|
بعد از گذشت هشت دهه
هريرود بهانه دوستي ماست
زيبا مثل آب. مثل زيبايي سرخ گل ها كه تناسب عجيبي با رنگ آبي بيكران دارند.
مهردادمشايخي
لا بد اين جمله را بارها شنيده ايد كه جنگ هاي آينده بر سر آب است نه بر سر نفت، خاك و پول. با گسترش خشكسالي در بسياري از نقاط آسيا و آفريقا كم كم تنش ها بين كشورهاي سهيم در رودخانه هاي مشترك بالا مي گيرد و اگر بحران آب به جايي برسد كه به بسياري از جنبه هاي زندگي اين كشورها تاثير بگذارد، ممكن است دولت ها را به فكر يافتن راه هايي به غير از مذاكره بيندازد. با اين وجود اتفاقي كه سه شنبه گذشته در گوشه شمال شرق ايران افتاد، خلا ف پيش بيني ها و اظهارنظرهاي كارشناسان بود؛ دست كم در اين دوره زمانه اتفاق عجيبي بود. هرچند از 80 سال پيش قرار بر اين بود كه اين اتفاق بيفتد و حوادث تاريخي مانع آن شده بود، اما انجام آن به همان دليلي كه ابتدا گفتيم، خلا ف رسم اين زمانه بود. سال 1379 كه دو كشور ايران و تركمنستان تصميم گرفتند قرار 74 ساله را عملي كنند، در حقيقت دست به كاري زدند كه با اتمام آن در سه شنبه گذشته ثابت كردند براي دستيابي به منابع حياتي آب مشترك بين دو كشور، راهي ديگر به جز جنگ و جدل هم وجود دارد؛ راه تفاهم.
سه شنبه گذشته سد مشترك دوستي كه عمليات ساخت آن روي رودخانه مرزي هريرود از سال 79 آغاز شد، به وسيله روساي جمهور ايران و تركمنستان افتتاح شد. اين سد بين ايران و تركمنستان قرار گرفته و مشتركا توسط دو كشور ساخته شده است.
احداث سد براي همسايگان
در دوره 31 ساله پيش از انقلا ب طرح هاي تامين آب در 12 استان كشور اجرا مي شد كه حاصل آن احداث 13 سد مخزني بزرگ با حجم آب قابل تنظيم 13/2 ميليارد متر مكعب بود. اين سدها كه عمدتا توسط مشاوران و پيمانكاران خارجي طراحي وساخته شده اند، ظرفيت نيروگاه هاي برقابي كشور را به 1800 مگاوات رساندند و موجب احداث 552 هزار هكتار شبكه هاي اصلي آبياري و زه كشي شدند.
اما پس از انقلا ب وضعيت به كلي تغيير كرد. قرار هم نبود كه پس از انقلا ب شرايط به روال قبل بماند. ايران كشوري كه در منطقه اي خشك قرار گرفته است به سرعت نيروهاي فني خود را تقويت كرد تا با استفاده از تجربيات كارشناسان خارجي، جبر طبيعت را در سرنوشت خود تغيير دهد و به تدريج مشكل كم آبي را حل كند. به اينها شرايط پس از جنگ و بازگشت نيروهاي مهندسي جهاد سازندگي وسپاه پاسداران را به پشت مرزها اگر اضافه كنيد، به پتانسيل هاي بالا ي فني مي رسيد كه 8 سال براي تجهيز امكانات و تربيت نيروهاي انساني آن تلا ش شده بود.
نتيجه اينكه پس از انقلا ب اجراي طرح هاي آبي از 12 استان به 29 استان افزايش پيدا كرد و عمليات اجرايي 152 سد مخزني بزرگ كه 89 درصد كل طرح هاي اجرا شده در 57 سال گذشته است، آغاز شد و 72 سد مخزني بزرگ به بهره برداري رسيد. همچنين ظرفيت نيروگاه هاي برقابي كشور پس از انقلا ب به 40 هزار مگاوات رسيد. تنها در 8 سال گذشته 50 سد مخزني بزرگ احداث و ساخت 86 سد هم به دولت بعدي واگذار شد.
حالا ما در احداث سد تقريبا خودكفا شده ايم ، اين جمله را رئيس جمهوري دو روز قبل در مراسم افتتاح سد دوستي گفت و به قول خود او، اين خودكفايي و تكيه بر قدرت ملي ارزشمندتر از احداث سد دوستي است؛ آنقدر كه بتوان با تكيه بر آن، براي همسايگان هم سد ساخت.
