فردا سرآغاز راهي نو در عرصه نگرش به مفاهيم عميق معمارانه در عرصه هاي ميان گستر ه اي است؛ گستره باغ ايراني تنها به تك باغ ها خلاصه نمي شود و مي توان ابعاد متفاوتي از حضور اين پديده در زندگي خصوصي و جمعي ايرانيان بر شمرد. دوشنبه 23 شهريور ماه همزمان با سالروز مبعث حضرت پيامبر ص، معماري …هفده باغ ايراني” در موزه هنر هاي معاصر به نمايش درمي آيد.
فرح آباد چهلستون،هشت بهشت اصفهان، باغ ارم، دلگشا، قوام، جهان نما،نظرشيراز، باغ شاهزاده ماهان در كرمان،باغ دولت آباد يزد، باغ فينكاشان، باغ مصلي نايين، باغ چهلستون وچشمه بهشهر، باغ گلشنطبس، باغقدمگاه نيشابور،باغ شاهگلي تبريز، اسامي اين باغ ها هستند.
نمايشگاه باغ ايراني به مدت دو ماه برقرار خواهد بود.

همكاري سه كارشناس زمينه فضاي سبز و معماري و نيز عكاسي اثري را خلق كرده كه به حق معرفي كننده مفاهيم باغ ايراني در عرصه جهاني است؛ پنلوپ هابهاوس Penelope Hobhouse، اريكا هانينگر Erica Hunningher و جري هارپرJerry Harpur سه خالق اثري به نام باغ  هاي ايران يا Gardens of Persia هستند.
آنچه بيش از موارد ديگر به اهميت اين كتاب نفيس مي افزايد، نگاه تحليلي نگارندگان آن است؛ مجموعه هاي از ترسيم هاي معماري و نقشه  هاي دقيق از باغ ها به همراه عكس  هاي بسيار زيباي جري هارپر در كنار نظرات كارشناسانه هابهاوس نويسنده، مورخ و طراح اين كتاب را به يك مرجع كامل و منحصر به فرد در حوزه باغ هاي ايراني تبديل كرده است.

موزه هنر هاي معاصر تهران در مهرماه 1383 به مدت۴ روز ميزبان همايشي با عنوان باغ ايراني با اهداف معرفي باغ ايراني و باز شناساندن آن به عنوان يكي از سبك هاي باغ سازي در دنيا، گشودن باب مطالعه و تحقيق براي علاقه مندان به موضوع باغ ايراني، ارايه راهكار هاي مناسب براي حفظ و احياي باغ  هاي تاريخي، برآورد آسيب  هاي وارده طي چند سال اخير به تعداد زيادي از باغ هاي تاريخي و تاكيد بر لزوم مرمت و احياي مجدد آنها، ارتقاي سطح دانش و اطلاعات دانشجويان و ساير علاقه مندان و بررسي روش تحقيق در موضوع باغ ايراني، بررسي سير تحول باغ ايراني، تعامل بين استادان و دانشجويان رشته  هاي مختلف با محوريت موضوع باغ ايراني، آگاه ساختن سازمان ها و ارگان هاي دولتي و غيردولتي براي حفظ و حراست از باغ هاي تاريخي، خواهد بود.
۹۳ مقاله به اين همايش ارسال شده است.

