سهيلا نياكان
اشاره: بهجت صدر در هشتم خرداد ۱۳۰۳ در اراك به دنيا آمد. در سال ۱۳۲۷ به دانشكده هنرهاي زيباي تهران راه يافت و در رشته نقاشي به تحصيل پرداخت. در سال ۱۳۳۳ با رتبه اول از اين دانشكده فارغ التحصيل شد. دو سال بعد به ايتاليا رفت و نخست در آكادمي «روبرتو ملي» و پس از آن در آكادمي هنرهاي زيباي ناپل به تحصيل پرداخت. از همين زمان به نقاشي انتزاعي و كار بر روي پارچه هاي پهن شده بر روي زمين به وسيله رنگ و كاردك روي آورد. در سومين بي ينال تهران (۱۳۴۱) جايزه بزرگ نمايشگاه به آثار او تعلق گرفت و اين آثار در سي و يكمين بي ينال جهاني ونيز به نمايش درآمد. از اين زمان آثارش در نمايشگاههايي در ايران، آمريكا، برزيل، فرانسه و كانادا عرضه شد. در سال ۱۳۴۵ بورس فرصت مطالعات دانشگاهي پاريس را دريافت كرد و در همين ايام در سمت دستياري «گوستاو سن ژيه» نقاش و استاد بوزار، شيوه هاي آموزش هنري را آموخت. بهجت صدر در سال ۱۳۶۴ از سوي وزارت فرهنگ فرانسه به نمايشگاهي با عنوان «كناره ها و اختلاط ها» معرفي شد و آثارش در كنار نامداراني چون ژوزف بويز، مساژه، موهوي- نادي و ... به تماشا در آمد. همه ساله آثار صدر در «سيته دزآر» و ديگر گالريهاي پاريس به نمايش گذاشته شدند. در اولين دوسالانه بين المللي نقاشي جهان اسلام در موزه هنرهاي معاصر تهران اثري از صدر به نمايش درآمد. آثار اين هنرمند نقاش در مجموعه هاي موزه هنرهاي معاصر تهران، بنياد هنر معاصر پاريس، بخش فرهنگي شهرداري پاريس، مركز يونسكو و مجموعه هاي خصوصي نگهداري مي شود. اين روزها نمايشگاهي از آثار بهجت صدر در موزه هنرهاي معاصر تهران برگزار شده است كه مروري بر دوره هاي مختلف فعاليت هنري اين هنرمند دارد. به همين مناسبت گفت وگويي با اين نقاش برجسته به عنوان يكي از پيشگامان هنرنوگراي ايران انجام شده است كه به همراه بخش هايي از آراء و نظريات منتقدين و كارشناسان هنري داخل و خارج در اين خصوص مي آيد.
* تجربه شما در زمينه «هنر حركتي» چگونه بود و چطور دست به چنين تجربه اي زديد؟
- وقتي كاري را آغاز مي كنم تا اتمام آن، حس جست وجوگري ام ادامه مي يابد و مايلم همه چيز را تغيير دهم. «حركت» اصولاً در اغلب كارهاي من وجود دارد و همواره توجه ام را جلب كرده است. قبل از ورود به دانشگاه مدتي به كلاس نقاشي مي رفتم. روزي از استادم اجازه خواستم «پنكه» را به عنوان مدل نقاشي انتخاب كنم. برخوردي عادي نبود. شيء گوشه سالن كه توجه كسي را جلب نمي كرد با اجزاي فلزي اش، بازي با خطوط را برايم ممكن مي ساخت. از آن زمان دريافتم بازي با خطوط برايم بيشتر اهميت دارد تا بازنمايي واقعيت.
بعدها كه موفق به خلق آثاري شدم كه مبتني بر حركت بود، فكر كردم شايد توجه آن روز من به پنكه به حركت پروانه اش هم ارتباط داشت.
* از حذف قلم مو و نقاشي پهن شده روي زمين چه دستاوردي داشتيد؟
- زماني كه در دانشكده هنرهاي زيبا مشغول تحصيل بودم، به همراه تعدادي از دوستان از جمله سهراب سپهري خود را مطيع آقاي حيدريان مي دانستيم و همچنانكه اين استاد مي گفت، عمل مي كرديم. ولي بلافاصله پس از دانشكده متوجه شدم مايل نيستم با قلم مو پشت سه پايه بنشينم. بنابراين بوم را روي زمين مي انداختم و با كاردك شروع به كار مي كردم. قرار دادن بوم بر روي زمين تسلط بهتر و حركات بيشتري را برايم ميسر مي كرد. ارتباط بين حركات بدن من و شكل هايي كه متعاقب آن بر بوم ايجاد مي شد، مجذوبم مي كرد. حتي واژگون شدن قوطي رنگ روي تابلو كه اگر جنبه تصادفي هم داشت در مجموع بايد مهار مي شد. هنگام نقاشي روي سه پايه احساس نوعي دربند بودن داشتم.
* اين شيوه در آثار نقاشان پيشرو و معاصر جهان مانند جكسون پولاك نيز بسيار تأثيرگذار بوده است.
- بله. اما چنانكه مي دانيد شيوه عمل هنرمنداني كه به اين روش نقاشي مي كردند، متفاوت بود. روش پولاك بيشتر مبتني بر پاشيدن لكه هاي رنگ روي بوم بود. من در كارم رنگ را روي تابلو مي ريختم، سپس به آن شكل مي دادم.