اجراي يك توافق 80 ساله
مطالعه روي منابع آبي رودخانه هريرود به سال 1921 بازمي گردد، يعني سالي كه تير خلا ص بر سلسله قاجار زده شد. نمي دانيم در آن دوران كدام يك از دولت هاي دو كشور دورانديش تر بوده كه پيشنهاد احداث سد براي استفاده دايم از آب رودخانه فصلي هريرود را داده است، اما به هر حال 5 سال بعد يعني سال 1926 ميلا دي تفاهمنامه اي بين دولت شوروي سابق و دولت وقت ايران امضا و تصميم احداث سد گرفته مي شود. مطالعات اوليه طرح سال 1974 توسط مهندسان مشاور سلخوز پروم اكسپورت شوروي انجام شد، اما تا 18 سال بعد يعني سال 1370 خورشيدي خبري از سد نبود تا اينكه در آن سال همكاري مهندسان مشاور تركمن گيپرودخوز جمهوري تركمنستان با شركت مهندسي مشاور طوس آب شروع شد. سال 77 گزارش طرح تهيه و سال 78 به تصويب وزارت نيرو در ايران و وزارت آب و اصلا ح اراضي در تركمنستان رسيد. در نهايت عمليات ساختماني سد كه خود روايت ديگري دارد، در سال 79 شروع شد.
طرف ايراني توانست با كار بيشتر حدود 75 درصد كار را انجام دهد و بدين ترتيب احداث سد يك سال زودتر از موعد مقرر تمام شد
يك ركورد بي سابقه
در تفاهمنامه اي كه بين ايران و تركمنستان امضا شده بود، قرار بر اين بود كه عمليات ساخت سد در دي ماه سال 1384 به اتمام برسد، آن هم با اين شرايط كه هزينه ها و اجراي آن به طور نصف به نصف به عهده دو كشور باشد و در نهايت آب ذخيره شده پشت آن هم بين دو كشور به طور مساوي تقسيم شود. اما به گفته دكتر رضا اردكانيان، معاون وزير نيرو با بررسي هايي كه از شهريور سال 1380 به بعد انجام شد، مسوولا ن ايراني به اين نتيجه رسيدند كه با توجه به تفاوت هاي فني طرف تركمن با طرف ايراني، ساخت سهم طرف ايراني بسيار زودتر از طرف تركمن به اتمام خواهدرسيد. بنابراين به اين فكر افتادند كه در ديدار صفرمراد نيازاف، رئيس جمهور تركمنستان با سيدمحمد خاتمي در اسفند 81 در تهران شرايط را كمي تغيير دهند، بنابراين يادداشت تفاهمي امضا شد و زمان اجرا را از 5 سال به 4 سال تغييرداد، در ضمن در آن قيد شد كه اگر هر يك از طرفين در اجراي طرح عقب ماند، طرف ديگر با اخذ هزينه هاي اجراي آن بخش، آن عقب ماندگي را جبران كند. بنابراين طرف ايراني توانست با كار بيشتر حدود 75 درصد كار را انجام دهد و بدين ترتيب احداث سد يك سال زودتر از موعد مقرر تمام شد.
اردكانيان در حالي كه از محل افتتاح سد عازم فرودگاه و از آنجا راهي تهران است، مي گويد: اين سد قرار بود دي ماه 84 افتتاح شود، اما يك سال زودتر يعني در دي ماه 83 آماده بهره برداري شد. از آن تاريخ به بعد هم منتظر شرايط جوي مناسب و تنظيم وقت روساي جمهور دو كشور بوديم تا سد را طي مراسمي افتتاح كنيم.
پيش از آن سرپرست كارگاه ساخت سد دوستي هم سرعت ساخت سد دوستي را يك ركورد بي سابقه جهاني دانسته بود. مهندس سليم كيايي به خبرگزاري مهر گفته بود: اين سد كه 30 درصد طول تاج آن در خاك تركمنستان قرار دارد، با ركورد بتن ريزي 18 هزار متر مكعب در ماه و خاكبرداري 480 هزار متر مكعب در ماه ساخته شده است، اما نكته اي كه سد دوستي را در ميان سدهاي ساخته شده منحصر به فرد مي كند، تنها سرعت ساخت آن نيست. نكته اينجاست كه اين سد 151 ميليارد توماني تنها سد مشترك با كشورهاي همسايه است كه پس از انقلا ب ساخته شده است. پيش از انقلا ب سد ارس روي رودخانه مرزي ارس در نقطه صفر مرزي ايران و جمهوري آذربايجان ساخته شده بود.
