|
خوانش شعر قايق نيما
بر قايقم كه نه موزون...
|
|
|
من چهره ام گرفته
من قايقم نشسته به خشكي
با قايقم نشسته به خشكي
فرياد مي زنم:
«وامانده در عذابم انداخته ست»
در راه پرمخافت اين ساحل خراب
و فاصله ست آب
امدادي اي رفيقان با من»
گل كرده است پوزخندشان اما
بر من،
بر قايقم كه نه موزون...
بر حرف هايم در چه ره و رسم
بر التهابم از حد بيرون
در التهابم از حد بيرون
فرياد برمي آيد از من:
«در وقت مرگ كه با مرگ
جز بيم نيستي و خطر نيست،
هزالي و جلافت و غوغاي هست و نيست
سهو است و جز به پاس ضرر نيست»
با سهوشان
من سهو مي خرم
از حرفهاي كامشكن شان
من درد مي برم
خون از درون دردم سرريز مي كند
من آب را چگونه كنم خشك؟
فرياد مي زنم:
من چهره ام گرفته
من قايقم نشسته به خشكي
مقصود من ز حرفم معلوم بر شماست:
يكدست بي صداست
من، دست من كمك ز دست شما مي كند طلب.
فرياد من شكسته اگر در گلو، وگر
فرياد من رسا
من از براي راه خلاص خود و شما
فرياد مي زنم.
فرياد مي زنم.
۱۳۳۱
دكتر محمدرضا روزبه
شعر نيمايي «قايق»، طنين صور و صفير دهشت و درماندگي انسان- شاعري است كه مي خواهد از ساحل ويران افق موجود، به آبي هاي آباد افق موعود بپيوندد. او تنهاست و از «تن ها» امداد مي طلبد اما با طعن و تمسخر تماشاچيان- اين سبكباران ساحلها- مواجه است كه او و قايق شكسته اش را به پوزخند ايستاده اند، بي آنكه بدانند كه تلاش و تقلاي او در مسير رهايي آنهاست. فريادهاي او كه همگان را به ياري مي خواند، در گلو مي شكند و تقلايش بي ثمر مي ماند چرا كه «يكدست بي صداست.»
اين مفهوم ظاهري، در پرتو اشراف بر مكانيسم انديشه هاي نيما و چالش هاي فكري و ادبي او در دهه هاي بيست و سي، ما را به كشف طيف معاني متنوعي پيوند مي زند: از منظري «من» در اينجا كسي نيست جز نيما؛ و قايق به خشكي نشسته او، همانا شعر نو و آرا و ايده هاي تئوريك و عملي اش در باب ادبيات جديد است كه طي دهه هاي متوالي در معرض انكار و اعتراض و تحقير و تمسخر ادبا و شعراي كهنه گراي آن روزگاران بود.
جدال دامنه دار نيما با صفي از اديبان و سرايندگان سنتي از جمله: بهار، رعدي آذرخشي، صورتگر، خانلري، حميدي شيرازي و...، بر سر ادراك تازه از شعر و ادبيات و ماهيت نوآوري، در تاريخ ادبيات امروز ما ثبت و ضبط است؛ نگاهي به مطبوعات و مجلات ادبي آن روزگاران و كتب و مقالات ادبا و شعراي ياد شده از سويي و يادداشتهاي نيما خصوصاً در (نامه ها) و(حرفهاي همسايه) از سوي ديگر، ابعاد كشمكش ها را نشان مي دهد. البته تلاش نيما در توجيه و تبيين شيوه نوآيين خود، صرفاً به مباحث تئوريك و نوشته هايش خلاصه نمي شود، بلكه در برخي از سروده هايش از جمله شعر قايق نيز با چشم اندازي سمبوليك، اين منازعات و مناقشات را به تصوير كشيده است.
تصوير ابتدايي شعر، گوياي وضعيت بيروني و دروني اوست با قايق به خشكي نشسته اش. گرفتگي چهره با به خشكي نشستن قايق، تصويري موازي و مقارن آفريده است، به گونه اي كه هم چهره گرفته شاعر مي تواند نمايي از وضعيت قايق باشد و هم قايق به گل نشسته، نمودي براي چهره شاعر. قايق در اينجا احتمالاً نمادي است براي جريان كلي شعر نو كه به زعم نيما در آن روزگار، چون قايقي به گل نشسته و از راه فرومانده بود. اين حس نيما كه حركت تجددگرايانه خود را دچار شكست و گسست مي بيند، نشانگر غلبه يأس و نوميدي بر روح او در دوراني از حيات ادبي اوست. خصوصاً آن دوران كه تمام ابزار و رسانه هاي تبليغي، اغلب مطبوعات، كلاسهاي دانشگاهها، كتب درسي، راديو و...، در تيول متوليان ادبيات كهن بود. در چنان زمانه اي، نيما، انزواي شعر نو را در عرصه هاي گوناگون اجتماع، بيش از پيش حس مي كرده است، نيما اين حس تلخ را در برخي اشعار ديگرش نيز به تصوير كشيده است از جمله در شعر مهتاب:*
نازك آراي تن ساق گلي
كه به جانش كشتم
و به جان دادمش آب
اي دريغا به برم مي شكند.
