Hamshahri Newspaper

محمد اميري
كارشناسان رسانه اي وقتي بار ديگر رويدادهاي انقلاب اسلامي را مرور مي كنند با پرسش هاي قابل توجهي مواجه مي شوند:
* چه سازمان تبليغاتي اين موج جمعيت انقلابي را بسيج مي كند؟
* چگونه پيام هاي انقلاب اسلامي در اقصي نقاط كشور منتشر مي شود؟
پاسخ دادن به اين پرسش و ده ها پرسش در چارچوب شيوه هاي اطلاع رساني انقلاب اسلامي نياز به بحث هاي جدي در حوزه رسانه اي دارد. عليرغم دشواري تبيين چنين مسائلي، لازم است با استناد به شيوه هاي موجود تبليغي در دوران انقلاب اسلامي، يك بازنگري مجدد داشته باشيم. پذيرش اين نكته كه مردم و انقلابيون بدون ماهواره، تلويزون، راديو و اينترنت بر استبداد پيروز شدند كمي دشوار است، با اين حال براي آگاهي مخاطبان، مطلبي در اين زمينه تهيه شده كه مي خوانيد.
سخن گفتن از رسانه هاي ماندگار و مؤثر در پيروزي انقلاب اسلامي پس از گذشت ۲۵ سال آن هم براي مخاطبان جواني كه هيچ سابقه ذهني درمورد شكل گيري آن ندارند كمي دشوار است.
امروزه به خاطر فراگيري رسانه هاي شنيداري و ديداري در جوامع، تصور اين نكته كه مردم ايران در طول سال هاي وقوع انقلاب اسلامي صرفا از طريق عكس، ديوارنوشته، شعار، بيانيه هاي مذهبي، وعظ و خطابه روحانيون، گوش دادن به راديوهاي خارجي، خواندن مطبوعات سانسوري ايران، نوارهاي صوتي و پلاكاردها و تراكت هاي تبليغاتي پيام هاي خود را رد و بدل مي كردند شايد غيرقابل فهم باشد.
اما وقتي به گذشته هاي دور نگاه مي كنيم مي بينيم كه در دهه پنجاه ،همين رسانه هاي محدود توانستند به حركت عظيم مردم ايران سمت و جهت بدهند. براي تبيين اين رسانه هاي ماندگار لازم است به تفكيك مطالبي ارائه شود تا مخاطبان نسل جديد با گذشت بيش از دو دهه از پيروزي انقلاب اسلامي، فضاي واقعي آن سال هاي حماسه و خون را به خوبي درك كنند.
تحليلگران فروپاشي اتحاد جماهير شوروي طي سال هاي گذشته تنها به اين نكته اذعان دارند كه بلوك غرب قبل از آن كه بتواند با نيروي نظامي، امكانات اقتصادي و معاهده هاي متفاوت اين خرس عظيم الجثه را متلاشي كند صرفا با بسيج امكانات تبليغاتي و رسانه اي در دوران گورباچف و يلتسين توانست نتايج شگفت آوري را كسب كند. عليرغم تجهيزات بلوك غرب اعم از امكانات ماهواره اي، تلويزيوني، مطبوعاتي و فاكس در زمان هجوم تبليغاتي به بلوك شرق، رهبران انقلاب اسلامي از هيچ يك از امكانات مدرن تبليغاتي و رسانه اي به شكل امروزي برخوردار نبودند بنابراين علاوه بر حضور رسانه هاي ساده ماندگار در شكل دهي پيام ها، مؤلفه هايي چون رهبري كاريزماتيك و وحدت مردم و اعتقادات ديني مردم نيز بي تأثير نبوده اند.
شايد اولين گام براي شكل دهي اين سامانه رسانه اي، طرح مسائل انقلاب اسلامي و موضع گيري رهبري انقلاب از طريق تريبون هاي تكايا و مساجد بود، عليرغم كنترل كامل مطبوعات و راديو وتلويزيون توسط رژيم شاهنشاهي، رهبر انقلاب اسلامي توانست با بسيج توده ها و گسيل آنها به پاي منبرها به راحتي پيام هاي انقلابي را به قشر جوان انتقال دهد. روحانيون و مبارزان انقلابي، باتوجه به شرايط سياسي و اجتماعي جامعه توانستند از طريق انتقال بيانيه هاي مكتوب سياسي امام(ره) و يا نوارهاي سخنراني تكثير شده در يك لحظه زماني محدود، پيام انقلاب را به سراسر ايران منتقل كنند.البته در طول اين سال ها نيز به دلايل وابستگي رسانه هاي رسمي، عملا مشروعيت آنها در ميان مردم از بين رفته بود، بنابراين تمامي دستگاه تبليغاتي رژيم پهلوي بدون آن كه مخاطب تأثيرگذاري داشته باشد، نيروي پيام خود را به هدر مي داد.ازاين رو وقتي رسانه هاي گروهي وقت مقبوليت خود را عليرغم جاذبه هاي رنگارنگ آن بين مخاطبان عام و خاص از دست مي دادند مخالفان نظام شاهنشاهي، با استفاده از اين خلأ رسانه اي، پيام هاي خود را از طريق شيوه هاي ساده اطلاع رساني به گوش مخاطبان عام مي رساندند.

