اسماعيل رمضاني
خواندن به شرط نديدن؛ اين شرطي ضروري براي خواندن اين گزارش است. شايد اين حرف ما براي شما مصداق همان ضرب المثل معروف رطب خورده منع رطب كي كند  باشد، اما باور كنيد چاره اي جز اين نيست. باغ گياهشناسي ملي ايران يكي از 10 باغ گياهشناسي بزرگ جهان است و بعد از 40 سال كار اجرايي و كارشناسي قرار است، قسمت هايي از آن طي يكي، دو سال آينده براي بازديد عمومي آماده شود و از اين رو در حال حاضر به غير از برخي گروه هاي خاص، امكان بازديد عموم مردم از باغ فراهم نيست.
براي ما كه باغ را ديده ايم طبيعي است، هر كسي با شنيدن تعريف و تمجيدهايي از اين باغ يا با ديدن عكس هايي از مناظر زيباي آن، فيلش ياد هندوستان كند و هوس ديدن باغ به سرش بيفتد، اما همانطور كه دكتر جليلي، رئيس موسسه جنگل ها و مراتع خاطرنشان مي كند، اينجا پارك يا تفرجگاه عمومي نيست، بلكه يك موزه زنده و يك ذخيره گاه بزرگ ملي است كه بايد براي نسل هاي آينده، طبيعي و بكر باقي بماند. اين دغدغه يا بهتر بگويم واهمه در لابه لاي حرف هاي تمامي مسوولان باغ ديده مي شود. واهمه از به هدر رفتن ميلياردها ريال هزينه ساخت و نگهداري از آن و از ميان رفتن 40 سال زحمت و تلاش كارشناسان داخلي براي تامين يك ذخيره گاه ژنتيكي بزرگ و خيلي چيزهاي ديگر. همين موضوع باعث شده تا مسوولان باغ و سازمان جنگل ها و مراتع براي بازگشايي آن حساسيت بيشتري به خرج دهند. اگر اين حساسيت و صيانت از اين منبع طبيعي استراتژيك براي شما نيز مهم است، براي ديدن باغ عجله نكنيد. يكي، دو سال ديگر شما نيز مي توانيد قسمت هاي كوچك ولي زيبايي از اين باغ را تماشا كنيد.
باغي زيبا در زميني پر از خار و خاشاك
نزديك به 40 سال پيش در حد فاصل ميان تهران و كرج، عمليات ساخت يك باغ آغاز شد، باغي كه حالا باغ گياهشناسي ملي ايران نام گرفته است. شايد آن موقع خيلي ها حتي در روياهايشان هم تصوير چنين باغي را نمي ديدند. چطور مي شد در زميني كه خار و خاشاك هم به زور روييده بودند، باغي ايجاد كرد آن هم به اين عظمت و زيبايي؟ چطور مي شد از يك دشت پست و هموار، ماكت هر چند كوچكي از رشته  كوه هاي هيماليا ساخت و ميهماناني از 5 قاره جهان را بدانجا دعوت كرد؟
در عمده پايتخت  هاي كشورهاي توسعه يافته اگر 5 تا پروژه مهم وجود داشته باشد، باغ ملي گياهشناسي يكي از آنهاست. عمليات اجرايي باغ گياهشناسي ايران از همين رو در سال 1347 شروع شد، اما متاسفانه به دلايل بسياري، در مقاطع زماني مختلف متوقف شد. قبل از انقلاب كار تا مراحل نسبتا خوبي پيش رفته بود، اما به دليل مشكلات خاص بعد از انقلاب و جنگ تحميلي، پيشرفت پروژه كند شد و افتتاح باغ به تعويق افتاد. دكتر عادل جليلي، رئيس موسسه تحقيقات جنگل ها و مراتع كه باغ گياهشناسي يكي از 11 بخش تحقيقاتي آن شمرده مي شود، درباره پيشرفت باغ در سالهاي اخير مي گويد: 2 ، 3 سال پيش با حضور برخي از مسوولان در باغ و بازديد آنان از اين پروژه ملي تصميم گرفته شد بودجه باغ به گونه اي اختصاص يابد كه باغ گياهشناسي ظرف 3 ، 4 سال به مرحله بازديد عمومي برسد. در سال 82 و 83 خوشبختانه بودجه هاي خوبي براي اتمام باغ در نظر گرفته شد كه به همين دليل، كار اجرايي پروژه به سرعت در حال پيشرفت است. من فكر مي كنم با توجه به بودجه هايي كه در سالهاي 84 و 85 براي باغ در نظر گرفته شده، بتوان عمليات اجرايي را تا ابتداي سال 85 به پايان برد.
