Hamshahri Newspaper

ائلدار محمدزاده صديق
اشاره : در ماهي كه گذشت اولين نشست تخصصي و كارگاه آموزشي تاريخ شفاهي از طرف گروه تاريخ دانشگاه اصفهان و در محل دانشكده ادبيات اين دانشگاه برگزار شد. در اين نشست دو روزه، استادان و اعضاي هيأت علمي دانشگاهها و نمايندگان و كارشناسان مراكز عملي و تحقيقاتي ذيربط شركت داشتند و مقالات و سخنان علمي خود را در اين باره بيان كردند. آنچه در پي مي آيد گزارشي است كه در اين باره تهيه شده است.
«تاريخ شفاهي»(ORAL HISTORY) بخشي از تاريخ شناسي است كه با ورود به عرصه تاريخ نگاري در بسياري از مجامع علمي و تحقيقاتي و دانشگاهي، چشم انداز نويني را در مقابل مورخان و محققان قرار داده است.
عمر تاريخ شفاهي به شكل امروز آن در جهان، به سال ۱۹۴۸ ميلادي برمي گردد. در اين سال، پروفسور آلن نونيز در جريان مطالعه اسناد تاريخي مورد نظرش در دانشگاه كلمبياي آمريكا، به فكر استفاده از ضبط صوت براي ضبط و گردآوري خاطرات افتاد و بدين طريق تاريخ شفاهي، جايي براي خود و حرفي براي گفتن پيدا كرد. پس از آن مراكز و موسسات مطالعاتي تاريخ شفاهي در چندين دانشگاه از جمله آمريكا و كانادا رشد كردند و تاكنون نيز براي هويت بخشي و هدايت جريان تاريخ شفاهي ،انجمن ها و مراكز بسياري تشكيل شده است كه از آن جمله تأسيس «جامعه تاريخ شفاهي كانادا» و «جامعه بين المللي تاريخ دانان شفاهي» در دهه ۱۹۷۰ است. براي مطالعه تاريخ ايران نيز چندين كرسي علمي در خارج از كشور از جمله تاريخ شفاهي زنان ايران در بنياد مطالعات ايران با همكاري بخش تحقيقات تاريخ شفاهي كلمبيا به سال ۱۹۸۲، پروژه تاريخ شفاهي ايران در مركز مطالعات خاورميانه دانشگاه هاروارد (ماساچوست آمريكا) به سال ۱۹۸۱، تاريخ شفاهي اقتصاد ايران در دانشگاه لندن و ... را مي توان نام برد.
در ايران و پس از پيروزي انقلاب اسلامي نيز جنگ تحميلي، بهانه اي شد تا تاريخ نگاران به كمك ضبط صوت و دوربين عكاسي و يا فيلمبرداري به ثبت خاطرات رزمندگان بپردازند. براي اين موضوع دفتر سياسي سپاه پاسداران انقلاب اسلامي پيشگام بود و پس از آن مراكز تحقيقاتي سپاه و ارتش براي نگارش تاريخ جنگ به خاطرات و يادمان هاي فرماندهان در قالب «گفت وگو» و «مصاحبه» روي آوردند.
ثبت و ضبط خاطرات جنگ، لحظات پيروزي و سلحشوري غيور مردان ايراني و آنچه كه به نام جنگ بود با تمام خاطرات شيرين و تلخش، آغازي براي شروع ثبت و ضبط تاريخ شفاهي بعد از انقلاب اسلامي بود. پس از جنگ اين كار به عنوان يك نهاد غيرنظامي در ثبت و ضبط و نشر خاطرات و يادمان هاي اسراي عراقي(ادبيات بازداشتگاهي)، رزمندگان ايران، جانبازان و اسراي آزاد شده ايراني در سطحي وسيع و گسترده به عهده دفتر ادبيات و هنر مقاومت حوزه هنري گذاشته شد.
پيرامون انقلاب اسلامي و تاريخ معاصر ايران نيز مؤسسه مطالعات و پژوهش هاي سياسي، بنياد تاريخ انقلاب اسلامي ايران و مؤسسه مطالعات و تاريخ معاصر ايران به شيوه و روش تاريخ شفاهي، اما بدون ذكر اين عنوان، دست به تاريخ نگاري و تك نگاري زدند. پس از آن، بخش تاريخ شفاهي دفتر ادبيات انقلاب اسلامي حوزه هنري و نيز مركز اسناد انقلاب اسلامي به ثبت و ضبط خاطرات و يادمان ها اهتمام ورزيدند.
