Hamshahri Newspaper

مهندس احمد اهرابي
از ميان اساتيد علامه طباطبايي، ميرزا علي آقا قاضي تبريزي استاد اخلاق و عرفان ايشان از جايگاه ويژه اي برخوردار است. چنانكه علامه طباطبايي در حق وي گفته اند: «ما هر چه داريم از آقاي قاضي(ره) داريم» با چنين توصيفي سخن معروف آقاي قاضي فهم مي شود كه «اگر انسان نصف عمر خود را در پيداكردن يك كامل صرف كند جا دارد» . معرفي اجمالي كتاب حاضر به شرح حال ايشان و ياران و معاصرين او اختصاص دارد. با هم مي خوانيم.
آيت الحق؛ شرح احوالات سيد العلماء الربانيين و فخر العرفاء الكاملين حضرت حاج سيد علي آقا قاضي (قدس ا... نفسه الزكيه)- نگارش حاج سيد محمد حسن قاضي و ترجمه جناب حاج سيد محمد علي قاضي نيا. به ضميمه فلسفه عرفان شرقي (به عنوان مقدمه)؛ نگارش حسين غفاري- انتشارات حكمت.
كتاب آيت الحق؛ از احوالات حضرت حاج سيد علي آقا قاضي (ره) و ياران و معاصرين ايشان سخن گفته و خواننده را با نكات و ظرايف دقيق و مهم اين شخصيت عرفاني، ابعاد علمي و گستره تأثير گذاري اش بر عصر خود و پس از آن آشنا مي سازد. شخصيت برجسته و ارزشمندي كه بزرگاني همچون علامه سيد محمد حسين طباطبايي (ره) صاحب اثر ارزشمند و ماندگار «الميزان في تفسير القرآن» تحت عنايت و توجه خاصش پرورش يافته و سالكان خاص و دلسوختگان كوي حق را راهنمايي مصلح و بيدارگر گشتند.
علامه طباطبايي(ره) در مناسبت هاي مختلف، زماني كه از استادش مرحوم قاضي(ره) ياد مي كرد مي فرمود : ما هرچه داريم از آقاي قاضي(ره) داريم.كتاب مذكور داراي بافت خاصي است كه در كتب و روش هاي معروف و متعارف ديگر كمتر ديده شده است. در اين كتاب شرح حال گروه معيني از شخصيت ها و شرح آثار ادبي يا علمي كه آنان از خود باقي گذاشته اند، آمده است. همچنين از ميان مطالب مندرج در آنها، با تأكيد بر مطالب اخلاقي و تربيتي؛ پند و اندرزهايي استخراج شده است.
از كساني كه در درجه اول به نوشتن شرح حال ايشان در اين كتاب پرداخته شده است، شرح حال «سيد علي آقا قاضي» و رهروان نزديك اوست كه تعداد ايشان از شمار انگشتان دست تجاوز نمي كند؛ علاوه بر آقاي قاضي، كساني هستند كه به مناسبتي از ايشان نام برده شده و آقاي قاضي(ره) به نحوي با ايشان رابطه اي دور يا نزديك داشته اند. البته هدف اصلي مؤلف از ذكر نام ايشان، ذكر احوالات و آراء نقل شده يا مذكور در كتب ايشان بوده است. مؤلف كتاب را در دو قسمت اصلي؛ قسمت اول شرح احوال مرحوم قاضي(ره) و قسمت دوم شرح احوال اساتيد، دوستان و شاگردان مرحوم قاضي(ره) نگاشته است.
آن چه بر ارزش و اعتبار علمي كتب اخلاقي و عرفاني مي افزايد، پرداختن به دقايق و ظرايف پوشيده و پنهان فلسفه عرفان اسلامي است؛ بحثي كه بر آگاهي و نورانيت ضمير خواننده افزوده و او را آماده استفاده هاي علمي و عملي از كتاب مي نمايد. مقدمه كتاب مزبور نيز به نحوي شايسته و مبسوط به موضوع فلسفه عرفان اسلامي پرداخته و سير صحيح الي الله را با نگاهي موشكافانه و دقيق مورد بررسي قرار مي دهد.
