علي اصغر محمدي
دكتر احمد خاتمي، استاد گروه زبان و ادبيات فارسي دانشگاه شهيد بهشتي است كه تحقيقاتي از وي در زمينه هاي ادبيات فارسي، تاريخ و دين به چاپ رسيده است.
شرح مشكلات تاريخ جهانگشاي جويني، تاريخ ادبيات ايران در دوره بازگشت (در دو جلد)، مقابله و تصحيح منطق الطير عطار، فرهنگ علم كلام، فرهنگنامه موضوعي نهج البلاغه، ترجمه و تكلمه احاديث مثنوي و گزيده حديقه سنايي، از مهم ترين آثار وي است.اخيراً مطلع شديم فرهنگنامه موضوعي قرآن كريم كه توسط دكتر خاتمي فراهم آمده، از سوي دفتر نشر فرهنگ اسلامي چاپ و منتشر شده است. همزمان با انتشار اين مجموعه گفت وگويي با وي انجام داده ايم كه در پي مي آيد.
* آقاي دكتر خاتمي، لطفاً درباره اثر جديدتان يعني فرهنگنامه موضوعي قرآن كريم توضيحاتي ارايه دهيد.
- بايد عرض كنم كه اين فرهنگنامه در سه جلد و در حدود چهار هزار صفحه از سوي دفتر نشر فرهنگ اسلامي منتشر شده است و حاوي هزاروچهارصد مدخل و در واقع دربرگيرنده تمام موضوعاتي است كه به نحوي در قرآن كريم به آنها اشاره شده است. اين موضوعات كه عمدتاً با توجه به تفاسير معتبر قرآن كريم استخراج شده، به ترتيب حروف الفبا منظم و مدون شده است تا خوانندگان و پژوهندگان بتوانند به آساني از اين فرهنگنامه استفاده كنند.
* روش استفاده از اين فرهنگنامه چگونه است؟
- در اين فرهنگنامه، فهرست مداخل وجود دارد كه ابتدا پژوهندگان مي توانند با مراجعه به آن مدخل مورد نظر را جست و جو و به شماره صفحه اي كه مقابل آن نوشته شده، مراجعه كنند و آيات مورد نظر خود را بيابند. علاوه بر فهرست مداخل، فهرست راهنما هم براي مجموعه طراحي شده است. فايده اين فهرست آن است كه خواننده اگر موضوع مورد نظر خود را در فهرست مداخل پيدا نكند، مي تواند به فهرست راهنما مراجعه كند و به موضوع مورد نظر خود از طريق ارجاعات فهرست راهنما دست يابد.
جداي از اين، فهرستي هم تحت عنوان فهرست موضوعاتي كه در قرآن بدانها تصريح نشده داريم كه پژوهندگان را با ارجاع به شماره آيات و سوره به متن قرآن كريم راهنمايي مي كند. با اين ترتيب مي توانيم بگوييم هم موضوعات اصلي و فرعي، مصرح يا ضمني قرآن كريم را مي توان در اين مجموعه يافت.
* به نظر جناب عالي، انجام اين كار چه ضرورتي داشته است؟
- حقيقت اين است كه درباره قرآن كريم كارهاي بسياري صورت گرفته و از زمان هاي گذشته از سوي مسلمانان و حتي غيرمسلمانان تحقيقات گسترده اي درباره قرآن انجام شده است كه بخشي از اين تحقيقات، فرهنگ ها و فهرست هاي موضوعي قرآن كريم است. كشف الايات ها، كشف المطالب ها، معجم ها، فهرست ها و... از اين نوع اند. علاوه بر اين، تفاسير قرآن كريم و ترجمه ها را هم بايستي اضافه كرد اما اين نكته را هم بايد عرض كنم كه با همه اين تحقيقات گسترده، هنوز هم بايد درباره قرآن كار كرد. فرهنگنامه موضوعي قرآن كريم از اين جهت ضرورت داشت كه ما تاكنون فرهنگ موضوعي و يا طبقه بندي آيات كريم را به اين گونه نداشته ايم كه در ذيل هر مدخل، آيات مربوط به همراه ترجمه و احياناً توضيحات به صورت پاورقي آمده باشد.
همه فهرست هايي كه براي قرآن كريم است، شماره هاي آيات و سور را داده اند و پژوهشگر بايد به متن قرآن مراجعه كند و آيات مورد نظر خود را در متن قرآن بيابد و كنار هم بگذارد. در فرهنگنامه موضوعي اين كار براي محقق انجام شده است مضافاً اين كه فهرست ها معمولاً با توجه به الفاظ و اصطلاحات تنظيم شده، اما در اين مجموعه، علاوه بر الفاظ و عبارات و اصطلاحات، مفاهيم هم- با توجه به تفاسير- مورد نظر بوده است.
