گفت وگو: م. توكلي
سوءتغذيه مسئول مستقيم و غيرمستقيم نيمي از ۹/۱۰ ميليون مرگ كودكان زير پنج سال جهان در سال است. بيش از دو سوم اين مرگ ها معمولاً در ارتباط با روش هاي نادرست تغذيه در طول سال اول عمر است. به طوري كه تغذيه انحصاري با شير مادر در ۶ ماه اول در جهان بيش از ۳۵ درصد نيست و تغذيه تكميلي را غالباً خيلي زود يا خيلي دير آغاز مي كنند و غذاهاي مصرفي نيز ناسالم و ارزش تغذيه اي آنها ناكافي است.
براي نيل به رشد و تكامل مطلوب بايد شيرخواران در ۶ ماه اول به طور انحصاري با شير مادر تغذيه شوند. شيرخواران در دوره انتقالي يعني زمان شروع تغذيه تكميلي بسيار آسيب پذير هستند، به طوري كه از ۶ تا ۲۴ ماهگي در معرض بالاترين خطر براي كمبودهاي تغذيه اي و تأخير رشد قرار مي گيرند.
در كشور ما نيز ۷۵ درصد كودكان زير پنج سال دچار افت رشد هستند كه از حدود ۶ ماهگي آغاز مي شود و در ۱۸ ماهگي به اوج خود مي رسد. به همين منظور گفت وگويي را با خانم دكتر رزا رنجبرمطلق انجام داده ايم كه تقديم خوانندگان ارجمند مي شود.
* خانم دكتر! به نظر شما چه عواملي باعث سوءتغذيه مي شود؟
- علت عمده فقر نيست، بلكه ناآگاهي و عملكرد نامناسب والدين است. تغذيه تكميلي مطلوب به ارتقاي رشد، پيشگيري از كوتاه مدت بودن تغذيه و افزايش شانس كودك براي برخورداري از زندگي سالم و فعال در دوران بزرگسالي كمك مي كند. ارتقاي تغذيه تكميلي نيازمند ادغام راهكارهاي متعددي براي اطمينان از دسترسي به غذاهاي تأمين كننده انرژي و مواد مغذي مورد نياز كودكان در حال رشد است.
* آيا با شير مادر انرژي كافي به كودك مي رسد؟
- دريافت انرژي كافي را مي توان به وسيله دفعات بيشتر تغذيه با شير مادر، دفعات بيشتر مصرف غذاهاي كمكي، مصرف غذاهاي با انرژي متراكم، روش فعال تغذيه كودك و افزايش سهم غذا در هر وعده افزايش داد. براي اطمينان از تأمين نيازهاي تغذيه اي كودكان، لازم است غذاهاي كمكي به موقع شروع شوند، به ميزان كافي مصرف شوند، سالم و بهداشتي باشند، به نحو مناسب به شيرخوار داده شوند و در محل در دسترس و در استطاعت خانواده باشد.
شير مادر، غذاي طبيعي براي شيرخواران است. آنها بايد در ۶ ماه اول فقط با شير مادر تغذيه شوند. پس از اين دوره، غذاهاي كمكي مورد نياز خواهد بود. براي اطمينان از اين كه شيرخواران به خوبي رشد كنند و سالم باشند، بسيار اهميت دارد كه بدانيم چه غذاهايي را، چه مقدار و چند بار در روز به آنها بدهيم. شير مادر در سراسر سال اول زندگي غذاي اصلي شير خوار است و در طول سالم دوم نيز غذاي مهم و با ارزشي محسوب مي شود و همچنان عوامل ضد عفونت را كه ساير غذاها فاقد آن هستند، براي شيرخوار فراهم مي كند.
در صورتي كه شيرخوار عليرغم تغذيه با شير مادر به طور مكرر و به نحو مطلوب، باز گرسنه به نظر مي رسد و وزن گيري كافي ندارد مي توان بين ۴ تا ۶ ماهگي غذاي كمكي داد.
* اگر امكان دارد روش يا چگونگي تغذيه بر اساس علم روز به كودك را بيان كنيد؟
- بله حتماً! به شيرخواراني كه با شير مادر تغذيه مي شوند از سن ۱۲-۶ ماهگي حداقل سه بار در روز غذاي كمكي بدهيد. غذاهاي كمكي را از يك قاشق مرباخوري شروع كنيد و به تدريج به مقدار و تنوع غذايي بيفزاييد. سعي كنيد غذاهاي كمكي را در يك فنجان يا كاسه و به وسيله قاشق به شيرخوار بدهيد و از بطري استفاده نكنيد. اگر غذاهاي كمكي را در يخچال نگهداري نمي كنيد، ظرف دو ساعت پس از تهيه غذا را مصرف كنيد. هنگام بيماري و پس از آن شيرخوار را به دفعات بيشتر از قبل، با شير مادر تغذيه كنيد و به او غذاهاي اضافي بدهيد. تغذيه تكميلي به معني خوراندن ساير غذاها علاوه بر شير مادر به كودك است. اين غذاها، غذاهاي كمكي ناميده مي شوند. در طول دوره تغذيه تكميلي، شيرخوار به خوردن غذاهاي خانواده به تدريج عادت مي كند. در پايان اين دوره(معمولاً حدود ۲ سالگي) شير مادر كاملاً با غذاهاي خانواده جايگزين مي شود، اگر چه ممكن است كودك هنوز گهگاه براي آرامش خاطر پستان مادر را بمكد.
