مريم كريمي
پس از وقوع انقلاب اسلامي درسال ،۵۷ مباني، ارزش ها و رويدادهاي اين واقعه مهم تاريخ ايران در آثار داستاني كودك و به ويژه نوجوان خود را نشان داد. رويكرد نويسندگان به انقلاب را در دو بخش مي توان مورد توجه قرار داد: بخشي كه نويسنده خود در شور روزهاي گرم انقلاب به سربرده و براي مخاطباني كه آنها نيز كم و بيش با روزهاي انقلاب آشنايي داشتند نوشته شده و بخش ديگري كه در آنها نويسنده با توجه به گذر زمان و دور شدن از سال ،۵۷ سعي در انتقال مفاهيم،  ارزش ها و رويدادهاي آن زمان براي مخاطباني دارد كه آن روزها را نديده اند. در هر دو زمينه، موضوعات قابل طرحي وجود دارد كه جا دارد بيش از پيش به آنها پرداخته شود. طبيعتاً انقلاب اسلامي سال ،۵۷ واقعه اي است كه به دليل گستردگي تأثيرات آن در بعد تاريخي مي بايد تكيه بيشتري بر شناخت آن كرد. اين موضوع براي قشرنوجوان كه شاهد آن روزها نبوده و در همان حال نقش ويژه اي در تداوم ارزش هاي انقلاب مي بايد داشته باشد از اهميت فوق العاده اي برخوردار است. آنچه مي خوانيد حاصل گفت وگو با چند تن از نويسندگان و پژوهشگراني است كه سال ها در زمينه ادبيات نوجوان داستان نوشته و يا تحقيق كرده اند.

محمود حكيمي نويسنده شناخته شده عرصه ادبيات نوجوان است كه آثار او خصوصا پيش از انقلاب نقش برجسته اي در طرح و انتقال مفاهيم ديني به نوجوانان داشت. وي كه در حال حاضر تدوين مجموعه چند جلدي مباني ادبيات ديني كودك و نوجوان را بر عهده دارد، با تأكيد بر توجه به مفاهيم و ادبيات ديني توضيح داد: انقلاب اسلامي سال ۱۳۵۷ تحولات بزرگي بويژه در زمينه ادبيات پديد آورد. قبل از انقلاب بيشتر كساني كه خود را متولي ادبيات كودك و نوجوان مي دانستند با استفاده از امكاناتي كه رژيم گذشته دراختيارشان نهاده بود تلاش مي كردند كه مذهب را در ميانه قرار دهند. قبل از انقلاب اسلامي چندگرايش مختلف در داخل حاكميت سلطنتي وجود داشت كه به نحوي در ادبيات تأثير گذاشته بود:يكي گرايش سلطنت طلبان بود كه گرچه به دين توجهي نداشتند اما به طور مستقيم و آشكار با مذهب مخالفت نمي كردند، به عنوان مثال در نشريات كمك آموزشي وزارت آموزش و پرورش گاهي از زندگاني يكي از امامان در يك نيم ستون كوچك بحث مي شد. تلاش اين گروه، بيشتر احياي فرهنگ قبل از اسلام بود. اين تلاش كه از زمان رضاشاه آغاز شده بود در دهه ۵۰ بسيار نيرومند شد، اما نفوذ نيروهاي چپگرا به سازمان ها و نهادهاي فرهنگي منجر به پديد آمدن ادبياتي براي نوجوانان شده بود كه اصولاً مذهب را به هر شكلي نفي مي كرد،به همين دليل در دهه ۴۰ و ۵۰ بخش عمده اي از ادبيات نوجوانان را ادبيات چپگرا تشكيل مي داد.
حكيمي گفت: دستگاه سانسور دوران پهلوي مانع از انتشار آن دسته از كتاب هاي كودك و نوجوان مي شد كه به گونه اي ادبيات پويا را تبليغ مي كرد. در زمينه ادبيات ديني اين عمل ماهرانه انجام گرفت و مثلاً در برخي از رسانه ها و نشريات تحت عنوان نقد كتاب، آثار نويسندگان ديني مورد استهزاء قرار مي گرفت. البته اين از اشتباهات بزرگ دست اندركاران فرهنگي رژيم گذشته بود كه از علاقه مردم ايران به دين آگاهي چنداني نداشتند.
