پويا سرايي
موسيقي كردي يكي از غني ترين موسيقي هاي ايران است با سابقه اي بسيار كهن. بنا به شواهدي اولين اقوام ساكن در فلات ايران در ناحيه اورامان سكني گزيدند. (كردستان فعلي) اير در زبان پهلوي به معناي آتش است و ايران به معناي آتشدان. اورامان نيز كه هم ريشه اير است، به معني آتشكده است. از وجه تسميه اين واژگان و مذهب غالب آن دوره (زرتشت) ، بعيد نيست اگر ادعا كنيم، اولين اقوام ساكن در اين قسمت، پديدآورندگان «ايران» بوده اند. لذا فرهنگ و تاريخي بسيار غني و كهن در اين ناحيه نهفته است. موسيقي اين قسمت نيز سابقه اي بس دور دارد. در اين باره، مرحوم تقي بينش مي گويد: «اورامنان در المعجم (اثري از شمس قيس رازي شاعر سده هفت - نگارنده) نيز به نوبه خود اورامان يا اورامان كردستان ايران را تداعي مي كند كه اكنون از توابع شهرستان سنندج محسوب مي شود و به استناد آنچه شمس قيس رازي گفته است مي توان ترانه هاي آنجا را داراي اصالت و ريشه پارتي دانست. [بينش - ص ۲۸] موسيقي كردي را به نوعي مي توان به سه بخش كلي مقام هاي مجازي، مقام هاي مجلسي(باستاني) ومقام هاي كلام(حقاني) تقسيم نمود [درويشي- ص۳۰۷] .يكي از مهمترين و گسترده ترين بخش هاي موسيقي كردي، مقام هاي مجازي يا «گوراني» است. مقام هاي مجازي يا همان گوراني ها، تصانيف، ترانه ها و آهنگ هاي رقص و بسياري از نمونه هاي مختلف موسيقي كردي را شامل مي شود. اين مقام ها در مقايسه با دو بخش ديگر (يعني همان مقام هاي مجلسي و مقام هاي كلام) گرچه از روحانيت و تقدس كمتري برخوردار است اما ويژگي هاي هنري والايي دارد. مقام هاي مجازي با شور و متعلقات آن قابل قياس است. مقام هاي مجازي با آواز سرنا و دهل، دوزله، نرمه ناي و تمبك، شمشال و كمانچه اجرا مي شود. همان گونه كه ذكر شد اين مقام ها گسترده ترين بخش موسيقي كردستان است و تنوع شگفت انگيزي دارد[همان- ص ۳۰۸].
در همين بخش (يعني موسيقي گوراني)، چندي است اثري كردي به نام ژوان - ساخته سعيد فرج پوري - به بازار عرضه شده است. نكته تازه وبديعي كه اين اثر دارد، صرفاً بازنگري و اجراي متعدد و تنظيم شده مقام هاي قديمي و قطعات باستاني موسيقي كردي نيست، بلكه آهنگساز (سعيد فرج پوري) با استفاده از شعرهاي كردي، با الهام از موسيقي كردي، قطعات كردي جديدي، تصيف و اجرا نموده است.به اين معني كه به غير از آخرين قطعه (با نام جديدي بلميروه) كه بازخواني است، باقي تصانيف و قطعات توسط آهنگساز كمپوزيسيون شده است. امري كه تاكنون كم سابقه بوده است. (چون همان گونه كه ذكر شد كليه آثار و اجراهاي موسيقي محلي، پيش از اين، بازسازي و بازخواني يا تنظيم جديد مقام ها و قطعات قديمي محلي بوده است. سازبندي اين كار، شبيه آنچه در توضيح موسيقي گوراني و سازبندي آن گفته شد، ديوان، كمانچه، نرمه ناي، دهل، دف و تمبك است. براي توضيح بيشتر در اين زمينه بد نيست ذكر شود، كمانچه (به لفظ محلي موكش) اساساً ساز رايج در موسيقي كردي محسوب نمي شود. ديوان (كه نوع بزرگ تر باغلاما- ساز محلي تركيه است) و نرمه ناي (كه در فرهنگ موسيقي آذري بالابان و در فرهنگ ارامنه دودوك ناميده مي شود از فرهنگ آذري در فرهنگ شمال كردستان رايج شده است. تركيب اين سازها به اضافه دف ، دهل و تمبك، تركيب كاملاً اصيل محلي موسيقي كردي را پديد آورده است.