بهرام هوشيار يوسفي 
يوس پورتر Yves Porter نويسنده كتاب كاخ ها و باغ هاي ايران Palaces and Gardens of Persia چه زيبا انديشه پنهان در باغ ايراني را تفسير مي كند؛ باغ و كوشك مياني آن هر دو در جست وجوي مفهومي عميق از تعالي هستند، مفهومي غني از تكامل روح انساني، مفهومي شگرف از پرديس پارسي! ... و البته چه روشن و شفاف اين نوع نگاه با فكر ايراني درك مي  شود شايد بيشتر از هر ملت ديگري به جرات مي  توان گفت ايراني ها بهشت را بيش از ديگران درك مي  كنند؛ بهشت مفهومي آشنا در فرهنگ ايران- اسلا مي است.... نهر  هايي كه از زير پاي انسان ها روان است، درختاني كه سايه  هاي ابدي دارند، ميوه   هايي كه رنگ و بويشان دلبري مي  كند و كوشك ها و شاهنشين   هايي كه خبر از آسودگي مدام مي  دهند، لعاب ها ونقش هايي كه چشم را مي  نوازند و هندسه هاي بي  عيب و نقص به نشانه كمال عقلانيت صانع يكتا، اينها همه نشانه  هايي از تصويري زميني از بهشت موعود آسماني هستند، نشانه هايي كه تداعي آرزو هاي مملو از ايمان و معنويت و جاودانگي است : و كساني كه ايمان آوردند و كار  هايي شايسته كردند، بزودي آنها را در باغ  هايي از بهشت وارد مي كنيم كه نهرها از زير درختانش جاري است، هميشه در آن خواهند ماند، ... و آنان را در سايه  هاي گسترده و فرح بخش جاي مي دهيم آيه 58 سوره نسا.
باغ ايراني جاي امن و آرام و جايي است براي تامل و تحقيق، جايي كه روح آدمي تازه و منظره اي تازه بر او مكشوف مي شود؛ ويژگي و شاخصه باغ ايراني، فضايي به غايت هندسي ، منظم و از پيش طراحي شده است. اين شالوده هندسي در انتزاع مفاهيم ، مباني و عناصر شكل دهنده باغ و نحوه تركيب اين عناصر و اجزا كه در نهايت به ارايه شكل كلي آن مي انجامد نقش دارد.
هندسه، فصل مشترك انسان و طبيعت 
هندسه اساس هنر و معماري ايراني است؛ نگرش انتزاعي ايرانيان علي الخصوص بعد از اسلام به انديشه ، هنر و محيط انساني پايه و اساس فهم مردم ايراني از جهان و چهارسويي كه براي آن قايل اند. اين نگرش هندسي گستر ه اي از معماري ايراني از زيبايي و زيبايي شناسي تا ساختارها و شالوده ها را شامل مي شود. تاثير ساختاري هندسه از معماري ايراني خود پهنه وسيعي از تعريف و شكل گيري فضايي و تا مسايل نيايشي و استاتيكي را تحت تاثير قرار مي دهد. اين تاثيرگذاري در باغ ايراني كه در پيوند فضا هاي بسته و باز شكل مي گيرد در تمامي عرصه ها به چشم مي خوردو ما در باغ گذشته از شكل گيري هندسي فضاها شاهد آنيم كه فضا هاي باز و عرصه  هاي طبيعي نيز به نظم درآمده و با هندسه قوام مي گيرند.
ساختار هاي هندسي در باغ به ابعاد و تناسبات كلي ، حصارها ، محور هاي اصلي و فرعي ، رديف درختكاري ، جوي هاي آب و نحوه حضور و عبور آب و به طور كلي به هندسه مسلط در باغ مي پردازد. اين ساختارها در عين حال حامل شالوده ها و بنيان هاي شكل بخشي مجموعه از ايده ها و مفاهيم اوليه تا به شكل نهايي باغ است و به همان اندازه كه اصول هندسي در معماري ايراني واجد اهميت هستند در شكل بخشي به مفهوم باغ ايراني نيز نقش دارند.
شهر و باغ، عناصري در هم آميخته 
حضور باغ در شهر ايراني پيوسته و داراي ابعادي گسترده و وابسته به محيط ، اقليم و فرهنگ شكلي باز و بسته را داشته است. مقياس باغ ايراني از حياط كوچك ترين خانه ها تا مقياس شهر- پايتخت   هايي چون اصفهان عهد صفوي جلوه مي نمايد ، از اين رو جايگاه باغ در شهر ايراني از اهميت خاصي برخوردار است.