وي درباره تعداد گونه هاي گياهي موجود در باغ مي افزايد: هم اكنون بيش از 3 هزار گونه گياهي مختلف در باغ موجود است. علاوه بر اين قسمت هاي مختلفي از ايران و جهان را در اينجا گرد آورده ايم؛ از جنگل هاي شمال ايران گرفته تا نواحي زاگرس و گونه هاي گياهي چين و ژاپن و آمريكاي جنوبي. حتي گياهان مناطق حاره اي و گرمسير نيز در 2 گلخانه بزرگ كشت و نگهداري مي شوند. مطمئنا وقتي از كارهاي عمراني فارغ شديم، گونه هاي گياهي بيشتري را به اينجا انتقال خواهيم داد. به اعتقاد دكتر جليلي با اتمام كار و افزايش گونه هاي گياهي، اين باغ در ميان باغ هاي گياهشناسي بزرگي چون كيو در لندن، پالمن گاردن در آلمان ، ايونويز در شيكاگو و بروكلين و لانگ وود در نيويورك يكي از بهترين و قشنگ ترين باغ هاي دنيا خواهد شد.
الگويي از باغ هاي ايراني
باغ گياهشناسي طوري طراحي شده كه نشان دهنده الگويي از باغ هاي ايراني باشد. اين باغ از 2 بخش كلي تشكيل شده؛ بخش گياهان زنده و بخش گياهان خشك شده كه بخش گياهان زنده خود از 2 قسمت گياهان موجود در كشور و گياهان خارجي تشكيل شده و هر كدام در قطعه مخصوص به خود جاي گرفته اند.
وقتي وارد اين باغ 150 هكتاري مي شويد، اولين قطعه، باغ صخره اي است كه در آن گياهان صخره دوست كاشته شده و در كنار آن نيز يك آبشار و درياچه كوچك به نحو زيبايي طراحي شده است. تعداد زيادي از گونه هاي كاشته شده باغ صخره اي غير بومي بوده و براي اولين بار وارد كشور شده است. قطعه بعدي؛ قطعه گياهان مديترانه اي است كه گياهان موجود در آن، همه از گياهان وارداتي مخصوص منطقه مديترانه است. جلوتر كه برويم قطعه چين و ژاپن قرار گرفته كه در آن نمونه هاي باغ هاي ژاپني با معماري خاص خود به نمايش گذاشته و گونه هاي بومي كشورهاي چين و ژاپن در آن كاشته شده است. ژان كيو بيلبائو يكي از گياهان اين قطعه زيبا را آقاي هاشمي رفسنجاني در 15 اسفند 1374 كاشته است.
باغ پيازي از قسمت هاي ديگر اين مجموعه است كه گياهان پيازداري چون لاله، زنبق، سنبل و لاله واژگون در آن كاشته شده و با نام فارسي دره نرگس نامگذاري شده است. قطعه خزر هم زيبايي خاص خودش را دارد. در اين قطعه درياچه خزر و جنگل هاي شمال كشور در يك ابعاد كوچك ساخته شده است. اين درياچه، هم رطوبت نسبي هوا را بالا مي برد و هم شرايط را براي گونه هاي گياهي رطوبت دوست و مه پسندي چون توسكاو راش فراهم مي آورد. از همين رو آب و هواي اين قطعه درست شبيه جنگل هاي شمال كشور است.