در همين سطرهاي اوليه شعر: من چهره ام گرفته/ من قايقم نشسته به خشكي.../ نوعي ساخت ابداعي نيما در حوزه نحو زبان را مي بينيم يعني استفاده از اضافه گسسته:
من چهره ام... (= چهره من)
من قايقم... (= قايق من)
با قايقم نشسته به خشكي(= با قايق نشسته به خشكي ام)
اين نوآوري در نحو كلام، كه از زيباترين و رايج ترين ساختهاي زباني نيما و پيروان اوست، علاوه بر توسعه زبان، باعث تأكيد و برجستگي كلام مي شود، «دستور نويسان اين ساخت ابداعي نيما را اضافه گسسته مي گويند و ضمير (يا اسم) آغازين مصراع را نهاد مي دانند كه مي تواند نوعي بدل در مفهوم تأكيد براي - م (ضمير در مفهوم ملكي) نيز باشد... به نظر مي رسد، ساخت اضافه گسسته افزون بر سنخيت آن با زبان محاوره (من سرم درد مي كند)، شكل دگرگون شده اي از يك ساخت نحوي گفتاري مردم مازندران هم باشد.»(۱)
نيما اين ساخت زباني را بارها به كار برده است:
من دلم سخت گرفته ست از اين
ميهمانخانه مهمان كش روزش تاريك... (برف)
نيما در اين بخش، از عذاب و درماندگي خود در راه پرمخافت و هول آور ساحل ويرانه تا آستانه دريا- كه راهي بس دور است- فرياد و شكوه دارد و دست ياري مي طلبد. ساحل خراب، مي تواند نمادي براي قرارگاه بي تپش و تحرك ادبيات كهن باشد و آبي كه نيما تا رسيدن به آن، بايد راهي پر خوف و خطر را بپيمايد، پهنه مواج و متلاطم هنر و تفكر جديد است. آري او مي كوشد تا از كنج خاموش و خراب عهد كهن به درياي متلاطم تاريخ جديد گام نهد و در اين مسير، يار و ياور مي طلبد، اما ساحل نشينان كه به سكون و سكوت خود خو گرفته اند، بر او و قايق ناموزون و سخنان ناهنجار و التهاب بي حد او پوزخند مي زنند. اين ساحل نشينان، كساني جز سنگربانان ادبيات سنتي و پيروان آنها نيستند. قايق ناموزون، اشاره صريحي است به شعر نو كه وزن و موسيقي و ساختاري متفاوت با شعر كلاسيك دارد و به همين خاطر در نظرگاه متوليان سنت، ناموزون به نظر مي رسد، كما اينكه همانان اشعار نيما را بي معنا و بي قاعده مي پنداشتند و شور و التهابش در مسير نوآوري را تلاشي بيهوده در مسير بدعت گذاري به شمار مي آوردند. بحث و بررسي پيرامون منازعات و مناقشات سنت گرايان با نيما در حوصله اين مقال نمي گنجد و خود كتاب تاريخي قطوري را تشكيل مي دهد، اما در اينجا به عنوان نمونه اي از برخوردهاي سلبي و تمسخرآلود سنت گرايان با نيما و شعر او، ابياتي از يك سروده مرحوم دكتر مهدي حميدي شيرازي- قصيده پرداز معاصر نيما- را نقل مي كنيم:
به شعر اگر چه كسي آشنا چو نيما نيست
سواي شعر، خلافي ميانه ما نيست
... رهي كه فاصل گفتار او زگفت من است
كمي ز راه زمين تا بر ثريا نيست
به پيش من همه اشعار او معمايي است
اگرچه در بر او شعر من معما نيست
خودش بر آن كه ز ما قرنها دويده به پيش
به گوش ما سخنش زين قبل خوش آوا نيست
مرا گمان كه كسي با چنين عقيدت و فكر
ز نسل آدم و از دودمان حوا نيست!
...