اين قسمت از كتاب با طرح موضوع تمايز بين نبوت و امامت آغاز گشته و با استناد به نص قرآن كريم متذكر مي شود كه بالاترين درجه تكامل وجودي كه براي يك موجود «ممكن» و ماسوي الله، نيل بدان ميسر مي شود؛ منصب امامت است. پيامبران الهي به حسب خصوصيت «امامت» ؛ هدايت مخلوقات را از جنبه باطني و وجودي به سوي عالم نور و وحدت عهده دارند و اين از طريق نورانيت باطني نفس آنها صورت مي گيرد كه هر كس به لحاظ وجودي تابع و مطيع آنها باشد، از باطن و حقيقت و نورانيت آنها در طي طريق به سمت حضرت معبود، قادر به استفاده خواهد بود.
در مورد ائمه معصومين(ع)؛ به لحاظ خاتميت نبوت و هدايت تشريعي ظاهري، وظيفه شان به «وصايت» تبديل شده، به عبارتي آنها مبين هدايتي هستند كه توسط پيامبر اكرم(ص) براي هميشه براي بشر تشريح گرديده است، اما وظيفه هدايت باطني ائمه اطهار(ع)؛ همان وظيفه باطني پيامبران و بالاخص پيامبر اكرم(ص) بوده و در نتيجه وظيفه امامت قابل انقطاع و خاتميت پذير نمي باشد. مرحوم قاضي (قدس ا... نفسه) فرموده اند؛ «وصول به مقام توحيد و سير صحيح الي الله و عرفان ذات احديت عزاسمه، بدون ولايت امامان شيعه و خلفاي به حق از علي بن ابي طالب و فرزندانش از بتول عذرا صلوات الله عليهم محال است. اين امر در مورد ابن فارض مشهود و درباره بسياري ديگر از عرفاي عاليقدر همچون محي الدين و فريد الدين عطار نيشابوري و امثالهم به ثبوت رسيده است.»
از اينجاست كه معلوم مي شود هر چند مقام باطني امامت و ولايت كه از طريق و به عنوان وصايت فقط براي دوازده تن از اولاد و ذريه پاك پيامبر اكرم(ص) ثابت است ولي به لحاظ هدايت معنوي باب آن براي بشر تا پايان دوره خلقتش مفتوح بوده و اين نقطه اوج تكاملي است كه همه انسانهاي وارسته با تأسي به اهل بيت(ع) مي توانند بدان نائل شوند.
در ادامه نگارنده مقدمه؛ به ذكر و توضيح حديث قرب نوافل پرداخته و به اين نكته اشاره مي نمايد كه؛ ساير موجودات امكان تجافي از مكان و محل ظهوريت خود نداشته و در حد امكاني شان، دائماً تسبيح گوي حضرت حق اند، ولي انسان به لحاظ جامعيت مقام وي در هستي، امكان تحول جوهري در مراتب صعودي وجود برايش فراهم است و در عين وابستگي ظاهري به بدن جسماني به لحاظ باطن نفس؛ امكان سير در عوالم قدسي براي وي فراهم بوده و براي به فعليت درآوردن آن مي بايد با عمل به فرائض، حجب ظلماني و سپس حجب نوراني ميان خود و عوالم فوقاني را از ميان برداشته و چون آتش محبتش بالا گرفت با عمل به نوافل و خواست مطلق حضرت محبوب، يكسره غرق و فاني در اراده حضرت حق شود و بعد از عبور تمامي حجب نفساني و نوراني به ناگاه جمال بي نقاب حضرت محبوب نمودار گشته و ظاهر به شرف باطن و باطن در مقام ظاهر، متجلي مي گردد. به عبارتي ديگر؛ امكان حصول مقامات، انحصار و اختصاص به نفس قدسيه رسول اكرم(ص) نداشته، بلكه افراد نوع بشر مي بايد با اقتدا و تأسي به راه و سنت حسنه آن بزرگوار، مراحل توحيد را يكي پس از ديگري طي نمايند.