محسن كاظمي، مورخ و تاريخ نگار انقلاب اسلامي در اين باره مي گويد: تاريخ شفاهي تكنيك، روش و شيوه اي است كه با استفاده از ابزار صوتي و تصويري نظير ضبط صوت و يا دوربين فيلمبرداري، خاطرات، مشاهدات و مسموعات عامل (هدايت كننده، مجري و نقش آفرين) و يا شاهد و حاضر يك صحنه، رويداد و واقعه تاريخي را در قالب كلام و سخن (گفت) ثبت و ضبط مي نمايد.
وي درباره برگزاري اين همايش در اصفهان مي گويد: دانشگاه اصفهان، اولين مركز علمي و دانشگاهي است كه در يك حركت، پيشگام و پيشرو و با برگزاري نخستين كارگاه آموزشي تاريخ شفاهي، به كمك ساير مراكز و مؤسسات تحقيقاتي مجري پروژه هاي تاريخ شفاهي آمده است.
كاظمي معتقد است برگزاري نشست تخصصي در اين زمينه، آن هم توسط گروه تاريخ دانشگاه اصفهان، نويد بخش ورود به عرصه هاي جديد تاريخ نگاري و يافت و كاوش هاي تاريخي از زواياي مغفول و مجهول است.
در اولين روز اين همايش دكتر حسينعلي نوذري، عضو هيأت علمي دانشگاه الزهرا درباره تاريخ شفاهي: تعاريف، مباني نظري و ماهيت بين رشته اي آن سخنراني كرد. اين عضو دانشگاه الزهرا، تاريخ شفاهي را به عنوان يكي از مهمترين و اساسي ترين روش هاي تاريخ نگاري ذكر كرد و گفت: تاريخ شفاهي يكي از روش هاي مؤثرتاريخ نگاري در ايران است و جاي بسيار زيادي براي پژوهش دارد و اميد است زمينه هاي اين رشد در مجامع علمي و دانشگاهي نيز ايجاد شود.
دكتر مرتضي نورايي، مدير كارگاه آموزشي و عضو هيأت علمي دانشگاه اصفهان نيز ضمن بيان فصول اساسي، سنت شفاهي و كاركردهاي اساسي تاريخ شفاهي، تمركززدايي در تاريخ نگاري، ايجاد فرصت براي سايرين، انبوه سازي اطلاعات و آزادسازي تاريخ را به عنوان اساسي ترين كاركردهاي تاريخ شفاهي دانست.
عليرضا كمري، محقق و نويسنده مركز مطالعات و تحقيقات فرهنگ و ادب پايداري به تمايز تاريخ شفاهي با ادبيات شفاهي پرداخت و تاريخ شفاهي را با يادمان و خاطره متمايز دانست. وي درباره روش شناختي تاريخ شفاهي و گونه تاريخ نگاري جنگ سخن گفت.
در اين نشست تاريخي، مقالاتي تحت عنوان هاي «مراحل سنت شفاهي و تبديل آن به تاريخ نگاري در اسلام»، «گفتار و يا نوشتار»، «لمپن ها و تاريخ شفاهي» ارائه شد.
موضوع لمپن ها و تاريخ شفاهي كه توسط مرتضي دهقان نژاد عضو هيأت علمي دانشگاه اصفهان بيان شد، از جالب ترين موضوعات اين نشست بود. به اعتقاد وي فرودستاني چون لمپن ها، عياران و فتيان به عنوان يكي از گروه هاي غير رسمي، ولي نهادينه شده در جامعه ايران در بسياري از تحولات اجتماعي نقش آفريده و سپس بي سروصدا، از همان راهي كه آمده بودند، بازگشته اند. دكتر دهقان نژاد مي گويد: در منابع رسمي تاريخي، به لمپن ها پرداخته نشده و تاريخ شفاهي فرصتي است تا آرمان ها، چگونگي هايشان و دلايل حضور آنها را در صحنه تاريخ جست وجو كرد.
در ادامه اين نشست، ابوالفضل حسن آبادي كارشناس مسئول آرشيو تاريخ شفاهي آستان قدس رضوي و سعيد فخرزاده مسئول واحد تاريخ شفاهي دفتر ادبيات انقلاب اسلامي و خاطرات مركز اسناد انقلاب اسلامي از تجربيات، نحوه تكوين پروژه هاي تاريخ شفاهي در مراكز ذي ربط و موانع و محدوديت ها سخن گفتند.