نيروهاي امنيتي با تمامي توان سعي داشت حلقه ارتباطي و اطلاع رساني انقلابيون را كشف و خنثي نمايد. به همين دليل در طول پيروزي انقلاب اسلامي، يكي از روش هاي رژيم پهلوي براي كنترل و مهار انقلاب اسلامي به رسانه هاي ساده انقلابيون ختم مي شد.
اما با تمامي تلاش هاي نيروهاي انتظامي، هر روز انقلابيون با روش هاي تبليغاتي ديگر به طرح اخبار و پيام هاي خود مي پرداختند. بعد از مرحله آگاه سازي از طريق توزيع اعلاميه، بيانيه هاي سياسي و تكثير پيام هاي صوتي امام(ره) و مراجع تقليد، كم كم زمينه براي شكل دهي تظاهرات سياسي به طور گسترده فراهم شد.
در زمان برپايي تظاهرات و ميتينگ هاي سياسي دانشجويان، مردم و دانش آموزان، با طرح شعارهاي انقلابي و تراكت هاي تبليغاتي جايگاه رسانه اي خود را در بين مخاطبان باز مي كردند، اغلب شعاردهندگان معمولا از بين افراد خوش صدا و توانمند انتخاب مي شد كه با تكرار شعار توسط مردم به خودي خود پيام تبليغي به سطح گسترده اي از مردم در حين تظاهرات انتقال پيدا مي كرد. براي زيبايي شعارها، طراحان اين نوع پيام هاي رسانه اي كوشش مي كردند كه اين پيام ها را در قالب شعر يا ضرباهنگ مناسبي بيان كنند كه در زمان تكرار شنوندگان را خسته نكند.
در كنار طرح شعار و سرودهاي انقلابي در تظاهرات و ميتينگ هاي سياسي، برخي از افراد خوش فكر براي ماندگاري اين نوع پيام هاي شاعرانه تلاش كردند كه با استفاده از مفاهيم و پيام هاي انقلاب، سرودها و آوازهايي را تدارك ببينند، بنابراين وقتي انقلاب اسلامي در سال ۵۷ پيروز شد، ناخواسته حجم وسيعي از اين نوع سرودها تهيه و تكثير شد.
گذشته از آن برخي از اين سرودها در قالب شعارهاي آهنگين در ميان تظاهركنندگان مطرح مي شد كه به خودي خود در بين افراد خنثي و يا مخالفان انقلاب اسلامي همذات پنداري خاصي درپي داشت.
اما با تمامي اين نوع اطلاع رساني ها، شايعه پراكني براي تضعيف پايه هاي نظام استبدادي نيز مورد استفاده انقلابيون قرار مي گرفت، نقل اخبار شهرها، درگيري با نيروهاي نظامي، بسيج مردم براي تظاهرات، تضعيف نيروهاي عمل كننده و تقويت روحيه انقلابيون از جمله كاركردهاي مناسب شايعه در بين مردم بود، گذشته از آن مسئولان جنگ رواني رژيم پهلوي نيز تلاش مي كردند با طرح برخي از موارد سخيف و ساده انگارانه، اعتقادات مردم را نسبت به رهبري انقلاب اسلامي و باورهاي ديني دچار خدشه سازند. اما همه اين نوع روش هاي تبليغي منفي بازخورد بوم گونه اي داشت و اغلب بازتاب هاي منفي گريبانگير آنها مي شد. البته نيروي پيام رساني انقلاب اسلامي تنها به اين رسانه هاي شنيداري و ديداري ساده ختم نمي شد. ديوارنوشته ها در حكم روزنامه ديواري مي توانستند زمان برپايي تظاهرات، اخبار و رويدادهاي انقلاب و لعن و نفرين مردم انقلابي را به شكلي روشن بيان كنند.
ارزيابي علمي اين ديوارنوشته ها توسط دكتر محسنيان را دو گروه محقق توانست اطلاعات جالبي را ارائه كند. بعدها اين شيوه اطلاع رساني در زمان هشت سال دفاع مقدس جاي خود را به نقاشي ديواري داد اما افسوس كه از آن ديوارنوشته ها به جز چند عكس و فيلم هيچ چيز ديگر باقي نمانده است.
ناگفته نماند كه ديوارنوشته ها در بخش هايي از مراكز شهري كاربرد اساسي داشت، ميادين اصلي شهر، مراكز اداري، مدارس، دانشگاه ها و مساجد از جمله مراكزي بود كه با كمك انقلابيون براي طرح شعارها، اخبار و شيوه هاي پيام رساني مورد استفاده انقلابيون قرار مي گرفت، پديده اي كه مدتي مأموران حكومت نظامي را به خود مشغول كرده بود.
علاوه بر موارد ياد شده رهبران انقلاب اسلامي، از يادمان هاي مذهبي، يادبود شهداي انقلاب و مناسبت هاي ملي و مذهبي به نحو احسن بهره مي بردند، طرح مصيبت و عزاداري در ماه محرم و رمضان، ولادت و شهادت ائمه اطهار و سوگواري براي شهدا نيز از جمله روش هاي مناسب براي رد و بدل كردن اطلاعات و خبر به شمار مي آمد.