دو قطعه خواند: «فرحناك شام» و «روشن روز»
دو قطعه شعر كه روي زمينش همتا نيست
من از شنيدن آن تا خبر شدم، ديدم
كه پيش چشمم جز تيرگي هويدا نيست
بخواند شعر و به من گفت زين دو قطعه شعر
كدام زيبا هست و كدام زيبا نيست؟
به خنده گفتم: اي اوستاد هر دو يكي ست
شنيده اي كه جدا اصل سگ ز روبا نيست
گر اين عجايب محض است، آن غرايب صرف
يكي كم از دگري ناپسند و رسوا نيست
سه چيز هست در او: وحشت و عجايب و حمق
سه چيز نيست در او: وزن و لفظ و معنا نيست!
(فنون شعر و كالبدهاي پولادين آن، ۱۷۷ تا ۱۸۰)
اين سروده به خوبي تمايز نگرش سنتي با بينش امروزي را نمودار مي سازد. در نظرگاه سنتي، شعر بايد لزوماً بر مبناي قواعد قراردادي قدما و از حيثيت معنا نيز مي بايد ارتباط دال با مدلول (نشانه و معني) رابطه اي عيني و يك بعدي باشد. شعر نيما و نيماييان به لحاظ انحراف از همين هنجارهاي سنتي و برخورداري از خصيصه تداعي معاني و مفاهيم، در نظر سنت گرايان، بي قاعده و بي معنا به شمار مي آمد. البته پاره اي ابهامات و اعوجاجات موجود در ذهن و زبان نيما نيز خود، زمينه ساز اين ايراد و اعتراضات بودند و هستند.
شاعر در ادامه، با التهابي بي حد، فرياد مي زند كه در آستانه مرگ كه عرصه خطر و نابودي است، سبكي، مسخرگي و غوغاي بود و نبود و دعوا بر سر اين و آن، خطايي است كه حاصلي جز زيان ندارد. مرگ در اين تكه از شعر، معنايي دو سويه دارد: يكي پيش بيني تماميت تاريخي نگرش ادبي قدمايي كه در آستانه سقوط و زوال محتوم است و ديگري اشاره به موقعيت لرزان و بي ثبات شعر نو دارد. موقعيتي كه نيما، شعر نوپاي خود را بر سر دو راهي مرگ و زندگي مي يابد. بودن يا نبودن؟ براي نيما مسأله اين است. پس در چنين هنگامه پر خطري چه جاي پرداختن به سنتهاي بيهوده و سبك و سخيف گذشته؟ آن هم با روشهايي آنگونه سست و سخيف. نيما سپس در قالب اين سطرها:
با سهوشان
من سهو مي خرم
از حرفهاي كامشكن شان
من درد مي برم
به صبر و مدارا و تحمل خود در برابر واكنشهاي پرخبط و خطاي سنگربانان ارتجاع ادبي اشاره مي كند و اينكه در اين راه چه درد عميقي را به جان مي پذيرد. حرفهاي كامشكن به قياس «جواب دندان شكن» مي تواند اشاره به استناد و استنتاج هاي كهنه گرايان به موازين و اساليب ادب كهن باشد و اگر كام را به معني اميد و آرزو فرض كنيم، چه بسا منظور، سخنان نوميدكننده و آ رزو گداز همان متوليان شعر قديم باشد كه درد را در جان شاعر نوپرداز مي پراكنده است. نيما در مصراع: «خون از درون دردم سرريز مي كند»، با ارائه تصويري ذهني، عمق دردمندي خود را تجسم بخشيده است، دردي خونبار كه حاصل كشمكش با تحجر و خشك مغزي همان كهنه گرايان است. و مصراع: «من آب را چگونه كنم خشك؟» مستقل از سطر ماقبل آن، مي تواند كنايه از امر ناممكن باشد، اما اگر آن را وابسته به سطر قبل بدانيم، پس همانا گوياي عجز شاعر در جلوگيري از خونباري درد درون است كه در هيئت اين تعبير سست و نارسا (آب را خشك كردن!) ظهور كرده است. تلاش نيما در اين عرصه، «آب» كردن «خشكي ها» و انجمادهاي ذهني و ذوقي بوده است نه خشك كردن آب! بخش بعدي شعر:
فرياد مي زنم
من چهره ام گرفته،
...