* ويژگي هاي اين فرهنگنامه را در چه نكاتي مي بينيد؟
- اين فرهنگنامه به نظرم مزايايي دارد كه از آن جمله است:
- فهرست هاي متعدد يعني فهرست مداخل، فهرست راهنما، فهرست تكميلي كه قبلاً به آنها اشاره كردم.
- مقدمه اي درباره سابقه تحقيقاتي كه درباره قرآن كريم انجام شده است از قبيل تفاسير، ترجمه ها، فهرست ها، معجم ها و...
- كلياتي در باره سور قرآن كريم كه مي تواند خوانندگان را با نام سوره ها و موضوع كلي سوره ها اجمالاً آشنا كند.
- پاورقي هايي كه در ذيل بعضي مداخل براي اطلاع بيشتر خوانندگان آمده است.
- كلياتي در باره شأن نزول آيات قرآن كريم به ترتيب شماره سوره و شماره آيه كه در پايان مجموعه آمده است.
* دليل آوردن شأن نزول چيست؟
- ببينيد در ذيل بعضي مداخل، بعضي آيات را آورده ايم كه ممكن است براي خوانندگان در مرحله نخست چندان مناسب به نظر نرسد. براي رفع اين ابهام شأن نزول مي تواند كمك كند. براي اين كار پژوهشگر و خواننده مي تواند به بخش پاياني فرهنگنامه كه شأن نزول را به اختصار آورده، مراجعه كند و رابطه معنايي و منطقي بين آيه و مدخل را پيدا كند.
* در ذيل بعضي مداخل مطالبي به صورت پاورقي آمده است، دليل اين كار چيست؟
- توضيحاتي كه به صورت پاورقي در ذيل بعضي از مداخل آمده است، به خواننده كمك مي كند تا مقصود و مفهوم دقيق تري از مداخل را در ذهن داشته باشد. برخي از اين مداخل- اصطلاح فقهي يا كلامي و يا مداخل مربوط به اشخاص و اعلام است. گاهي هم توضيحاتي كه به صورت پاورقي آمده است درباره معاني خاصي است كه در ضمن آيات آن مدخل آمده است. مثلاً در ذيل مدخل رنگ ها يا پوشيدني ها يا اعداد، معاني لغات و اصطلاحاتي كه به معناي رنگ يا لباس يا شماره ها و اعداد است آمده و يا مثلاً در ذيل آل محمد(ص) كه به عنوان مدخل آورده ايم و البته جزو مدخل هايي كه در آيات تصريح به آل محمد نشده، هر آيه اي را با توجه به نظر مفسران انتخاب كرده ايم و براي اطمينان خواننده مآخذ مورد استفاده را درباره هر يك از آيات به صورت پاورقي آورده ايم.
* آقاي دكتر خاتمي انگيزه شما از تدوين اين فرهنگنامه چه بوده است؟
- از سال هاي پيش احساس كردم كه در حوزه علوم انساني نيازمند به تدوين فرهنگ هاي موضوعي هستيم تا محققان بتوانند راحت تر و بهتر و با صرف وقت كمتري به تحقيقات خود بپردازند. از اين رو، به نظر رسيد كه در سه موضوع مي توان كار تدوين فرهنگنامه ها را تدارك ديد. يكي قرآن كريم، ديگر نهج البلاغه و سوم هم شعر فارسي. كه بحمدالله هر سه آنها بعد از گذشت بيش از هفت سال انجام پذيرفت و بحمدالله فرهنگنامه موضوعي نهج البلاغه در سال ۸۱ منتشر شد كه در سال ۸۲ هم تجديد چاپ گرديد و فرهنگنامه موضوعي قرآن كريم نيز امسال به چاپ رسيد و ديوان موضوعي شعر فارسي هم كه نزديك بيست و پنج هزار صفحه است در بيست و دو جلد كه به خواست خداوند به زودي منتشر خواهد شد. به هر حال غرض اين بوده كه با انتشار اين مجموعه ها بتوانيم خدمتي در حوزه پژوهش هاي علوم انساني داشته باشيم و كار را بر پژوهشگران اين حوزه آسان كنيم.