هر چند كه هستي روندهاي مختلفي دارد و هر يك از آنها نسبت به خود داراي پرسش هاي ويژه اي هستند، اما ژرفترين پرسش ها مربوط به فلسفه و علم كلام است؛ و در مقايسه با اينها، تاريخ بي اندازه در سطح باقي مي ماند و سطحي به نظر مي رسد. با اين همه، تاريخ نيز تقسيم كننده اسرار حقوق انسانها بين خودشان است و نيز پاسخگوي سؤالاتي است كه خواستار مطرح شدنشان هستيم؛ زيرا اگر ما قادر به جواب دادن به اين سؤالات باشيم، دست كم پرده هاي اسرار و رموز تا حدي پايين آمده و حيطه قاطعيت وسعت خواهد يافت.
به اعتقاد محسن كاظمي، مورخ و محقق شركت كننده در اين نشست، ايجاد اراده جمعي و فراهم آوردن مقدمات تشكيل انجمن علمي تاريخ شفاهي ايران مي تواند از مهمترين دستاوردهاي اين نشست دو روزه باشد.
كاظمي در اين باره مي گويد: اين طرح به همت گروه تاريخ دانشگاه اصفهان و با پيشنهاد علي اكبر كجباف ارائه شد و قرار بر اين شد كه پس از طي مراحل قانوني، دبيرخانه اين انجمن در محل دانشگاه اصفهان واقع شود و انجمن هر شش ماه جلسه اي را با حضور مورخان و محققان تاريخ شفاهي برگزار نمايد.
كاظمي، پيگيري و ايجاد و گسترش اين انجمن را گامي مؤثر در ثبت و ضبط و حفظ تاريخ شفاهي كشورمان دانست و در اين باره از كليه علاقه مندان دعوت به عمل آورد.
مسعود كرميان، مورخ و محقق تاريخ انقلاب اسلامي درباره فوايد پژوهش هاي تاريخي مي گويد: يكي از فوايد پژوهش هاي تاريخي كه به زحمتش مي ارزد، شبيه بودن فوايد آن به فلسفه و علم كلام است. هر چند نسبت به آنها از عمق و ژرفاي كمتري برخوردار است، ولي در مقابل، قاطعيت بيشتري را دارد. وي در ادامه مي گويد: تاريخ انسان يكي از جنبه هاي اسرار آميز كائنات و سرشار از راز و رمزهاست و هر يك از انسانها در جريان حوادث تاريخي در لحظه اي معلوم از زمان متولد شده اند و بنابراين فرضيه، رودخانه تاريخ دو ميليارد سال ديگر، در بستر زمان به جريان خود ادامه خواهد داد؛ البته اگر يك جنگ اتمي باعث ايستايي ناگهاني آن نگردد.
كرميان در مورد فايده و ارزش تاريخ براي شناخت انسانها مي گويد: نمي توانيم انسان را در لحظه اي كه در آن است، بشناسيم. براي شناخت انسان، آگاهي از وضع گذشته و موقعيت فعلي او، ضروري است. آنچه كه درباره انسان صادق است، مي تواند شامل حال تمام ملت ها، تمدن ها و اديان باشد و براي اين موضوع، شناختن تاريخ انسانها ضرورت دارد.
آنچه كه واضح است تاريخ، درهاي كوچك و بزرگ فراواني دارد. با گشودن هر كدام، چراغي فرا راه آدمي روشن مي شود. رسيدن به اين پرتو راهگشا، نيازي همگاني است. برخي با دريافت اين خواست، نگاه خود را به روشناي راهي كه تاريخ افروخته است، مي دوزند و به سوي آينده گام مي زنند و برخي با ضميري خفته با ابهام روبه رو مي شوند. اگر ياد جامعه از فروغ تاريخ روشني گرفته باشد، آكنده از آگاهي، سمت آينده را نشانه خواهد رفت؛ و هر قدر از اين دانش بي بهره باشد، با خاطري ناآسوده به فردا خواهد نگريست. از اين روست كه انسان، سهمي از نگاه خود را به گذشته مي دهد تا آينده را دريابد و تاريخ شفاهي با ثبت و ضبط افكار، انديشه ها، شيوه ها و روش هاي گذشتگان، چراغي پيش روي ما و پايه تاريخ خواهد بود تا از دستاوردهاي عظيم فرهنگي و اجتماعي گذشتگان درس بگيريم و راه را بيابيم.