مريم غفاري
غور و تفحص در گستره حيات بيانگر اين است كه در زندگي پرفراز و نشيب انسان لحظه ها و اوقاتي وجود دارد كه از اهميت و حساسيت فوق العاده اي برخوردار است. اوقاتي كه بستر مطلوبي است براي جريان نيكوي رشد شخصيت و اعتلاي وجود و يا زمينه همواري است براي بروز اختلالات رفتاري، انحرافات اخلاقي و بزهكاري هاي اجتماعي.
اوقات فراغت، اين پرارزش ترين سرمايه عمر آدمي، مناسب ترين شرايط و مطلوب ترين موقعيت براي انديشه و تفكر خلاق و تبلور رفتارهاي مطلوب و خوشايند فردي و اجتماعي است. بدون ترديد هدايت فكري و حمايت مستمر و مؤثر كودكان، نوجوانان و جوانان در اوقات فراغت، به ويژه در تعطيلات نسبتاً طولاني تابستاني نه تنها آسيب پذيري اجتماعي و كژروي هاي اخلاقي آنان را در هر شرايطي به حداقل مي رساند، بلكه ايشان را در برابر همه آسيب ها و تهاجمات فرهنگي مصون مي كند.
در كنار اهميت قابل توجهي كه نقش اوقات فراغت در سلامت جسم، بهداشت روان، يادگيري هاي پايدار و اكتساب مهارت هاي گوناگون، انديشه آزاد و بديع و رشد و تعالي شخصيت دارد، اين اوقات بهترين شرايط براي اصلاح رفتارهاي سازش نايافته، زدودن خلق و خوي نادرست و عادات ناپسند و پديد آوردن رفتارهاي مطلوب فردي و اجتماعي است.
واقع امر اين است كه غالب رفتارهاي نامطلوب و كنش هاي غير اجتماعي و ضد اجتماعي، ناشي از اكتساب هاي محيطي و شكل گيري تدريجي عادات نادرست فردي و اجتماعي است. چرا كه در جريان زندگي روزمره و اشتغالات مستمر ذهني، تحصيلي و شغلي و حرفه اي، فرصت چنداني براي انديشيدن و بازنگري به كنش ها و واكنش ها و عادت هاي كلامي و رفتاري خود نمي يابيم و بدون آن كه خواسته باشيم، اراده و آگاهي و همه وجودمان را در ميان حلقه هاي زنجيره اي از عادت هاي محبوس كرده، فرصت انديشه و ابتكار عمل را از خود سلب مي كنيم.
اوقات فراغت، ولو وقت و زمان اندكي هم باشد، شرايطي را فراهم مي آورد كه در خلوت و تنهايي خود، بدور از هر گونه اشتغالات موظف و تكاليف معين، آزادانه و آگاهانه و با ميل و اشتياق، نگاهي دوباره به خود و رفتار هاي مان داشته باشيم و با زدودن عادات نامطلوب، جوانه هاي آگاهي و اراده را در خود شكوفا كنيم. مطلبي كه در پي مي آيد، نقطه نظرات دكتر غلامعلي افروز، استاد دانشگاه تهران در اين خصوص مي باشد كه از نظرتان مي گذرد.
منظور از اوقات فراغت، فرصت و زماني است كه انسان مسئوليت پذير، هيچ گونه تكليف يا كار موظفي را عهده دار نبوده، زمان در اختيار اوست كه با ميل و انگيزه شخصي به امر خاصي بپردازد ،به ديگر سخن فراغت زماني است كه پس از انجام رساندن كار و تكليف موظف روزانه، باقي مانده و انسان فرصت مي يابد كه با رغبت، علاقه و انگيزه شخصي فعاليت يا برنامه خاصي را انتخاب نمايد.
از ديدگاه دكتر افروز، بارزترين ويژگي اوقات فراغت وجود نيروي انگيزه و انتخاب است. وي معتقد است: به لحاظ وجود همين ميل و انگيزه شخصي و انتخاب آزادانه، بهره وري از اوقات فراغت، هر هدفي را كه به همراه داشته باشد، قطعاً خوشايند و مطلوب است، اعم از اين كه گذران اوقات فراغت براي استراحت و رفع خستگي، تفريح و سرگرمي بوده و يا به منظور توسعه رشد و تحول فرآيندهاي رواني و شكوفايي خلاقيت هاي ذهني باشد. در اين جا سعي مي شود به اختصار به ارزشمندي ها، قابليت ها و ملازمت اوقات فراغت با بعضي از رفتارها و برنامه هاي تربيتي اشاره اي بشود.