* آيا غذاي كمكي وجود دارد؟
- بله دو نوع غذاي كمكي وجود دارد: ۱- غذاهاي آماده مخصوص؛ ۲- غذاهاي معمولي خانواده كه آنها را براي خوردن آسان تر و تأمين مواد مغذي كافي مورد نياز كودكان تغييراتي مي دهيم.
پوره كردن در واقع تغييري است كه غذاي خانواده را براي كودك سازگار مي كند. به طوري كه خوردن آنها براي كودك آسان تر مي شود. خوراك هاي خانواده را مي توان همچنين با افزودن برخي مواد غذايي براي استفاده كودك تغيير داد. مثل افزودن يك قطعه هويج براي رساندن ويتامين A اضافي مورد نياز شيرخوار يا افزودن جگر براي تأمين نياز اضافي آهن يا افزودن روغن يا مارگارين براي تأمين نياز اضافي انرژي.
* چرا غذاهاي كمكي مورد نياز هستند؟
- همان طور كه كودك رشد مي كند و فعال تر مي شود، به سني مي رسد كه ديگر شير مادر به تنهايي براي تأمين نيازهاي تغذيه اي او كافي نيست.
بنابر اين غذاهاي كمكي براي تأمين اين كمبود يا فاصله بين نيازهاي تغذيه اي او مقادير فراهم شده از طريق شير مادر لازم هستند.
اين امر بدان معني است كه:
- غذاهاي كمكي براي تأمين كمبود انرژي مورد نياز هستند.
- مقدار غذاي مورد نياز با افزايش سن كودك، افزايش مي يابد.
- اگر اين كمبود تأمين نشود، رشد كودك متوقف و يا كند خواهد شد.
- غذاهاي كمكي كه داراي مقدار زيادي آهن مي باشند، براي تأمين كمبود آهن از حدود ۶ ماهگي مورد نياز هستند.
- اگر كمبود آهن تأمين نشود، كودك به كم خوني مبتلا مي شود.
- كمبود آهن از ۶ تا ۱۲ ماهگي بيشتر مي شود به طوري كه خطر ابتلا به كم خوني در اين گروه سني بيشتر است.
- نوزادان نارس و كم وزن در معرض خطر بيشتري براي ابتلا به كم خوني هستند، زيرا با ذخاير آهن كمتري متولد مي شوند و زودتر با كمبود آهن مواجه مي شوند.
* چه موقع غذاهاي كمكي را بايد شروع كرد؟
- غذاهاي كمكي را بايد موقعي شروع كرد كه كودك نمي تواند مقادير كافي انرژي و مواد مغذي را از شير مادر به تنهايي كسب كند. براي اكثر كودكان اين زمان ۶ ماهگي و براي برخي بين ۴ و ۶ ماهگي است. همچنين موقعي است كه اعصاب و عضلات دهان شيرخوار به قدر كافي تكامل يافته و او قادر به جويدن و گاز گرفتن مي باشد. شيرخواران قبل از ۴ ماهگي غذا را از دهان خود بيرون مي ريزند. زيرا نمي توانند حركات زيانشان را كاملاً كنترل كنند. شروع زودرس غذاهاي كمكي خطرناك است، زيرا:
- كودك هنوز به اين غذاها نياز ندارد و ممكن است اين غذاها جانشين شير مادر شوند. با خوردن غذا، كودك شير مادر را كمتر مي خورد و در نتيجه توليد شير مادر كم مي شود و تأمين نيازهاي تغذيه اي كودك مشكل تر مي شود.
- خطر ابتلا به اسهال افزايش مي يابد، چون غذاهاي كمكي ممكن است مثل شير مادر تميز نباشد.
- غذاهايي كه جاي شير مادر داده مي شوند اغلب سوپ ها يا پوره هاي رقيق و آبكي هستند، چون براي خوردن كودك ساده تر است. اين غذاها معده كوچك او را پر مي كنند، اما مواد مغذي كمتري نسبت به شير مادر دارند و بنابر اين نيازهاي كودك را تأمين نمي كنند.
- مادران اگر به طور مكرر شير ندهند، احتمال بيشتري براي حاملگي مجدد خواهند داشت.
شروع ديررس تغذيه تكميلي نيز خطرناك است، زيرا:
- كودك غذاهاي اضافي مورد نياز براي تأمين كمبودهاي انرژي و مواد مغذي خود را مصرف نمي كند.
- رشد كودك متوقف يا كند مي شود.
- خطر ابتلا به سوء تغذيه و كمبودهاي ريز مغذي ها افزايش مي يابد.
