مهرداد مشايخي
«عصر يك جمعه بهاري در حالي كه كنار گودبرداري ساختماني ايستاده بودم، زمين لرزيد. اول گمان كردم كه گودبرداري در حال ريزش است اما وقتي كه صداي مهيبي آمد و كارگران وحشتزده از روي اسكلت ساختماني پايين پريدند، متوجه شدم كه زلزله آمده است. بعدها از گفت و گوي كارگران فهميدم كه آن كارگران هم قبلا ساكنان مناطق زلزله زده بوده اند».
بعد كمي مكث كرد و گفت: «نياز، سر آغاز يك حركت است و حادثه هم كه احساس نياز را در انسان تقويت مي كند، مي تواند آغازي براي يافتن راه حل مشكلات باشد در حالي كه با اتفاق افتادن حادثه زلزله بم و بعد زلزله شمال كه تهران را هم تكان داد، اين احساس نياز در بين مسئولان عميقا به وجود نيامد؛ رسانه ها و مديران واكنش هايي نشان دادند اما موضوع كم كم به دست فراموشي سپرده شد.»
مهندس قاسم تقي زاده خامسي در حال حاضر مدير عامل آب منطقه اي تهران است و هنگام وقوع زلزله رودبار، معاون استانداري خراسان بود و به عنوان نماينده مسئولي از آن استان در منطقه حاضر بود تا بر روند بازسازي نظارت داشته باشد. همين موضوع باعث شد تا او كه بعدها معاون شهردار تهران شد به فكر را ه حلي براي پيشگيري از عواقب زلزله احتمالي تهران بيفتد، اما لازم بود آنها پيش از هر چيز احتمال وقوع زلزله در تهران و مقاومت شهر را در برابر آن بررسي كنند.
ژاپني ها در تهران
موسسه بين المللي جايكا كه بيشتر كارشناسان آن را ژاپني ها تشكيل مي دهند، تحقيقات زيادي را در مورد زلزله در ژاپن انجام داده است به همين خاطر تقي زاده از طريق رايزني وزارت خارجه و سفارت ايران و ژاپن با اين موسسه آنها را دعوت به انجام تحقيق در تهران كرد. ژاپني ها بعد از اينكه بررسي هايي را در تهران انجام دادند به مقامات ايراني اعلام كردند كه حاضرند تحقيقات خود را به طور رايگان در تهران انجام دهند. قرار بود اين تحقيقات كه 5 سال پيش آغاز شد و 2 سال طول كشيد، 2 هدف را دنبال كند: اول تهيه نقشه هاي ميكروزونينگ زلزله براي تهران و دوم ارايه توصيه هايي براي كاهش خسارات زلزله احتمالي تهران.
تقي زاده از جمع آوري داده هاي موجود از مراكز علمي و دولتي در مورد تهران توسط جايكا خبر داد و گفت كه آن كارشناسان بر اساس آن داده ها براي شناخت خاك در 50 نقطه تهران گمانه زني و سوابق 400 گمانه زني قبلي را هم جمع آوري كردند. حاصل اين گمانه زني ها كه بعضي از آنها تا 200 متر عمق داشت اين بود كه گروه، نوع خاك تهران را به 41 نوع تقسيم بندي كرد. ضمن اينكه گروه تحقيق، اطلاعات زيادي در مورد مسايل جمعيتي، تراكم ساختمان ها و فعاليت امداد و آتش نشاني و وضعيت ساختمان هاي دولتي، مدارس و اماكن عمومي، نقشه هاي تمامي تاسيسات شهري و دسترسي ها جمع آوري كرد.
تقي زاده در مورد تحقيق كارشناسان جايكا روي گسل هاي تهران گفت: «آنها مدل هاي سه گسل ري، شمال تهران (نياوران) و مشاع (كه از دماوند شروع مي شود) و مدل شناور را براي بررسي انتخاب كردند. اين 3 گسل به ترتيب 26، 58 و 68 كيلومتر طول و 16، 27 و 30 كيلومتر پهنا دارد و در واقع بيشتر شمال و شرق تهران و در جنوب، شهر ري را شامل مي شود.