* همان طور كه خود شما هم اشاره كرديد اين فرهنگنامه علاوه بر متن قرآن، ترجمه آيات را هم دارد. آيا از ترجمه هاي قرآن كريم هم در ترجمه آيات فرهنگنامه استفاده كرده ايد؟
- بله، ما اصولاً درصدد ترجمه آيات نبوده ايم، زيرا اين كار را چندان لازم و ضروري نمي دانستيم. بيشتر سعي داشتيم تا ترجمه اي گويا و رسا براي آيات بياوريم، لذا ترجمه را با توجه به ترجمه هاي معتبر قرآن فراهم آورديم و از ترجمه هاي معتبري مانند ترجمه مرحوم الهي قمشه اي، مرحوم فيض الاسلام، ترجمه هاي فولادوندو ديگران استفاده كرده ايم و البته در مواقع و مواضع زيادي به تفاسير هم مراجعه شده است و در مجموع ترجمه خاصي كه سعي كرده ايم هم دقيق باشد و هم ادبي.
* آقاي دكتر در ضمن ترجمه، به مطالبي برمي خوريم كه داخل قلاب به عنوان توضيح آورده شده است. اين كار چه فايده اي دارد؟
- طبيعي است كه در فرهنگنامه موضوعي، ترتيب آيات به شكل متن قرآن نيست. آيات براساس موضوعات منظم شده و خيلي طبيعي است كه با پراكنده شدن آيات، مفاهيم آيات آن گونه كه بايد به ذهن خواننده منتقل نشود. براي رفع اين مشكل در مواقع ضروري مطالبي با توجه به تفاسير آيات داخل در [] آمده است تا در انتقال مفاهيم آيات به خواننده كمك كند.
* از چه تفاسيري بيشتر استفاده كرده ايد؟
- از ترجمه تفسير مجمع البيان، از تفسير ابوالفتوح رازي، الميزان، نمونه و بعضي تفاسير ديگر كه هم در تشخيص موضوع آيات، هم در توضيح بين ترجمه ها و هم در بيان شأن نزول آيات از آنها استفاده شده است.
* از چه منابعي در توضيح و تفسير اصلاحات فقهي كه به صورت پاورقي در اين فرهنگنامه آمده، استفاده شده است؟
- تقريباً همه منابع مربوط به آيات الاحكام را ديده ايم. آيات الاحكام مرحوم مقدس اردبيلي، يعني زبده البيان و ديگر كتاب هايي كه درباره آيات الاحكام تأليف شده تا دوره معاصر مثل كار مرحوم خزائلي را ملاحظه كرده ايم و آن آياتي را كه فقها و متخصصان اين علم به عنوان مستندات احكام فقهي خودشان در نظر داشتند، شناسايي و هر كدام را در جاي خود آورده ايم.
البته بديهي است كه اين نوع مداخل كاملاً تخصصي است و عموم مردم نمي توانند از اين مداخل استفاده كنند و اين مداخل ويژه صاحب نظران، طلاب و دانشجويان علوم اسلامي است.
* به نظر شما اين نوع فرهنگنامه ها براي عموم چه استفاده اي دارد؟
- به نظرم مي رسد علاوه بر استفاده اي كه پژوهشگران از اين فرهنگنامه خواهند داشت، اين فرهنگنامه مي تواند براي عموم جنبه كاربردي داشته باشد و خوانندگان بتوانند با مراجعه به اين فرهنگ نظر كلي قرآن كريم را درباره موضوع مخصوصي ببينند.
علاوه بر اين به نظرم مي رسد كه طبقه بندي آيات مي تواند جاذبه هاي خاصي را براي خوانندگان فراهم كند تا با انگيزه بيشتري آيات قرآن را بخوانند و يا آيات قرآن را به صورت موضوعي حفظ كنند. و يكي از اهدافي هم كه در اين كار مد نظر بوده است و البته در كار فرهنگنامه نهج البلاعه هم همين هدف را در كنار اهداف ديگر داشته ايم، فراهم آوردن زمينه هاي لازم براي انس و الفت بيشتر با قرآن و نهج البلاغه است. زيرا اين نوع مجموعه ها آيات قرآني را و كلمات حضرت علي(ع) را به صورت كاربردي تر و منظم تر در اختيار خواننده مي گذارد و از اين جهت مي تواند استفاده عمومي هم پيدا كند.
* به عنوان سخن آخر اگر مطلب ديگري داريد، بفرماييد.
- مطلب خاصي ندارم، جز اين كه اميدوارم اين كار مورد رضاي خدا و قابل بهره برداري براي پژوهشگران در حوزه هاي علوم قرآني قرار بگيرد و اين كار كه در نوع خود بي نظير است و البته اشكالاتي هم ممكن است داشته باشد، بتواند با تذكرات و اصلاحات استادان و دانشمندان محترم به كمال برسد و مجموعه اي كامل و بي نقص در اختيار عالمان قرار گيرد.در همين جا لازم است از همه كساني كه مرا در انجام اين خدمت فرهنگي كمك كرده اند، سپاسگزاري كنم و از خداي بزرگ براي همه آنان اجر و پاداش مسألت نمايم.