بنابراين آنچه در انبياء و مرسلين اصل است، سير به اين مقامات معنوي و حصول فناي تام در ذات الهي و رفع كليه حجب نور و ظلمت ميان آنها و ذات مقدس الهي است كه از اين خصوصيت به اعتبار قرب تام به حضرت حق به ولايت كليه الهيه و به اعتبار مقام پيشوايي خلق به «امامت» تعبير مي شود.
تاريخ درخشان روحانيت تشيع، شاهد ظهور و درخشش كواكب نوراني آسمان حقايق بوده است. سلسله بي بديلي از عالمان رباني كه از عالم و فقيه توانا مرحوم آقا سيد علي شوشتري شروع شده و در ادامه نسلي بعد نسل ديگر، لواي توحيد را از عالمي به دست عالم ديگر سپرده اند.
مرحوم آقا سيد علي قاضي(ره)، رادمرد عالم توحيد، عارف و مفسر و حكيم بي نظيري كه جمع كثيري از بزرگان و نوادر علم و اخلاق سده اخير دست پرورده محضر بي نظير وي بوده اند؛ تحت توجهات عالم رباني و فقيه روحاني؛ آقا سيد احمد كربلايي پرورش يافت. شخصيت به حق پيوسته اي كه چون كوهي عظيم سرشار از اسرار الهي بود و علاوه بر استاد علامه طباطبايي(ره) جمعي كثير از شاگردان بزرگواري را تحت تربيت اخلاقي و علمي و معارفي خود داشت كه هر يك چون ستارگاني فروزنده در آسمان توحيد و معنويت بودند.
مرحوم قاضي (ره) در تبريز تا سنه ۱۳۱۳ هجري كه به نجف اشرف، مشرف مي شود يعني تا بيست و هشت سالگي، تحت تربيت علمي و فقهي و عرفاني پدر بزرگوارشان آقا سيد حسين قاضي؛ جامع كمالات علمي و فقهي و عرفاني بوده است و فتح باب عرفاني و كشف امور غيبيه به امر و تحت نظر پدرش بوده است. چون به نجف مشرف شد، پس از يك سال پدرش رحلت مي كند، مرحوم قاضي(ره) در امور معرفت، شاگرد پدرشان بوده اند و پس از سفر به نجف، تحت تربيت مرحوم آيت الحق، آقاي سيد احمد كربلايي طهراني قرار گرفتند و با مراقبت ايشان طي طريق نمودند.
رويه تربيتي مرحوم قاضي(ره) همان رويه استاد عظيمشان مرحوم آقا سيد احمد كربلايي(ره)؛ معرفت نفس بوده است.
مرحوم علامه طباطبايي (ره) در تفسير معرفت نفس مي فرمايند: «... نفس آدمي اصولاً هيچ شأني و دلمشغولي جز با خود نداشته و هيچ چيز او را از كار خود بيرون نبرده و به هيچ چيز اشتغال نورزيده مگر به همان سير ضروري كه در خلقت او به عنوان راه تكامل او برايش قرار داده شده است و او از همه آنچه كه به نظر مي رسد نفس با آنها همراه و يا آميخته است در واقع جدا و منعزل است مگر نسبت به پروردگار خود كه بر ظاهر و باطن او و همه امور وابسته به او احاطه دارد، پس نفس چنان است كه همواره تنها با خداي خود خلوت دارد، اگرچه در ازدحام و اجتماع ظاهري با مردم باشد و از همين روست كه نفس از همه چيز روي گردان شده و روي حقيقت خود را با خداي خود متوجه ساخته و همه چيز را از ياد برده و تنها با ياد خداي خود به سر مي برد. پس هيچ چيز او را از خدايش باز نداشته و حجاب ميان او و خدايش نمي شود و چون انسان به اين مقام از حقيقت نفس برسد، اينجا حق معرفت النفس است كه براي آدمي مقدور و ميسور است و اين چنين معرفتي را حقاً شايسته است كه«معرفت خداوند به خداوند» ناميد.»
در ادامه مؤلف مقدمه متذكر مي شود كه سالكان راه معرفت نفس، آنهايي هستند كه طريق معرفت نفس را نه براي برخورداري از فضاي معنوي عوالم روحي و مكاشفات معنوي و واردات قلبي برگزيده اند، بلكه مقصود آنها رسيدن به توحيد ذات مقدس الله بوده و براي نيل بدين مقصود راهي جز رسيدن به حقيقت فقر وجودي خود و دريافتن بيچارگي ذاتي و پس از آنجا طلوع معرفت رب و ظهور آفتاب حقيقت كه همان لقاي حضرت معبود باشد، نمي شناسند.