وي افزود:خوشبختانه بعد از انقلاب اسلامي تحولات گسترده اي در زمينه ادبيات نوجوانان پديد آمد. كتاب هايي را كه با داستان هاي مذهبي منتشر شدند مي توان به دو دسته تقسيم كرد: دسته اول داستان هايي است كه نويسندگان آن از اهداف پيامبران توحيدي آگاه هستند و گروه دوم نويسندگاني كه با ايجاد عشق و محبت در جوامع انساني يا ادبيات توحيدي به نگارش ادبيات عشق و محبت پرداختند. نويسندگان متعهد و مسئول داستان هاي ديني در عصر ما به خوبي درك كرده اند كه كار اصلي يك داستان ديني بايد تلطيف روح كودكان و نوجوانان باشد. بعد از انقلاب خوشبختانه مشاهده مي شود كه نويسندگان آگاه به روحيات نوجوانان اين حقيقت را دنبال مي كنند.
حكيمي عنوان كرد: نويسندگان كودك و نوجوان مي توانند با استفاده از داستان هاي قرآني و احاديث معتبر به مخاطبان خويش تفهيم كنند كه در آئين الهي سكوت و بي تفاوتي در مقابل ظلم عاقبتي سخت هولناك دارد. حكيمي مي گويد: در مجموعه سه جلدي «مباني ادبيات ديني كودك و نوجوان» ما فصلي را نيز به آسيب  شناسي ادبيات كودكان و نوجوانان اختصاص داديم و در آنجا به اين مهم اشاره كرديم كه نويسنده آگاه داستان هاي ديني براي كودكان و نوجوانان بايد تلاش كند كه در دام برخي از احاديث با عنوان اسرائيليات نيفتد. چون متأسفانه بعد از انقلاب برخي از نويسندگان ناآگاه اين نوع احاديث را انتخاب كرده و براساس آن داستان هايي براي نوجوانان نوشته اند، بايد دقت كرد كه داستان هاي گزينشي به راستي بايد زندگاني پيامبران و ائمه اطهار را به عنوان الگوهايي براي زندگي به نوجوانان معرفي نمايند. با اين وجود نمي توان از آثار خوبي كه پس از انقلاب براي نوجوانان نوشته شد، غافل ماند.
محمدرضا بايرامي ديگرنويسنده داستان هاي نوجوانان در باره انقلاب اسلامي و ادبيات نوجوانان توضيح داد:در يك دوره اي دفتر ادبيات انقلاب اسلامي حوزه هنري در اين زمينه كار كرد و نسبتاً كارنامه خوبي بود، ولي ديگر حركت مستمري چه از سوي نويسندگان و چه از سوي مراكز در اين زمينه ديده نشد و از اين جهت تأثير انقلاب را بر ادبيات نوجوان و برادبيات به طور كلي خيلي نمي بينيم. البته به شكل پراكنده كارهايي شده است ولي متأسفانه كساني هم كه كار كرده اند كارهايشان استمرار نداشته است.
بايرامي درباره دليل اين پراكندگي توضيح داد: به نظر من هم مراكز مربوطه به طور متمركز روي اين قضيه كار نكرده اند و هم اينكه خود نويسندگان در جامعه اي قرار گرفته اند كه سيل حوادث بعد از انقلاب بخصوص جنگ آنقدر زياد بوده كه شايد مانع از آن شد تا نويسندگان در انتخاب هاي خوب و شايسته خود صاحب فرصت شوند.
سرعت حوادث بر آنها تأثير گذاشته است و به همين دليل از اين نظر نمي توانيم آثار خيلي شاخصي را پيدا كنيم كه درباره انقلاب باشد و در آنها بتوانيم تصوير نسبتاً كاملي را از نوجوان ها و از آن دوره خاص پيدا كنيم. همانطور كه گفتم بخشي از اين امر به مراكزي بر مي گردد كه در اين زمينه فعال بوده اند و بخش ديگر هم به خود نويسندگان مربوط مي شود.