* چه نوع غذاهاي كمكي مناسب هستند؟
- غذاهاي كمكي مناسب عبارتند از: غذاهاي غني از انرژي، پروتئين و ريزمغذي ها(به ويژه آهن، روي، كلسيم، ويتامين A، ويتامين C و فولات)
- غذاهاي تميز و سالم كه عبارتند از: غذاهاي فاقد عوامل بيماري زا(مثل باكتري ها يا ساير عوامل مضر بيماري زا)، غذاهاي فاقد عوامل شيميايي مضر يا مسموم؛ غذاهاي فاقد استخوان يا خرده هايي كه سبب خفگي كودك مي شود؛ غذاهايي كه داغ نبوده و داراي دماي مناسب باشند؛ غذاهايي كه فاقد ادويه و نمك باشند؛ غذاهايي كه كودك به آساني بتواند بخورد و مورد علاقه كودك باشد؛ در محل، در دسترس و در استطاعت خانواده باشند؛ غذاهايي كه تهيه آنها آسان باشد.
* عده اي مي گويند مصرف غذاهاي اصلي(The Staple) در هر جامعه اي، براي كودك ساكن در آن جامعه هم لازم و ضروري است. در اين باره چه مي گوييد؟
- هر جامعه  يك غذاي اصلي دارد كه سهم عمده اي از غذاي آن جامعه را تشكيل مي  دهد. در كشورهاي مختلف جهان، غذاي اصلي مي تواند از غلات، نظير(برنج، گندم، ذرت، ارزن)، ريشه ها نظير(سيب زميني) و... باشد.
غذاهاي اصلي پخته شده مي توانند معمولاً به صورت پوره درآيند براي مثال(برنج، انواع رشته ها، سيب زميني) يا مي توانند با مقدار كمي مايعات به صوت نرم درآيند(مثل نان) غذاهاي اصلي اغلب قابل آسياب شدن و تبديل به آرد هستند و با پختن به صورت پوره درمي آيند مثل(ذرت، ارزن).
غذاهاي اصلي فراهم كننده انرژي اكثراً از نشاسته هستند. غلات همچنين حاوي پروتئين هستند. سيب زميني از ساير سبزيجات ريشه اي، پروتئين بيشتري دارد، اما به اندازه غلات نمي رسد. لازم به ذكر است در كشور ما غذاي اصلي مردم مناطق مختلف غالباً برنج يا نان است.
غذاهاي اصلي منبع فقر از نظر آهن، روي و كليسم هستند.
غلات حاوي فيتاتها هستند كه جذب آهن، روي و كلسيم موجود در غلات مي شوند و ساير غذاها را مختل مي كنند. سبزيجات ريشه اي تازه مثل سيب زميني حاوي ويتامين C  نيز هستند، اما آرد تهيه شده از آنها فاقد ويتامين C است. پس غذاهاي اصلي بايد همراه با ساير غذاها خورده شود تا كودك مواد مغذي كافي دريافت كنند.
جهت تهيه پوره براي كودكان، بهتر است با استفاده از روش هاي زير، پوره را از لحاظ انرژي و مواد مغذي غني تر كنيد:
- پوره را با آب كمتر پخته و آن را غليظ تر تهيه كنيد. پوره بايد خيلي غليظ تر از مايعات باشد، به طوري كه پوره غليظ با قاشق خورده شود.
- مقدار (يا تمام) آب آن را با شير جايگزين كنيد.
- براي غني سازي پوره غليظ بر انرژي و مواد مغذي آن بيفزاييد. براي مثال شير و شكر يا مارگارين يا كره و يا دانه هاي بادام كوبيده يا كنجد له شده به آن اضافه كنيد.
- براي نرم تر كردن پوره و خوردن آ سان تر آن، غذاهاي چرب به آن اضافه كنيد.
- دانه هاي غلات را قبل از آسياب  كردن و تبديل به آرد برشته كنيد. آرد برشته شده خيلي سفت نمي شود، به طوري كه آب كمتري براي تهيه پوره مورد نياز است.
- غذاهاي حيواني، پرنده ها و ماهي منابعي غني از مواد مغذي هستند، اما اغلب گرانبها مي باشند. گوشت و امعاء و احشاء آنها مثل (جگر، قلب) به همان نسبت شير،
ماست، پنير منابعي خوبي از پروتئين هستند.
- گوشت و اندام هاي حيوانات، پرنده ها و ماهي بهترين منابع آهن و روي هستند. اين امر به خاطر جذب بسيار آهن و روي اين غذاها است. آهن، ويتامين A و فولات ها در كبد ذخيره مي شوند، به طوري كه مصرف حتي مقدار كمي جگر مقدار زيادي از اين مواد مغذي را تأمين مي كند. زرده تخم مرغ، منبع مواد مغذي است و منبع غني از ويتامين A است.
محتويات آهن زرده تخم مرغ بالاست؛ اما به خوبي جذب نمي شود. چربي شير(خامه) حاوي ويتامين A به طوري كه غذاهاي تهيه شده از شير كامل حاوي ويتامين A هستند.
غذاهاي تهيه شده از شير و هر غذايي كه با محتويات استخوان خورده مي شود(مثل ماهي كنسرو شده، ماهي خشك و پودر شده) منبع خوبي از كلسيم هستند.