تكرار بخش آغازين است كه تكرار و تداوم همان حس و حال را نشان مي دهد. شاعر، در اين بخش، مقصود خود را با صراحت و روشني بيان مي دارد: يكدست بي صداست... استمداد نيما از تماشاچيان و طعنه زنندگان صحنه، نشانگر عمق غربت و تنهايي اوست در راهي كه در پيش گرفته است. از اين رو دردمندانه بانگ برمي دارد:
فرياد من شكسته اگر در گلو و گر
فريا من رسا،
من از براي خلاص خود و شما
فرياد مي زنم
فرياد مي زنم
و بدين گونه «شعر نو» را فريادي مي داند كه چه رسا و چه شكسته، چه موزون و چه ناموزون، چه ناقص و چه كامل، كوششي است در راه رهايي خود و ديگران كه منكرانند. نيما، راه رهايي همگان از انجماد عاطفي و انسداد انديشگي شعر سنتي را شيوه تازه خود مي داند كه با پيوستن بدان، مي توان به قلمروهاي تازه و تابناكي رسيد: فراخناي نگرش شاعرانه نو، كه ما را در نيل به آفاق تفكر و تعالي انساني رهنمون خواهد بود. شعر با طنين خيزان و خروشان فريادهاي شاعر پايان مي پذيرد و گويي اين طنين بي پايان، همچنان و تا هميشه به گوش مي رسد.
اما اگر خواننده اي اين نگرش تحليلي را نپسندد و نپذيرد، و مثلاً با توجه به تاريخ سرايش شعر، و اتمسفر انديشگي نيما در آن دوران (اوايل دهه سي و اوج مبارزات ملي)، تفسيري سياسي - اجتماعي از آن ارائه دهد و مثلاً مدعي شود كه: قايق، نمودي از انديشه هاي آزاديخواهانه و مبارزه جويانه نيماست كه براي رساندن آن به گستره حيات و حركتي نو، از تماشاچيان عرصه سياست ياري مي طلبد، به نوبه خود محق و موجه است و مخالفان و معارضان ديدگاه او نيز، همچنين.
در شعر «قايق» تصرفات نيما در حوزه وزن به خوبي مشهود است، در سطرهايي چون:
گل كرده است پوزخندشان اما
بر قايقم كه نه موزون
بر حرف هايم در چه ره و رسم
من، دست من كمك ز دست شما مي كند طلب
تصرف در زحافات وزن اصلي شعر (مفعول فاعلات مفاعيل فاعلن/فاعلات)
آشكار است كه البته بعضاً با تئوري هاي پيشنهادي نيما انطباق دارند.*
نگاهي به ساختمان زبان شعر، نشان مي دهد كه زبان نيما در اين سروده نيز خالي از برخي سستي ها و ناهمواري ها نيست. سطرهايي چون:
مقصود من ز حرفم، معلوم بر شماست
من، دست من كمك ز دست شما مي كند طلب
و نيز حالت حشو گونه «فرياد من» در سطر دوم اين بخش:
فرياد من شكسته اگر در گلو، و گر
فرياد من رسا
و ... نمونه هاي بارز اين ناهمواري هاست، هر چند كه اين نمونه ها در مقايسه با موارد حادتري از آشفتگي زبان نيما بسيار قابل تحمل ترند. به اين بخش از «منظومه مانلي» توجه كنيد و ناهنجاري هاي زباني آن را با شعر قايق بسنجيد تا اين مدعا برايتان اثبات گردد:
موج برخاست ز موج،
وز نفيري كانگيخت،،
بگرفت از بر هر موجي بگريخته ديگر موج اوج
مرد را آنچه كه مي بودش در فرمانش
رفت از دست به در و آمد بيم از آنش
او ز رفت آمدن موج به جان شوريده،
آمد انديشه به كارش باريك
گفت با خود: «چه شبي
با همه خنده مهتابش بر من تاريك ...»
در شعر قايق، شيوه قطع و وصل و تقطيع مصراع ها، غالباً با حالت مجسم قايق به گل نشسته و تلاش و تقلاي بريده بريده براي راندن آن به سمت آب تناسب دارد و نيز با اوج و فرود فريادهاي رسا و نارساي شاعر ارتباطي ديداري - شنيداري يافته است. اين خصيصه موسيقيايي، خود بازتاب عيني برخي ديدگاه هاي تازه نيما در خصوص مكانيسم و كاربرد وزن شعر است، از جمله اين ديدگاه كه : «شكل ذهني شعر بايد شكل ظاهري آن را ايجاد كند، يعني در واقع عواطف شاعر بدون آنكه دستخوش يكنواختي وزن هاي عروضي شود، در شكل متناسب با خود جلوه كند و نياز عاطفي شاعر، وزن را در شكل هاي مختلف خود ايجاد نمايد نه وزن، عواطف را. به عقيده او هر تصوير ذهني بايد وزن طبيعي و خاص خودش را داشته باشد...»(۲)
* ر.ك مقاله «نوعي وزن جديد در شعر فارسي» اخوان ثالث از كتاب «بدعتها و بدايع نيما يوشيج»
پي نوشت ها:
۱- ساختار زبان شعر امروز، مصطفي علي پور، صص ۱۳۴ و ۱۳۵
۲- نقل از: چشم انداز شعر نو فارسي، حميد زرين كوب، ص ۷۳
|