|
|
|
نكته نخستي كه ذكر آن را ضروري مي دانم، توضيح جمله به ظاهر نارسا و گنگي است مندرج در بروشور لوح فشرده ژوان (CD) آن جمله اين است: «... مقام جايگاه خاصي در موسيقي مناطق كردنشين دارد ...» در واقع نويسنده اين جمله (همان آهنگساز) اين طور فرض نموده اند كه كليه مخاطبان ژوان، از معني خاص واژه «مقام» در موسيقي كردي آگاهند. در توضيح بايد ذكر شود كه مقام - با وجود آنكه مفهومي وسيع و گسترده دارد - در مفهوم كلاسيك آن عبارتست از: توالي تثبيت شده تعدادي از اصوات معين در فضاي يك سيستم تنال [مسعوديه- ص ۷]. اما طبق بررسي هاي نگارنده، مقام در موسيقي كردي به بخشي از همان مقام هاي مجلسي يا باستاني اطلاق مي گردد كه عمدتاً داراي متر آزاد است و به شكل همراهي تنبور و آواز اجرا مي شود؛ يعني با اندكي اغراق همانند فرم ساز و آواز و رايج در موسيقي دستگاهي. (البته فراموش نكنيم تنبور در شمال كردستان، چندان رايج نيست براي همين در ساز و آواز ژوان، از ديوان براي جواب آوازها يا همنوازي، استفاده شده.)
به نظر مي رسد منظور آهنگساز از بيان آن جمله، نشان دادن اهميت ساز و آواز در موسيقي كردي باشد. (يعني همان خواندن آوازهايي با متر آزاد در مقام هاي مشخص و از پيش تعيين شده و محدود). مقوله اي كه متأسفانه در اكثر اجراهاي موسيقي كردي به آن توجه نمي شود. غالب آثار ارائه شده در زمينه موسيقي كردي، شامل تصانيف و ترانه هاي ريتميك با ريتم تند، شاد و جذاب- با همراهي ساز دف- است و هيچگاه به اين بخش مهم از موسيقي كردستان يعني «مقام» - يا همان سازوآواز - توجه نمي شود. اما در ژوان در دو قسمت سازوآواز اجرا شده است.
جاي خرسندي است كه هنوز كساني به ثبت، اعتلا و اجراي همه جنبه هاي موسيقي محلي علاقه دارند و صرفاً جبنه هاي تزئيني، پرزرق وبرق و مناسب با ذوق شهرنشيني آن موسيقي، را به نمايش نمي گذارند.
گفتيم تصانيف ژوان عمدتاً ساخته شده است، اما در كمال تعجب نام شاعر آن، در بروشور قيد نشده است. به استثناي اولين تصنيف به نام «چاروكه» (رودوشي زنان روستايي) كه در فواصلي شبيه گوشه رهاوي افشاري ساخته شده است، باقي تصانيف در دو مقام «شاهويي» و لاووك (يا حيران) ساخته و پرداخته شده است. در هر دو مقام ذكرشده، اجراي فرم «مقام» نيز صورت گرفته است.(ساز و آواز)
تصنيف «له ي شه مال»، «هورامان»و «واران»، در مقام شاهويي (شبيه چهارگاه موسيقي دستگاهي) ساخته شده است. در آخر تصنيف له ي شه مال، سازوآواز شاهويي اجرا شده است.
ريتم تصانيف ژوان نيز از اوزان مشهور كردي است (اساساً عنصر ريتم، در موسيقي كردي بسيار بارز و مشخص است.) وزن تصنيف له ي شه مال و سه فه ر دسفر) همان هفت ضربي مشهور كردي است موسوم به كريان (يا سه پا) ريتمي كه چنددهه است در موسيقي دستگاهي نيز استفاده مي شود. تصنيف هورامان نيز به وزن شش هشتم كردي است (موسوم به سماع). ضرباهنگ تصانيف وران و به يدي بلمير وه، از ريتم هاي پرشور و جذاب كردي است به نام «چپي هورامي» كه نوعي دو ضربي است.
از تصنيف خه م له كول (غم به دوش) تا پايان ژوان كه شامل تصنيف سه فه ر، دله ي بي قرار و تصنيف به يدي بلمير وه است، در مقام لاووك و حيران است. در اين مقام همان طور كه در سطور بالا ذكر شد، اكثر گوراني ها اجرا مي شود.