گروه تحقيقاتي جايكا با به دست آوردن اطلاعات در مورد تاسيسات شهري تهران، به مديران شهري توصيه كرد كه اين تاسيسات را هرچند سال يكبار بررسي كرده و ضعف هاي احتمالي را تقويت كنند
طعم تلخ حقيقت
تحقيقات گروه جايكا بر اساس نوع گسل و شدت زلزله، ميزان خسارت هاي جاني و مالي را تخمين مي زند، به طوري كه تقي زاده با خواندن بخشي از كتاب خلاصه گزارش و انتخاب بخشي از پيش بيني ها گفت: «آنها پيش بيني كردند كه اگر گسل ري زلزله اي با قدرت قابل پيش بيني فعال شود، 483 هزار خانه تخريب مي شود و اگر گسل نياوران فعال شود، 313 هزار بنا را تخريب مي كند، در حالي كه فعال شدن گسل شمال باعث تخريب 113 هزار واحد مي شود.» در اين گزارش كه تعداد بناها در كل تهران و به تفكيك در هر منطقه ازآن محاسبه شده است، ساختمان ها بر اساس سن، تفكيك شده اند، ضمن اينكه تعداد مدارس، بيمارستان ها، مراكز پليس، دانشگاه ها و ديگر اماكن عمومي مشخص شده است.
يكي ديگر از مواردي كه در گزارش به آن اشاره شده، ريسك مناطق مختلف تهران در صورت فعال شدن گسلهاي ري و شمال است. در صورت فعال شدن گسل ري، ريسك مناطق 9، 10، 11، 12، 14، 16 و 17 بيشتر از بقيه است و اگر گسل شمال فعال شود، مناطق 1 و 3 بيشترين ريسك را خواهند داشت.
تقي زاده از خواندن تخمين خسارات جاني طفره مي رود، اما كم كم راضي مي شود كه دست كم يكي، دو نمونه از آن پيش بيني ها را اعلام كند: «اگر گسل ري در شب فعال شود و گروه هاي امداد ما در شرايط خوبي نباشند، بيشترين خسارات جاني با 43 هزار كشته متوجه منطقه 15 خواهد بود. اين تلفات در بدترين شرايط براي كل تهران، 320 هزار كشته پيش بيني شده است و در بهترين شرايط 250 هزار كشته.»
متولي كيست؟
گروه تحقيقاتي جايكا با به دست آوردن اطلاعات در مورد تاسيسات شهري تهران، به مديران شهري توصيه كرد كه اين تاسيسات را هرچند سال يكبار بررسي كرده و ضعف هاي احتمالي را تقويت كنند. تقي زاده گفت كه علاوه بر اينها، تنظيم قوانين لازم براي مقاوم سازي و پيشگيري از خسارات احتمالي توصيه شده است كه درحال حاضر اين قوانين در مجمع تشخيص مصلحت نظام در حال بررسي است، اما نكته اصلي مديريت است.
در حالي كه شهرداري تهران در حد توان خود سعي كرده است طرحهاي مختلفي را براي جلوگيري از خسارات جاني و مالي احتمالي بررسي كرده و به مرحله اجرا برساند، اما روشن است كه اين به تنهايي كافي نيست. همان طور كه تقي زاده هم به آن اشاره كرد، هنوز هيچ مسئول يا مجموعه اي وجود ندارد كه بتواند در مورد اقدامات انجام شده براي پيشگيري از زلزله در تهران گزارش دهد. به نظر او اين اولين قدمي است كه بايد برداشته شده و روشن شود چه كسي در اين حوزه پاسخگو است.
مشخص كردن سازمان متولي مقابله با زلزله، ساختن مركز امن و مقاومي براي آن سازمان و جمع آوري اسناد، اطلاعات، نقشه هاي تاسيساتي و تمام اطلاعات موردنياز سازمان در آن مركز امن و تهيه طرح تفصيلي مشخص براي مقابله با زلزله، راه هايي است كه به گفته تقي زاده بايد طي شود. به نظر او بر اساس توصيه هاي گروه جايكا تمام اماكن عمومي بايد از نظر مقاومت و ايمني و تجهيزات موردنياز مورد بررسي قرار بگيرند.