پولش را از خانم ابتكار مي گيريم
اگرچه سد دوستي يك سد خاكي است، اما 40 هزار متر مكعب بتن ريزي داشته است. اين سد كه با 168 ميليون دلا ر سرمايه گذاري مشترك احداث شده، ارتفاعي 79 متري دارد و طول تاجش به 655 متر مي رسد. به گفته معاون امور آب وزير نيرو، حجم كل مخزن سد برابر با يك ميليارد و 250 ميليون متر مكعب است و حجم قابل تنظيم سالا نه 820 ميليون متر مكعب كه اين حجم به طورمساوي بين دو كشور تقسيم مي شود، يعني به هر كشور 410 ميليون متر مكعب از آب سد تعلق مي گيرد.
اگرچه طول درياچه پشت سد به 38 متر مي رسد، اما آبي كه در حال حاضر پشت سد جمع شده، بيش از 200 ميليون متر مكعب است كه طول درياچه را به 18 كيلومتر رسانده است.
از نظر جغرافيايي سد حدودا در 75 كيلومتري جنوب سرخس و در 250 كيلومتري شمال شرقي مشهد احداث شده است، اما آب رودخانه اي را ذخيره مي كند كه از كوه هاي هندوكش افغانستان سرچشمه مي گيرد. قرار است آب اين سد به طور مساوي در طول سال بين دو كشور تقسيم شود تا اولا 25 هزار هكتار از اراضي كشاورزي دشت سرخس آبياري و واحدهاي صنعتي از آب موردنياز بهره مند شوند و دوم اينكه 150 متر مكعب از آب سهم ايران براي كمك به تامين آب شرب مشهد به اين شهر منتقل شود، ضمن اينكه طرف تركمن هم از سهم آب خود براي آبياري اراضي كشاورزي استفاده مي كند. اردكانيان ضمن توضيح اين موارد استفاده مي گويد كه پروژه احداث تصفيه خانه و خط انتقال آب در حال اجراست و در سال 85 به بهره برداري مي رسد.
به گفته معاون امور آب وزير نيرو، 40 درصد جمعيت جهان در حوضه هاي آبريز مشترك زندگي مي كنند و حدود 65 درصد وسعت كل آسيا آبريز مشترك است و ما افتخار مي كنيم در منطقه خشكي كه تنش بالقوه آب داشته است، در فضايي دوستانه و با همكاري دوجانبه اين پروژه را راه اندازي مي كنيم؛ موضوعي كه رئيس جمهوري هم در مراسم افتتاح سد به آن اشاره كرد.
خاتمي اين سد را نماد پيوند دو ملت و الگوي همزيستي همه همسايگان دانست و به رئيس جمهور تركمنستان كه همه اعضاي دولتش در افتتاح سد او را همراهي مي كردند، گفت: اين سد براي ما ارزشمند است، اما ارزشمندتر از آن، انديشه و توان سازنده آن است، چراكه با تكيه بر قدرت ملي و توان و استعدادهاي فراوان فرزندانمان به انجام رسيده است.
فرماندار شهرستان سرخس هم يكي، دو روز پيش از افتتاح درمحل سد گفت كه احداث اين سد مي تواند تحولي عظيم در صنعت كشاورزي اين شهرستان به وجود بياورد. سويدانلويي، پيش بيني كرد كه پس از بهره برداري از سد دوستي، 10 هزار فرصت شغلي جديد در شهرستان سرخس ايجاد شده و بخش كشاورزي متحول شود. آب رودخانه هريرود كه تا پيش از احداث سد به صورت فصلي جاري مي شد، با احداث سد به صورت دايم قابل استفاده كشاورزان دو كشور خواهدبود.
از طرف ديگر بخشي از آب سد هم به كمك آب آشاميدني شهر پرجمعيت و كم آب مشهد خواهد آمد تا مشكل ديرينه آب آشاميدني اين شهر حل شود.
دكتر رضا اردكانيان، معاون امور آب وزير نيرو درحالي كه با عجله به سمت هواپيما مي رود، آخرين توضيحات را به خبرنگار همشهري مي دهد و تاثير آن را روي محيط زيست منطقه هم يادآوري مي كند و توضيح مي دهد كه در اين منطقه خشك شمال شرقي كشور، درياچه ايجاد شده پشت سد مي تواند تاثير مثبتي بر اكوسيستم منطقه بگذارد. بعد مثل اينكه نكته اي يادش آمده باشد، خطاب به وزير نيرو مي گويد: راستي آقاي وزير! به خاطر ايجاد درياچه در اين منطقه هم مي توانيم از خانم ابتكار (رئيس سازمان محيط زيست) پول بگيريم، چون شرايط زيست محيطي مناسبي ايجاد شده است ! بعد توضيح مي دهد كه سازمان محيط زيست بابت اجراي بعضي از پروژه ها به اين دليل كه اجراي آن پروژه روي اكوسيستم منطقه تاثير منفي دارد، از وزارت نيرو پول مي گيرد.
|