اين مقام شبيه شور و متعلقات آن است. (اين مقام در بادينان كه شمال كردستان و قسمتي از خاك سوريه و عراق است لاووك و در جنوب كردستان حيراني است .رجوع شود به بروشور ژوان). در پايان تصنيف غم بر دوش، سازوآوازي در مقام حيران (يا لاووك) به شكل بداهه خواني و بداهه نوازي اجرا و عرضه شده است (يعني همان مقام به مفهوم كردي) .با وجود اينكه تنظيم هايي در نحوه سئوال و جواب سازها، تكنيك هاي نوازندگي كمانچه و اجراي سازهاي كوبشي، انجام پذيرفته است اما اثر، تك صدايي است
|
|
|
(اونيسون) و فاقد تنظيم به مفهوم كلاسيك آن (اصولاً اجراي اين چنيني از موسيقي محلي، تنظيمي به مفهوم غربي يا كلاسيك، طلب نمي كند و بديهي است چنين موسيقي، شاخصه هاي خود را مي طلبد. ضبط يكباره كار (بدين معني كه همه اعضاي گروه، اعم از خواننده و نوازنده، اثر را يكجا و به يكباره ضبط كرده اند) نيز به حفظ روح اصالت و تأثير كار، كمك زيادي كرده است. ناگفته نماند اين تمهيد (يعني ضبط يكباره) با وجود اينكه روح و نوانس مطلوب اثر را به خوبي نمايانگر مي سازد، اما باعث بروز مشكلاتي نيز مي گردد. مثلاً به همين علت، (يعني ضبط يكباره) در چند نقطه اثر، خواننده اصواتي را كم يا زياد اجرا نموده است (اصطلاحاً فالش).
البته نگارنده اكيداً معتقد است كه حفظ اصالت و حس وحال يكباره اثر، از همه چيز مهمتر و ارزنده تر است. بديهي است ريز مشكلات كوچكي در چنين اجراي سخت و با شرايط ضبط يكباره) طبيعي و بلامانع است.
روشن است كه مترونوم گذاري، ضبط كردن تك تك صداها و سپس ميكس آن، همه اقداماتي است مصنوعي كه تأثير، نوانس و اصالت اثر را مي كاهد، حتي اگر اثر را تميزتر و شفاف تر جلوه دهد.
پاسخ آواز را در مقام ها، همه سازها به تناوب مي دهند (به صورت بداهه) نقش پدالي (واخواني) سازها، در برخي از قطعات، جلوه اصيلي به اجراي موسيقي محلي بخشيده است (اين نقش مدام در سازها عوض مي شود.) چون مي دانيم واخوان از مهمترين عناصر موسيقي شرق محسوب مي شود و چه نيكو كه در اجراي موسيقي شرقي، به اين شاخصه، توجه شده است.
اجراي دقيق، زيبا و بي نقص نوازنده نرمه ناي نيز قابل تحسين است. بهتر است بدانيم تكنيك هاي نوازندگي و صدادهندگي نرمه ناي (بالابان) بسيار مشكل است. همچنين هم نوازي آن با ديگر سازها نيز مستلزم كوك دقيق و دشوار آن با گروه است. اما نوازنده نرمه ناي ژوان، از عهده همه چيز، استادانه برآمده است.
ژوان در يك نگاه كلي به اين جهت كه آميزه اي از موسيقي باستاني محلي و كمپوزيسيون براساس موسيقي محلي است، نقطه برجسته اي در سري آثار محلي به حساب مي آيد.
در اين اثر، سعي برآن شده تا تمام جنبه هاي موسيقي محلي كردي، جلوه گر شود و از اجراي صرف قطعات تندوعوام پسند كردي (كه ريتم جذابي دارند) جلوگيري شود. بدون شك موسيقي محلي ، آميزه ايست از غم و شادي تاريخ مردم صاحب آن هنر، بر همين اساس تك بعدي نشان دادن آن، فاقد ارزش و اهميت است. قطعاً موسيقي محلي، به غير از آن جنبه هاي پرحرارت و پرتحرك، موسيقي عرفاني، آييني و ده ها موسيقي ديگر- با كاركرد متفاوت - دارد.
جاي تأسف است كه بسياري از اين بخش ها، به علت جاذبه كمتري كه براي مخاطب شهري (كه ناآگاه به عمق و كاركرد اين بخش ها است، وجود آنها فروش اثر را به مخاطره مي اندازد) در حال نابودي و فراموشي است.
به علاوه ... ژوان نيز تولد خواننده كرد خوش صدا و خوش ذوقي به نام سعدالله نصيري را نويد مي دهد.
در پايان براي همه حافظان فرهنگ و هنر اين مرزوبوم، آرزوي سلامت و طول عمر طلب مي كنيم.
منابع:
۱- درويشي- محمدرضا- دايره المعارف سازهاي ايران(جلد اول) - تهران- انتشارات ماهور - ۱۳۸۰
۲- بينش - محمدتقي - تاريخ مختصر موسيقي ايران - تهران - هستان - ۱۳۷۸
۳- مسعوديه - محمدتقي - آوانويسي و تجزيه و تحليل رديف آوازي به روايت محمود كريمي - تهران - سروش ۱۳۶۸
