماند. اوست كه صاحب عزا است و آئين  عزا را چنين پاس مي دارد تا زندگي در بم را چنان قدر نهد؛ همچون درسي براي نسل هاي بعدي بم، كه سوگ قربانيان را هميشه بجا آورند و بم را چنان بسازند كه شايسته تاريخ بم است.

خسارت هاي جاني و مالي ناشي از وقوع بلاياي طبيعي چند دهه اي است كه مورد توجه جهانيان قرار گرفته است. در واقع پيشرفت بشر در علوم مختلف سبب شده است تا تسلط انسان بر مشكلات پيرامونش ارتقاء يابد. اگر تا ديروز بيماري هاي واگيردار و جنگ هاي بي شمار جان انسان را تهديد مي كرد، امروزه جهان، بيشتر از بلاياي طبيعي و حوادث ساخته دست بشر در رنج و عذاب است با اين وجود چاره كار به دست آمده است و انسان ها دريافته اند كه چگونه با طبيعت كنار آيند و قوانين آن را محترم بشمارند تا آنكه خود كمتر آسيب ديده و بحران هاي ناشي از وقوع بلاياي طبيعي را به كنترل درآورند. دانش، مديريت سوانح و كاهش خطرپذيري را به خدمت گرفته است و نگاه به حادثه در چهار بخش پيشگيري، آمادگي، مقابله و بازسازي متمركز شده است. به اين ترتيب پس از سالها تجربه، اينك بشر توانسته است راههاي مناسب كاستن از آثار ناخوشايند بلاياي طبيعي در شرايط اضطراري را شناسايي كند. بنابراين تنها كافي است كه اراده لازم به خدمت گرفته شود تا آنكه ايمني در شهر و روستا تحقق يابد. در اين ميان بايد بتوان با برنامه ريزي و افزايش پايداري شهر، فرهنگ ايمني را گسترش داد چه آنكه در آن صورت شهروندان، استانداردهاي زندگي ايمن، در محيط مناسب را خواهند شناخت و آنگاه براي دست يافتن به اين استانداردها تلاش خواهند كرد و در مقابل، دولت نيز بايد پاسخگوي توقع هاي شهروندان با رعايت استانداردهاي پذيرفته شده باشد.
رامين رادنيا