* آيا در مجموع آثارتان به نشانه هاي شرقي و ايراني بودن فكر كرديد يا جهاني هم كار كرده ايد؟
- هنرمند متأثر از جامعه، فرهنگ و محيط اطرافش است. در سده بيستم با امكاناتي براي ارتباط، سفر و مبادله ديگر تنها تحت تأثير فرهنگ هاي سنتي خود نيستيم، بلكه محيط جهاني چند فرهنگي نيز بر ما اثر مي گذارد. آنچه به من مربوط مي شود اين است كه هرچه به نظرم مي رسيد، مرا تحت تأثير قرار مي داد، بي آنكه دغدغه خاستگاه آن را داشته باشم. از طرف ديگر بالاخره من، بهجت صدر يك ديد انترناسيونال دارم. اگر در هواپيما باشم، يكجور همه چيز را مي بينم، وقتي در اتاق باشم، به گونه اي ديگر و چنانچه در محيط بسته اي قرار گيرم، طور ديگري مي بينم. همه اين نگاهها هم متعلق به من است.
* شما در جايي بيان كرده ايد كه رنگهاي ايران و ايتاليا را ملايم تر درك كرده ايد و تحت تأثير رنگهاي تيره درختان سياه كناره رود سن در پاريس قرار گرفته ايد. پس مي توان نتيجه گرفت كه طبيعت تأثير بسياري در آثارتان داشته است؟
- بله. اين بخشي از كارم در عكسهايي كه از پاريس گرفته ام، نشان داده مي شوند؛ تصاويري كه تأثير زيادي بر من گذاشت، به خصوص آن تاريكي خطوط درختان سياه كه تعمدي در كارم وجود ندارد.
* با توجه به اينكه مدتها در ايتاليا و فرانسه فعاليت هنري خود را به انجام رسانده ايد، آيا تفاوتي در تفكر هنرهاي تجسمي بين اين دو كشور مي بينيد؟
- حتماً تفاوت وجود دارد. بخصوص در زمينه مسائل جغرافيايي، جوي و نور بين بخشهاي جنوبي و شمالي اروپا تفاوتهايي وجود دارند كه هر يك تأثير خود را در آثار يك هنرمند باقي مي گذارند. به هر حال ارزش هنري چيزي است كه در اثر هركس خلاصه مي شود.
* از تجربيات تان در زمينه كار با كولاژ عكس بگوئيد؟
- زماني كه در پاريس بودم، مكاني در خانه هنرمندان اين شهر در اختيارم قرار داده شده بود و چون مرا به عنوان نقاش شناخته شده اي مي دانستند، هر سال نمايشگاهي از آثارم را ترتيب مي دادند. در آن موقع به دليل بروز بيماري مجبور به شيمي درماني شدم كه بوي رنگ آزارم مي داد. به همين دليل شيوه اي را آغاز كردم كه در آن با بريدن عكسها و چسباندن آنها كنار يكديگر آثاري بوجود آمدند كه اگر از پهلو به آن بنگريم، متوجه موجي مي شويم كه از روي هم قرار گرفتن كاغذها ايجاد شده است. بريدن عكسهايي كه از يك لحظه مثل يخ زدن چشمه لوكزامبورگ در عرض چند دقيقه مي گرفتم و اطراف شان را با رنگهاي روغني، پاستل و مداد رنگي نقاشي مي كردم، بسيار لذتبخش بود.
ديدگاه هاي كارشناسان در باره آثار صدر
اين موردي شگفت انگيز است كه هنرمندي ايراني كه بي شك تحت تأثير بيان اروپايي نقاشي جديد است، در چنبره تناقضي درمان ناپذير بين معرفت و اسطوره توانسته اين تناقض را در خدمت كمپوزيسيوني درخشان و سرشار از كيفيت هاي ابتكاري قرار دهد، چنان كه بي خيانت به نوآوري هاي غربي، ريشه هاي عميق آن را حفظ كرده و شدت بخشد. نقاشي لجام گسيخته بهجت صدر از كدام سرچشمه زلال و از چه شاهكارهاي پنهان رعب آور نيرو مي گيرد؟
اميليو ويلا
بهجت صدر با استفاده از چوب براي زمينه كارهايش به ترسيم فضاهايي گرايش دارد كه در تماس با ريتم دروني يك ماده در تماميتش، نوعي حركت نمادين عيني به خود مي گيرد، يك شكل پذيري نهايي كه در ذات هنر نقاشي است، همان فرايندي كه نماد را به نقاشي تبديل مي كند، ماده خامي مانند چوب را نيز به رنگ بدل كرده و فضايي از آن بيرون مي كشد كه با گسترش بخشيدن به محدوديت يك ماده آن را منظره يا تصويري از طبيعت مي سازد.
جوليو كارلو آرگان
آثار بهجت صدر آثاري در كمال اند، آثاري متكي بر تجربه او در حركت به سوي دگر شدن، به سوي آينده، همان آينده اي كه خودش درباره آن مي گويد: «من خودم هيچ وقت به آينده كار فكر نمي كنم. آينده خودش در اين باره تصميم خواهد گرفت.» جواني تابان آثار بهجت صدر ضامن بقاي آينده آنهاست.
ژان دوبانگي
صدر، خود را به تجربيات موفق خويش خلاصه نكرده و همواره از چارچوب هاي شناخته شده اش بيرون تاخته است و اين نوجويي مداوم هنوز او را همان قدر كاشف محيط بيروني نشان مي دهد كه عارف درون.
ستودني است راه و رسم اين نقاش پيشكسوت و استاد هنر دانشگاه تهران كه در شرايط دشوار پنجاه ساله اخير از راهگشايان نوآوري در عرصه هنرهاي تجسمي بوده و به هيچ روي در هيچ وضعيت از نوآوري و كشف گستاخانه عرصه هاي جديد بازنايستاده است.
جواد مجابي
* نقل قولها از كتاب «پيشگامان هنر نوگراي ايران؛ بهجت صدر» از انتشارات موزه هنرهاي معاصر تهران، برداشت شده است.