قطعات ايران و توران، گياهان دارويي، البرز، زاگرس، هيماليا، شاكاي آمريكاي جنوبي و باغ ميوه اي نيز از ديگر قطعات اين باغ به شمار مي آيند. در باغ رودخانه هاي گردشي كوچكي تعبيه شده كه از 5 حلقه چاه تغذيه مي شوند و با جابه جايي آب درياچه هاي باغ، رطوبت نسبي هوا را تامين مي كنند. علاوه بر اين، حيواناتي چون خرگوش وحشي، روباه، سنجاب و ... نيز در اين باغ زندگي مي كنند. اين حيوانات را مسوولان باغ به اينجا نياورده اند، بلكه نزديكي باغ به كوه هاي شمال غربي تهران و تغييرات محيطي ناشي از احداث باغ، آنها را به اينجا كشانده است. وجود هدهد در اين باغ يكي از عجايب روزگار است. حضور پرنده اي كه امروزه حتي در جنگل هاي انبوه اروپايي نيز ديده نمي شود نشان دهنده آن است كه آنقدر درخت قطور در باغ هست كه هدهد نيز مي تواند در آن زندگي كند.
كار خيلي مشكل بود
ساخت اين باغ طي اين 40 سال با مشكلات بسياري همراه بوده است. مهندس كريم كريمي نوروزي مسوول بازديدهاي باغ كه از 30 سال پيش تاكنون در موسسه تحقيقات جنگل ها و مراتع كار مي كند، در اين باره مي گويد: كار خيلي مشكل بود، چون زمين اين باغ، دشتي بدون هيچگونه ناهمواري خاص بود. مثلا ما براي ساخت مدلي  طبيعي از رشته كوه هيماليا آخرين كوهي كه ساختيم بيش از 12هزار كاميون خاك متروي تهران را به اينجا آورديم و براي اينكه مانند هيماليا شود، سنگ هاي گرانيتي بزرگي از طالقان را هم به اينجا منتقل كرديم و در اين كوه قرار داريم. حتي شيب آن نيز درست مشابه نمونه اصلي است.
به گفته وي، گياه مربوط به هر قطعه از زادگاه اصلي آن، چه در داخل و چه از خارج ايران آورده شده است. در بخش ايران و توران سعي كرديم گياهان حاشيه كوير را جمع آوري كنيم و براي اين كار حدود 200 كاميون خاك كوير توام با املاح آن را از حوض السلطان قم آورديم تا بتوانيم گياهان كويري را زنده نگه داريم. همچنين براي اينكه در قطعه خزر بتوانيم گياهان مخصوص همان ناحيه را داشته باشيم، درختاني مثل انار وحشي، ليلكي، شب خسب، شيردار، افرا و پايه خرمالوي وحشي يا فرمندي را از جنگل هاي شمال آورديم و براي نگهداري آنها مقدار زيادي خاك اسيدي از كف جنگل هاي شمال تهيه كرديم تا كاملا به اقليم اصلي شان شباهت داشته باشد. مهندس كريمي نوروزي معتقد است كاركنان اين مجموعه، به خصوص قسمت بذر و نهال، براي پيدا كردن نمونه هاي گياهي و بذرهاي آنها از جان مايه گذاشته اند.
اينجا يك ذخيره گاه ملي است 
همانطور كه گفتيم، باغ قرار است ظرف يكي، دو سال آينده افتتاح شود، اما مشكل عمده اي كه هم اكنون در اين زمينه ذهن مسوولان باغ را به خود مشغول كرده، همان دغدغه اي است كه در ابتداي گزارش از آن سخن به ميان رفت. از سخنان مسوولان باغ بر مي آيد كه مجوز بازديد عمومي فقط از قسمت جنگل تفرجگاهي باغ خواهد بود. اين بخش، 25 هكتار مساحت دارد و در ضلع شمالي باغ قرار گرفته است. براي پوشش اين قسمت از باغ گياهشناسي از درختاني چون سپيدار، افرا، چنار، گردو، اقاقيا و درختچه هايي مانند ياس زرد، به ژاپني، پيچ اناري و ... استفاده شده تا فضايي مناسب براي بازديدكنندگان فراهم شود. درياچه بزرگي نيز در اين قسمت باغ وجود دارد كه اطراف آن چندين آلاچيق، يك رستوران و سرويس هاي بهداشتي قرار دارد و از هم اكنون حداكثر امكانات رفاهي براي بازديدكنندگان پيش بيني شده است. مراجعه كنندگان ابتدا جلوي در باغ بليت تهيه مي كنند و سپس به وسيله خودروهايي گازسوز به قسمت تفرجگاهي باغ هدايت مي شوند. مسوولان باغ پيش بيني كرده اند كه اگر بازديدكنندگان مايل باشند به قسمت هاي تخصصي باغ وارد شوند بايد پس از ورود به باغ در گروه هاي 15 الي 20 نفري، بدون تغذيه و وسايل اضافي به همراه راهنما حركت كنند، در غير اين صورت بازديد از بخش علمي امكان ندارد.