شكل گيري شهر هاي تاريخي ايران و رشد و توسعه آنها ، با توجه ژرف به بحث باغ و باغ سازي چه در رابطه ساختاري ميان باغ و شهر و چه در استفاده از باغ و عناصر مهم باغ سازي در پيكره شهر صورت پذيرفته است. در اين راستا نه تنها باغ ها از موقعيت شهري تاثير پذيرفته اند بلكه شهر و مجموعه  هاي شهري نيز تحت تاثير باغ يا مجموعه باغ ها قرارگرفته و حتي گاه استخوانبندي محور هاي اصلي شهر را شكل بخشيده اند.
معماري و شهرسازي ايران جولانگاه حضور باغ به سبك و سياق خاص خود است و پديدآورنده الگو هاي بي نظير پيوند، درهم تنيدگي و يگانگي باغ، معماري و شهر است. پيوندي كه تاثيرات ساختاري و شكلي را از يك سو، جنبه  هاي معنوي، مفهومي و رواني را از سوي ديگر، و همچنين نياز هاي زيست محيطي و حياتي مردمان و زيستگاه آنان را پديد مي آورد. شناسايي تجارب طرح ريزي شهر ايراني در ارتباط با نحوه بهره گيري از باغ در ساختار شهر و فضا هاي شهري مي تواند نقش ارزند هاي را براي بازسازي، مرمت و توسعه اين شهرها ايفا كند.
باغ و فرهنگ و آرمان هاي ايراني 
باغ ايراني خود مفهومي نقش بسته بر سرزمين و برآمده از فرهنگ و شكل گرفته در آداب و رسوم مردمان است؛ اگر معماري ايراني عصاره و تبلور انديشه ايراني در مواجهه با فضاي زيست انساني است و اگر شهر هاي تاريخي ما همواره رنگ خاك و طعم آب جاري در سرزمين مان را با خود دارند، پس باغ هايمان نيز گذشته از انديشه  هاي شكل گيري شان، دورنمايي از آرمان هاي انسان ايراني اند؛ چه به آنگاه كه با حفظ تقديس، آب را چنان در باغ مي گرداندند تا باغشان نيز نماد فكر و انديشه و عناصر هستي بخششان شود و چه به زماني كه بيش از هميشه باغ را تمثيلي از بهشت برين مي دانستند و تمناي جاودانگي را در باغ تصوير مي كردند.
اين صنع برآمده از فرهنگ، چون هر پديده ديگري كه در چارچوب هاي فرهنگي شكل مي گيرد، جلوه  هاي خود را در وجوه گوناگون فرهنگ و هنر سرزمينش بر جاي مي گذارد؛ چه در شعر و ادب، چه در نگارگري پارسي و چه در صنايع دستي بالاخص در نقش هاي زيباي فرش هاي ايراني. باغ ايراني در معناي كامل كلمه مفهومي ميان گستر هاي و فرهنگ ساز بوده و هست.
در معماري ايراني يافتن نشاني از باغ چندان دشوار نيست كه گذشته از آنكه باغ خود يك فضاي به غايت معمارانه است و نيز جداي از آنكه حضور، صورت هاي گوناگونش را، از حياط خانه ها تا شالوده  هاي عظيم شهري، به سهولت مي توان درك كرد، نقشش را در هنر هاي وابسته به معماري همچون كاشيكاري و تزئينات ديگر به عيان مي توان ديد، چنانچه در صنايع و هنر هاي دستي نيز اين حضور، هميشگي و جاودانه بوده است .
اگر بخواهيم جلوه   هاي باغ را در ديگر وجوه فرهنگ و هنر ايراني نظاره و اگر تاثير عميق باغ را در مهمترين هنرها همچون مينياتور دنبال كنيم كه چگونه باغ در فضا سازي اين نقاشي ها تاثير عميق خود را برجاي گذاشته و چگونه نقاشان ايراني فضاي آرماني شان را از باغ انتزاع كرده اند، بايد به اين نكته توجه كنيم كه باغ نه صرفا به اعتبار يك فضاي معمارانه كه به اعتبار پشتوانه پرمعنا و مفهوم خود، اينچنين زندگي و حيات مردمان را در نورديده و حضور خود را جلوه    هايي نغز بخشيده است.