بايرامي درباره موفقيت آثار خلق شده يادآور شد: موفقيت برجسته اي نداشتيم چون آثار برجسته اي در اين زمينه خلق نشد، به اين دليل كه نويسندگاني كه در اين حيطه كار كرده اند همه جوانب اين حادثه بزرگ را نتوانستند يا نخواستند ببينند و از اين جهت آثارشان نتوانست شمول عام پيدا كند و به تبع آن استقبال هم متوسط به پايين بود. برخي از اين آثار را مي شناسم كه يك چاپ بيشتر نخوردند،يعني نه نويسنده تلاش كرد كه به تجديد چاپ برساند و نه ناشر. درواقع كتاب هايي فقط يك بار چاپ شدند و از اين منظر موفقيت زيادي نداشتند و من واقعاً نمونه هاي خوبي را سراغ ندارم.
مهدي كاموس نويسنده و پژوهشگر ادبيات كودك و نوجوان كه در تدوين مجموعه چند جلدي مباني ادبيات ديني كودك و نوجوان مشاركت داشته است، در اين باره با اشاره به تفاوت و مقايسه ادبيات كودك و نوجوان در قبل و بعد از انقلاب اسلامي توضيح داد:بايد به سه تفاوت مهم پرداخت.مهمترين وجه تمايز مسئله توليد انبوه و زياد ادبيات كودك ونوجوان پس از انقلاب است. همچنين پس از انقلاب ادبيات كودك و نوجوان در عرصه هاي بين المللي حضور قابل توجهي يافت به گونه اي كه بسياري از نويسندگان ما در حال حاضر در سطح دنيا شناخته شده هستند و آثارشان ترجمه شده و مورد استقبال قرار گرفتند و در كتابخانه هايي چون كتابخانه مونيخ وجود دارند. مثل آثار آقاي مرادي كرماني، حكيمي، محمدرضا يوسفي، بايرامي و ابراهيم حسن بيگي. سومين تفاوتي كه در بحث مقايسه ادبيات كودك و نوجوان پيش از انقلاب و پس از انقلاب بايد به آن توجه شود مسئله حضور دين، ارزش ها و آرمان ها درادبيات كودك و نوجوان است.
كاموس افزود: در آثار پس از انقلاب ما نگرش ها، بينش ها و ارزش هاي ديني را در ادبيات كودك و نوجوانان مي بينيم. بويژه در دهه ۶۰ كه نويسندگان جوان و پرشور انقلابي سعي كردند از طريق داستان هاي كودك و نوجوان، شعرها و سرودهاي مخصوص به اين گروه، مفاهيم ديني و انقلابي را در نسل جوان و در كودكان كه جوانان فرداي انقلاب محسوب مي شدند رواج بدهند و در آنها تثبيت نمايند.
موضوع ديگري هم كه نبايد از آن غفلت كرد حضور قدرتمند مفاهيم اخلاقي در ادبيات كودك ونوجوان است كه با استفاده از متون كهن انجام گرفت و سيلي از آثار بازنويسي شده متون كهن ادبي را بازباني ساده روانه بازار كرد.
كاموس ادامه داد:در دوره اي به ويژه در دهه هفتاد بسياري از نويسندگان كودك و نوجوان براي طرح مفاهيم اخلاقي و نيز طرح مفاهيم ملي به آثار كهن مثل كليله و دمنه، شاهنامه فردوسي و كتاب هاي گلستان و بوستان سعدي روي آوردند و آنها را به زبان ساده براي كودكان و نوجوانان بازنويسي كردند و در واقع ادامه كاري را كه مهدي آذريزدي در مجموعه قصه هاي خوب براي بچه هاي خوب انجام مي داد را پيگيري كردند.