مهندس كريمي نوروزي در مورد مشكلا ت بازديدهاي مختصري كه در حال حاضر وجود دارد خاطره اي دارد كه شنيدني است: در ايران گونه هاي مختلفي از گياه مريم گلي وجود دارد، اما بعضي از گونه هاي آن در ايران موجود نيست. چندي پيش 10 نشاي چند سانتي متري از نوع مريم گلي را از راهي بسيار دور به سختي وارد كشور كرديم و درگلدان هاي مخصوص كاشتيم. با وجود تلاش هاي شبانه روزي كارشناسان، نشاها يكي پس از ديگري از بين رفتند و در انتها فقط يك گلدان بوته اش رشد كرد و به گل نشست. بوته گل را به باغ انتقال داديم. از آنجا كه اين نوع مريم گلي، گل هاي آبي بسيار زيبايي داشت، توجه همه را به خود جلب مي كرد. در يكي از بازديدها، زماني كه من در حال توضيح دادن مطلبي بودم، يكي از دانشجويان مقطع كارشناسي ارشد رشته... كه همراه گروه بود از اين فرصت براي چيدن گل هاي اين بوته زيبا استفاده كرد، اما به جاي گل، تمام بوته را از جا كند. من هم كه اصلا فكر نمي كردم يك دانشجو اين كار را با طبيعت انجام دهد، فقط بهت زده نگاهش كردم. كاركنان باغ براي حفظ اين منبع طبيعي هيچگونه برداشتي از باغ انجام نمي دهند. حتي ميوه هاي قطعه باغ ميوه اي را نيز نمي خورند. با اين حال اين قضيه درباره بازديدكنندگاني كه متوجه حساسيت اين موضوع نيستند، چندان صدق نمي كند. خانم مرگن كارشناس جنگلداري و عضوي از روابط عمومي سازمان جنگل ها و مراتع مي گويد اگر اين سختگيري ها را انجام ندهيم، مردم خاك اينجا را هم مي برند. وقتي از او مي پرسم باغ هاي گياهشناسي ديگر دنيا براي حل اين مشكل چه كار كرده اند، پاسخ مرا با يك كلمه مي دهد: فرهنگسازي و مي افزايد: اينجا يك ذخيره گاه ملي است، يعني اينكه فردا اگر شما جنگل شمالي نداشتيد يك نمونه كوچك آن را داريد كه به فرزندانتان نشان بدهيد و بگوييد جنگل هاي شمال ما اينطوري بود.
زيباترين روزهاي باغ 
فصل بهار نزديك است و با فرا رسيدن آن، باغ گياهشناسي ملي ايران به زيباترين روزهاي خود نزديك مي شود. پوشش كويري قطعه ايران و توران از خواب زمستاني برمي خيزد، گياهان دارويي به گل مي نشينند. آبشار البرز مركزي پرآب تر از هميشه مي خروشد. قطعه باغ پيازي سواي گل هاي نرگسي كه در بهمن ماه گل دادند، ابهت و زيبايي خود را با گل دادن لاله هاي پاكوتاه و واژگون دوچندان مي كند. احتمالا تا آن وقت قطعه رزگاردن كه حاوي تمامي انواع رزهاي ايران و جهان است، به مراحل پاياني خود نزديك شده و كوه عظيم هيماليا نيز با گونه هايي كه از نواحي قفقاز به ايران آورده شده به طبيعت اصلي خود شباهت بيشتري يافته است.
اين تصاوير در هنگام خروج از باغ در ذهن هر بازديدكننده اي شكل مي گيرد و اين در حالي است كه بيلبوردهاي در ورودي باغ همچنان تذكرات خود را تكرار مي كنند:
* بازديدكننده محترم! از وارد شدن به داخل باغچه هاي گل و گياه خودداري كنيد.
* از چيدن هر نوع گل بپرهيزيد.
* تحت هيچ شرايطي به درختان، درختچه ها و ساير گياهان آسيب نرسانيد.