پينوشت: تارنگار باغ ايراني 

شهر كاشان در حاشيه كوير، در فاصله 220 كيلومتري جنوب شهر تهران و 86 كيلومتري جنوب شهر قم واقع است. مختصات جغرافيايي آن 51 درجه و 27 دقيقه طول شرقي و 33 درجه و 59 دقيقه عرض شمالي است و ارتفاع آن از سطح درياي آزاد بين 940 تا 1130 متر است.
ناحيه فين كاشان يكي از تفرجگاه  هاي اطراف كاشان است و مي توان نسبت ناحيه فين به كاشان را مانند منطقه تجريش به تهران دانست. ناحيه اي كه باغ فين در آن قرار گرفته است، به نام فين كوچك معروف بوده و موقعيت آن در جنوب غربي شهر كاشان است. باغ تاريخي فين در منتهي اليه جنوب شرقي جاده فين خيابان اميركبير در شهر كاشان و در مجاورت مظهر چشمه تاريخي سليمان قرار گرفته است. در گذشته در ناحيه فين منظومه اي از باغ ها وجود داشته كه باغ فين با اهميت ترين و در حقيقت نگين آن منظومه بوده است.
باغ فين مجموعه اي شكل يافته در ادوار تاريخي است، چه آنگاه كه شكل گيري اش را به دوران آل بويه نسبت مي دهند و توسعه اش را مرهون عهد ايلخانان مي دانند و چه آنگاه كه گفته   هايي مبني بر احتمال وجودش پيش از اسلام را به ميان مي آورند، هرچند كه اين گفته ها چندان روشن و دقيق نيز نباشند. به هرحال از ابتداي دوره صفويه به همان نسبت كه ثبات سياسي بيشتر شد، تاريخ باغ فين هم انسجام بيشتري يافت. اين دوره، ابتداي قرن دهم هجري قمري 909 ه . ق و مقارن سلطنت شاه اسماعيل صفوي است.
از فضا  هايي كه به حتم در دوران صفويه و به گاه سلطنت شاه عباس اول بنا شده مي توان از كوشك مياني باغ نام برد كه در امتداد محور اصلي باغ و در مقابل سردخانه كه خود بعدها گسترش يافته قرار گرفته است، محل قرارگيري كوشك مذكور كه در نيمه بالايي باغ واقع شده و عدم وجود اطلاعاتي مبني بر وجود شاه نشين و يا فضايي مشابه آن كه كاركرد بالاخانه باغ را داشته باشد، اين نكته را به ذهن متبادرمي سازد كه كوشك مياني خود كاركرد شاه نشين و بالاخانه باغ را نيز داشته است.
بناي سردر نيز هر چند كه در طول دوران حيات باغ و بخصوص در دوران قاجار و به گاه سلطنت فتحعلي شاه و ناصرالدين شاه تغييراتي را شاهد بوده و توسعه يافته و تكميل شده اما به زمان شكل گيري اوليه باغ در مكان جديد مدنظر قرار گرفته و بنا شده است. اين نكته را بخصوص با توجه به اهميت بناي سردر خانه در سازمان فضايي و عملكردي باغ هاي ايراني و نيز با عطف نظر به ساختار هاي فضايي و محور هاي داخلي باغ مي توان به خوبي دريافت. لذا اگر بخواهيم كه شكلي از باغ دوران صفويه را بازسازي كنيم، سردرخانه يا وجود تغييرات زياد، در آن نمودار خواهد بود. بناي ديگر به حتم به جا مانده از دوران صفويه حمام كوچك باغ است. لذا آنچه شالوده باغ مقارن دوران صفوي است باغي محصور در ميان برج و باروها است كه بر مدخلش سردرخانه و در ميانه اش كوشك و در جواره اش حمامي قرار گرفته. هر چند كه بعيد از نظر نخواهد بود اگر تصور كنيم فضا  هايي كه كاربردي خدماتي داشته اند در جاي جاي جداره  هاي باغ قرار گرفته بودند، و اين البته از ويژگي هاي باغ ايراني است كه در چارچوب نظام  هاي خود مي تواند فضا هاي مورد نيازش را در خود جاي دهد.