از آنجايي كه راديو و تلويزيون داخلي مقبوليت خود را در بين مردم از دست داده بود، مردم ايران براي دستيابي به اخبار ساير نقاط كشور گوش به اخبار راديو مسكو و بي بي سي مي سپردند. در شب هاي ماندگار انقلاب اسلامي، انقلابيون اخبار شنيداري گزارشگران و مجريان راديوهاي بيگانه را كه نمايانگر اخبار مبارزه بود به گوش جان مي سپردند. البته لحن اين راديوها تا زماني كه انقلاب اسلامي به پيروزي نرسيده بود به شكلي ديگر بود اما كم كم براساس منافع ملي كشورهاي حامي، راديوهاي ياد شده نيز جايگاه خود را از دست دادند. بدين ترتيب يك نكته در شيوه اطلاع رساني نمود عيني پيدا كرد، وقتي فرستنده پيام سعي داشته باشد با طرح مضامين و پيام هاي جهت دار خود گيرندگان پيام را هدايت كند بعد از مدتي اين رويه كارايي خود را از دست خواهد داد.
گفتني است كه هرچقدر سانسور در ميان رسانه هاي گروهي ايراني بيشتر مي شد محبوبيت راديوهاي بيگانه نيز در بين مخاطبان انقلابي بالا مي رفت. تعداد زياد افراد بي سواد در جامعه ايراني مانع از آن بود كه افراد روزنامه خوان بتوانند به آساني اطلاعات سانسوري مطبوعات را در بين مردم رواج دهند. از آنجا كه ارتباطات شفاهي در سامانه فرهنگ ايرانيان از جايگاه خاصي برخوردار است. بنابراين اخبار از طريق اعلاميه، ديوارنوشته، شايعه پراكني، راديوهاي بيگانه و مطبوعات تحت سانسور در روابط چهره به چهره نقل مي شد، شايد يكي از دلايل محبوبيت گوش سپردن به رسانه هاي شنيداري نيز ناشي از همين عادت مردم به ارتباطات شفاهي و شنيداري است.
بعد از مدتي كه فضاي سياسي ايران به خاطر مبارزات رهبري انقلاب اسلامي و افزايش مطالبات مردم بازتر شد، رژيم پهلوي براي نشان دادن ژست آزاديخواهي دست مطبوعات را در نقل مطالب و اخبار انقلاب بازگذاشت.
اين نوع تزريق اطلاع رساني نيم بند نيز توانست تأثيرات شگرفي را در بين افراد روزنامه خوان برجاي بگذارد، اگر تا چندي قبل موافقان نظام شاهنشاهي نسبت به اخبار و رويدادهاي انقلاب اظهار بي تفاوتي مي كردند اين بار با درج اخبار و حوادث سياسي در روزنامه هاي رسمي كشور ناچار بودند كه بخشي از واقعيت ها را بپذيرند، طرح بيانيه هاي سياسي احزاب، گروه ها، مراجع تقليد و رهبران انقلاب اسلامي از طريق رسانه هاي رسمي كشور زمينه را براي انعكاس پيام هاي تبليغاتي انقلاب فراهم كرد. در ميان اخبار نوشتاري، انعكاس برخي از عكس ها و تصاوير، بازتاب شگرفي درپي داشت، تصوير سينماي سوخته ركس آبادان، آتش سوزي در مسجد يزد، كرمان، حمله چماق به دستان به مراكز مذهبي، برخورد ارتش با تظاهركنندگان، سرنگوني مجسمه هاي شاه، حمله ارتش به دانش آموزان و دانشجويان، وقايع ميدان شهدا، ارتباط مردم و ارتش، بيعت نظاميان با امام(ره) و دهها عكس ماندگار ديگر ريشه هاي نظام شاهنشاهي را از بيخ و بن لرزاند.
كم كم مطبوعات باتوجه به حضور روزنامه نگاران انقلابي و آگاه سمت و سوي قلم خود را بعد از سپري شدن دوره سانسور به سمت حمايت از انقلاب اسلامي چرخاندند ، بدين ترتيب مطالب انتقادي نسبت به دولت، ارتش و دربار در جاي جاي صفحات روزنامه ها نقش بست.
از سويي ديگر تلويزيون ملي ايران نيز با آزادسازي نسبي مي خواست بارقه هاي تغيير فضاي سياسي را به شكلي خاص نشان دهد. ارائه تصاويري از قبيل حمله به دانشگاه تهران در ۱۳ آبان، درگيري ارتش با تظاهركنندگان و پخش تصاويري از ورود امام(ره) در فرودگاه مهرآباد موجب شد كه حلقه نهايي موافقان رژيم ناخواسته خود را در خلأ اطلاعاتي بيابند.
بدين گونه انقلابيون توانستند با كمك گرفتن از رسانه هاي شنيداري - ديداري ساده ضمن سرنگوني نظام شاهنشاهي، خط تبليغاتي استكبار را هم با تمامي امكانات رسانه اي خود كور سازند.