وي سپس با اشاره به مهمترين مؤلفه ادبيات كودك و نوجوان پس از انقلاب اظهار داشت: دراين باره بايد به ادبيات ديني اشاره كرد،به گونه اي كه دين در ادبيات كودك و نوجوان در دو سه حوزه مطرح شد. يكي از اين حوزه ها حوزه ادبيات انقلاب بود كه متأسفانه در اين زمينه ما شاهد آثار برجسته و زيادي در حوزه ادبيات انقلاب نيستيم. يعني داستان ها و شعرهايي كه بخواهند انقلاب، تاريخ انقلاب و مفاهيم انقلاب مثل مباني ديني انقلاب، آزادي، استقلال و ميهن دوستي را مطرح كنند، زياد به چشم نمي خورد.
شايد دليل اين امر آن باشد كه خيلي سريع جنگ آغاز شد و همچنين مسائل تربيتي بر ديگر موضوعات غلبه پيدا كرد، به گونه اي كه ما در آثار كودك ونوجوان پس از انقلاب بعد تربيتي را به شكلي خيلي پررنگ مي بينيم كه اين قضيه هم نقطه قوت آثار پس از انقلاب هست و هم نقطه ضعف.
كاموس ادامه داد: از اين جهت نقطه قوت است كه تربيتي بودن و رشد دادن كودكان براساس مفاهيم اخلاقي و تربيتي يك نياز است و اين حسن قضيه است و ضعفش هم اين است كه معمولاً جنبه هاي آموزشي در آثار نوجوانان به شيوه مستقيم بود. به ويژه در دهه ۶۰ ما مي بينيم بسياري از آثار شعاري است و به شيوه مستقيم مفاهيم را مطرح كرده است. اين مسئله در دهه هفتاد به شيوه سفارشي نويسي براي انتشارات بزرگ دولتي اتفاق افتاد.
وي افزود:بسياري از نويسندگان نوجوان به سفارش ناشران بزرگ با هدف ارائه مفاهيم ديني، تاريخي و اخلاقي براي نوجوانان به سفارشي نويسي روي آوردند.
اين امر باعث شد تا حدودي به جنبه هاي ذوقي، ادبي و زيبايي شناسانه آثار نوجوانان ضربه بخورد.
مهدي كاموس بااشاره به روي آوري نويسندگان پس از انقلاب به آثار نوجوانان يادآور شد: خيلي از نويسندگان فكر مي كردند بايد بعد از خود نسلي را براي انقلاب آماده سازند كه تا حدودي موفق بودند، بخصوص در دهه ۶۰ در بين دانش آموزان، نويسندگان كودك و نوجوان تأثير زيادي گذاشتند كه ازاين جمله بايد به كساني چون محمدرضا سرشار، ميركياني و نويسندگاني از اين دست اشاره كرد كه خيلي هم موفق بودند، يعني همانطور كه محمود حكيمي با آثار پيش از انقلاب موفق بود در توليد آثار ديني پس از انقلاب بايستي از اين افراد و نيز مصطفي رحماندوست، مرادي كرماني، داود غفارزادگان و اميرحسين فردي، زهرا زواريان، مهدي حجواني و فريدون عموزاده خليلي و نويسندگان ديگر كودك و نوجوان نام برد كه هر كدام در حد خودشان در حوزه ادبيات نوجوانان تأثيرگذار بودند.
كاموس به دليل ديگر روي آوري نويسندگان به آثار نوجوانان اشاره مي كند و مي گويد: نويسندگان انقلابي جوان و تازه كار بودند و خيلي سريع مي خواستند به مقصود خود برسند و حرف هايشان را مطرح كنند به همين دليل به داستان كودك و نوجوان روي آوردند، چون نوشتن داستان كودك و نوجوان نسبت به داستان هاي بزرگسال زمان كمتري مي برد و زودتر مي تواند حرف هاي انقلابي را منتقل نمايد.
وي افزود: بحث سوم آسيب شناسي داستان هاي نوجوانان پس از انقلاب است كه علاوه بر سفارشي نويسي و مستقيم گويي بايد گفت توليد انبوه آثار نيز همواره آسيب هايي را با خودبه همراه دارد كه بايد به لحاظ تئوريك به آنها پرداخته شود. متأسفانه در زمينه كودك و نوجوان كمتر به آن پرداخته شده به طوري كه در تدوين مجموعه مباني ادبيات ديني كودك و نوجوان با فقر منابع در اين زمينه مواجه بوديم.