باغچه جوق ماكو
آذربايجان غربي با مساحت 43660 كيلومتر مربع با احتساب درياچه اروميه 59/2 درصد از كل مساحت كشور را به خود اختصاص داده است. اين استان از شمال با كشور هاي ارمنستان و جمهوري نخجوان و از غرب با تركيه و عراق همسايه است. درميان مكان هاي مهم اين منطقه، آثار گوناگوني از ملل و مذاهب مختلف، طبيعت سرسبز و همچنين درياچه زيباي اروميه ديده مي  شود. يكي از اين آثار بي  نظير كاخ باغچه جوق است كه در روستاي باغچه جوق از توابع شهرستان ماكو و درغرب جاده ماكو به بازرگان، با فاصله 2 كيلومتري از جاده قرار دارد.
هرچند باغچه جوق ماكو، در كل ويژگي هاي اصيل يك باغ ايراني و نظام هاي منحصر بفرد آن را ندارد ولي از آنجا كه نمايند ه اي از باغسازي يك دوره تاريخي در منطقه اي كوهستاني و سرد است و به عنوان يك باغ كوهپايه اي مطرح مي شود، حائز اهميت است.
كاخ اصلي باغچه جوق، مجموع هاي دو طبقه با دو پيشامدگي قرينه و سقف شيرواني و صراحي هاي گچي به شكل نرده  هاي خراطي شده در اطراف بام است.
مهمترين و مركزي ترين بخش كاخ، تالار آئينه كاري وگچبري شده حوضخانه است كه ساير بخش ها در پيرامون اين تالار مرتفع شكل گرفته اند. تزئينات قصر، تركيبي از ويژگي هاي معماري ايراني و معماري روسيه اواخر قرن 19 است. گچبري ها، كاغذ ديواري ها، نقاشي هاي رنگ و روغن، نرده  هاي چوبي، ارسي ها و نيز تزئينات نماي بيروني در نوع خود بي نظير هستند. در بخش  هايي از كاخ نيز اسباب و لوازم شخصي سردار ماكويي خود نمايي مي كنند.
به رغم شكل نامنظم كلي باغ كه با هيچيك از اصول باغسازي ايراني منطبق نيست، بخشي از باغ در پيرامون كاخ اصلي داراي طرحي از پيش انديشيده و تقريبا منظم و محصور است. اين محوطه توسط نرده  هاي چدني زيبايي از ساير بخش  هاي باغ جدا شده است كه تقريبا نقشي همچون اندروني ايفا مي كند. در بخش  هايي از محوطه، آثاري از كفسازي سنگي باقي مانده است. در سمت غربي كاخ نماي اصلي ساختمان حوض بيضي شكل و در سمت شرقي حوضي مستطيل شكل و ساده وجود دارد. در مقابل كاخ، طاق ورودي بسيار زيبايي قرار دارد كه پلكاني دو سوي تراس بالا را به اين محوطه محصور متصل مي سازد. دو ورودي فرعي در شمال و جنوب محوطه در ميان حصار دروني وجود دارند كه ورودي جنوبي به سوي بنا هاي خدماتي و ورودي شمالي به ورودي اصلي پياده راه مي يابند. در پيرامون محوطه طراحي شده، باغ ميوه باغچه جوق شكل گرفته كه توسط حصاري محصور شده است.
در بخش شمال غربي حصار، ورودي پياده با هشتي نسبتا كوچك و سقف نقاشي شده، راه ورودي و ارتباطي به حياط محصور محسوب مي شود. در اين بخش در حال حاضر فضاي نگهباني كه براي مجموعه در نظر گرفته شده جاي گرفته است. در راستاي غربي ورودي پياده، دروازه ديگري جهت تردد كالسكه و ورودي به اصطبل درگذشته و اتومبيل و ساير وسايل نقليه در حال حاضر واقع شده است.