سخن در مرام و طريقه مرحوم قاضي و عرفاي بالله عالم تشيع، تمايز آن با سبك و روش علماي ظاهر از يك سو و با دراويش متصوفه از سوي ديگر بسيار است؛ به گفته مرحوم آيت ا... سيد محمد حسين طهراني(ره)؛ مرحوم قاضي (ره) داراي دو جنبه علم و عرفان بود، يعني در علوم ظاهريه، فقيهي عظيم و عالمي جليل و در علوم باطنيه، عارفي واصل و انساني كامل بود كه «اسفار اربعه» را طي نموده و جمع ميان ظاهر و باطن و شريعت و طريقت او را به تمام معني الكلمه به وادي حقيقت علي التحقيق رهبري نموده است.
مؤلف ، حاج سيد محمد حسن قاضي در قسمت اول كتاب كه به شرح احوال مرحوم قاضي(ره) مي پردازد، چكامه غديرخم را كه مرحوم قاضي (ره) در سال ۱۳۵۶ ه . ق سروده اند به همراه ترجمه و توضيح آورده است. غرض مؤلف از پيش انداختن اين قصيده اين بوده كه نشان دهد تا چه حد معظم له به خاندان عصمت(ع) عشق مي ورزيده و بدين ترتيب عقيده اش را درباره ولايت روشن گرداند. در ادامه مؤلف، با ذكر اشعار و نوشته هاي آن حضرت؛ يادآور مي شود كه جنابش را با شعر گفتن براي منظورهاي بي ارزش رابطه اي نبوده است. ايشان را عقيده بر اين بود كارهايي كه به قصد تقرب به خدا صورت مي گيرد؛ هرگز نبايد همراه با ذكر نام باشد زيرا خداوند پاداش آدمي را خواهد داد.
ايشان (مرحوم قاضي ) هرگاه در كسي استعداد و آمادگي پذيرش امور عاليه و عرفاني را احساس مي كردند، او را با سخنان يا ارشاداتي محترمانه، ترغيب و تشويق به اين كار مي كردند، همچنان كه اين عمل را با علامه طباطبايي (قدس سره) انجام دادند. از علامه (ره) به كرات نقل شده كه يك بار در يكي از كوچه ها به هم رسيديم، عميقانه در صورت من نگاه انداختند و پس از آن كه دست خود را روي كتف من گذاشتند، چنين گفتند: «پسرم از نماز شب غافل مشو، اگر دنيا مي خواهي نماز شب بخوان و اگر آخرت مي خواهي نماز شب بخوان.»مي رسيم به ذكر اصحاب و ياران و مريدان آقاي قاضي(ره)؛ آنها شاگردان مدرسه اي هستند كه از ديگر مدارس عرفان و تصوف جداست. اصحاب و شاگردان ايشان كه در بين آنها كساني بودند كه به مرتبه زعامت عامه رسيدند؛ قبل از آن كه با عرفانشان شناخته شوند يا از عرفان سخن بگويند، خودشان را فقيه محسوب مي داشتند و از اينها كساني هم كه به مقام زعامت نرسيد، رياست كرسي تدريس فلسفه عالي را عهده دار شد ه و گروهي در سطح عالي حوزه ظاهر شدند. آنان استاد تفسير يا احياگر مدرسه ومكتب جديدي شدند كه داراي معارف و اصول و قواعد مخصوص خود بودند و تأليفاتشان مدار و محور بحث دانشمندان مسلمان در تمام اقطار عالم گرديد.
آنچه از مجموعه آثار ايشان و شاگردانشان دستگير مي شود، چيزي است كه در نامه اي از ايشان آمده است كه: «طريقه همان طريقه علما و فقها است... به صدق و صفا...» ، يا در اين بيان ايشان آمده است: «ما را با دراويش كاري نيست... براي من سلسله درست نكن...».