باغچه جوق از نمونه  هاي منحصر به فرد باغسازي در ايران محسوب مي شود. زيرا از يكسو دوران شكل گيري آن به دوران قاجاريه باز مي  گردد كه معماري ايراني به بيشترين ميزان در تاريخ خود چشم به ديگر نقاط جهان دوخته بود و هم به لحاظ موقعيت قرارگيري در منتهي اليه محدوده  هاي جغرافيايي ايران و در خط تماس با ديگر فرهنگ ها واقع شده بود. اين هر دو عامل در شكل خاص اين باغ منحصر به فرد تاثير خود را برجاي گذاشته اند و نمونه اي خاص از باغسازي ايراني را پديد آورده اند.
باغ نياوران تهران 
مجموعه فرهنگي- تاريخي نياوران عرصه اي مشجر و محصور به شكل چند وجهي غير منتظمي به وسعت 122350 متر مربع يا حدودا 2/12 هكتار است كه سه كاخ صاحبقرانيه، احمدشاهي و نياوران همراه با تعداد معتنابهي از بناها و فضا هاي خدماتي، رفاهي را در ميان دارد.
از حيث موقعيت مكاني و سابقه استقرار، مجموعه را بايد محدود ه اي از توابع روستاي قديمي نياوران محسوب كرد.روستاي مذكور اگرچه همزمان با شكل گيري كاخ ييلاقي صاحبقرانيه در مقياسي محدود رو به آباداني گذاشت اما همچنان حتي در اوايل صده 1300 شمسي واجد ساختار هاي روستايي بود.
شرايط طبيعي حاكم بر دامنه رشته كوه هاي البرز، هواي مناسب كوهپايه اي، خاك هاي آبرفتي و حاصلخيز و فراواني آب در اين محوطه، محيط كاملا مناسبي را براي رشد و نمو گونه  هاي مختلف گياهي فراهم كرده است.
اين مجموعه از لحاظ شيب داراي شيبي تند و از شمال به جنوب است. عدم يكنواختي در توپوگرافي، سبب گوناگوني موقعيت استقرار بناها در اين مجموعه شده كه در پي آن گوناگوني  هاي متعدد در آرايش و انتظام فضاي سبز به وجودآمده است.
باغ مجموعه فرهنگي- تاريخي نياوران در شمالي ترين نقطه شهر تهران و در دامنه رشته كوه هاي البرز واقع شده و ارتفاع اين منطقه نزديك به 1800 متر از سطح دريا است. محوطه محصور اين مجموعه حدود 12 هكتار است و در مجموع از پوشش گياهي و فضاي سبز مناسبي برخوردار است. وجود اشجار و درختان كهنسال در اين مجموعه نشان از قدمت و تاريخ چندين ده ساله آن دارد.
از منابع و شواهد موجود اينگونه برمي آيد كه احداث فضاي سبز و باغ مشجر نياوران، با بهره گيري از ايده ها و سبك  هاي آرايش باغ  هاي اشرافي در قرون گذشته ايران صورت گرفته است. احتمالا شيوه غرس درختان و انتخاب گونه  هاي اوليه با اصول يادشده هماهنگي موزوني داشته است. نظم و تقارن در بنا هاي موجود في النفسه آرايش فضاي سبز، طراحي آبنماها و رديف كاري اشجار با اشكال هندسي منتظم در اين فضا را دنبال مي كرده است و چنانكه در قديمي ترين عكس هاي هوايي باغ ديده مي شود از اصول و سبك باغ سازي ايراني را دنبال مي كرده است. بي ترديد در تاريخ حداقل 150 ساله احداث باغ، نظام كاشت گياهي و به طور كلي گونه  هاي گياهي مجموعه دچار تغييراتي شده اند.
عمده آسيب  هاي جدي طي تغييراتي كه منجر به ساخت كاخ جديد نياوران و نيز پارك نياوران در دهه 40 خورشيدي شد به باغ وارد شده است. طي اين مدت بسياري از درختان عرصه شمالي و جنوبي باغ در شمال و جنوب كاخ صاحبقرانيه براي ساخت كاخ جديد و پارك قطع شد و چهره باغ به طور كلي تغيير كرد. بعد از آن در بسياري از نقاط باغ، منظر سازي بدون توجه به اصول باغسازي ايراني ادامه يافت و باغ به شكل امروزي خود درآمد.