اوقات فراغت و بهداشت رواني
حسن گذران اوقات فراغت تضمين كننده سلامت و بهداشت رواني انسان است. دكتر غلامعلي افروز در اين زمينه مي گويد: اشتغال مستمر و بدون وقفه فكري و عملي در فعاليت ها يا مشاغل معين، موجب خستگي جسمي و ذهني گرديده، به تدريج فرد نشاط و سرزندگي خود را از دست مي دهد. در واقع فشارهاي ناشي از اشتغال ممتد ذهني و جسمي(به خصوص ذهني) نه تنها ممكن است همراه با از دست دادن نشاط و تعادل حياتي فرد باشد، بلكه در مواقعي عامل مهمي در بروز بسياري از اختلالات رواني همچون افسردگي ها و نارسايي هاي جسمي به ويژه از نوع بيماري هاي روان تني(سايكوسوماتيك) مي گردد. در اين شرايط برخورداري از يك برنامه جامع و پيش بيني فرصتي آزاد و فارغ از كار موظف و بهره وري از آن، اولين و مهم ترين گام در پيشگيري از آسيب هاي ذهني و حفظ بهداشت رواني است. فقدان حداقلي از اوقات فراغت در زندگي روزمره، ولو ساعتي و يا كم تر از آن باعث افزايش اضطراب و فشار رواني گرديده، زمينه اختلال در قواي حسي و ادراكي را فراهم مي كند و فرد در تفكر مولد و خلاق با مشكل جدي مواجه مي شود. زنگ تفريح در مدارس، خود پاسخي است براي تأمين يك نياز طبيعي در دانش آموزان، چرا كه دانش آموزان مدارس به خصوص در مقطع دبستان، دامنه توجه محدودي دارند و موظف نمودن آنها براي حضور فعال در كلاس هاي درس طولاني و پيوسته به مدت چند ساعت، خود آفت بهداشت رواني بوده، موجب خستگي ذهني، فشار رواني و بروز اختلالات رفتاري در آنها مي گردد. گرچه كودكان در استفاده از فرصت  زنگ تفريح آزادي چنداني نداشته، با محدوديت هايي مواجه هستند، اما همين فرصت كوتاه به لحاظ آن كه در تأمين بخشي از نيازهاي اساسي و بهداشت رواني آنها مؤثر است، براي ايشان فوق العاده خوشايند و لذت بخش است.
در طول سال تحصيلي نيز هرگز نمي بايست شاگردان را به مطالعه مستمر و بي وقفه مجبور كرد و مانع استفاده آنها از زنگ هاي تفريح و استراحت و بهره گيري از اوقات فراغت شد. مسلماً همان طوري كه ذكر شد، فشار ذهني و رواني ناشي از فعاليت ها و مشغله هاي مستمر و بي وقفه نه تنها موجب ايجاد اختلال در بهداشت رواني فرد مي شود، بلكه قدرت فراگيري ادراك مطالب و نگاهداري ذهني به حداقل مي رسد.
دكتر افروز تأكيد مي كند كه اوليا و مربيان ضمن توصيه دانش آموزان نسبت به اهميت، ارزش و نقش حياتي اوقات فراغت، در چگونگي حسن گذران فرصت هاي آزاد، آنها را ياري دهند. در اين رهگذر انتظار مي رود فرصت استفاده مطلوب وبرنامه ريزي شده از اوقات فراغت به آن دسته از دانش آموزاني كه به عللي در بعضي از دروس تجديد شده اند نيز داده شود، چه بسا بهره مندي شايسته از اوقات خوشايند فراغت مانع خستگي ذهني و فشار رواني دانش آموزان شده، با فراهم نمودن نشاط و سرزندگي كه از شاخصه هاي بهداشت رواني است، قدرت يادگيري و نگاهداري ذهني در آنها افزايش يابد. بدون شك در بعضي از مواقع علت تجديدي دانش آموزان را بايد در وجود يك بي نظمي و بي برنامگي در رفتار تحصيلي آنها جست، في المثل بعضي از دانش آموزان در طول سال تحصيلي مطالعه منظمي نداشته، صرفاً در ايام امتحانات بدون وقفه و با فشار ذهني و كم خوابي و خستگي جسمي درس مي خوانند، پرواضح است كه اين قبيل درس خواندن ها نه تنها نمي تواند يادگيري پايداري را به همراه داشته باشد، بلكه مخل بهداشت رواني دانش آموزان نيز خواهد بود.
فراغت و خلاقيت
مطالعات و بررسي هاي انجام شده حاكي از آن است كه اوقات فراغت همواره بستر مناسبي براي خلاقيت ها و نوآوري ها بوده است. از آن جايي كه ذهن انسان در اوقات فراغت به فعاليت  موظفي مشغول نيست، انسان مي تواند فارغ از قالب هاي از پيش طراحي شده پيرامون مسائل مورد علاقه فعاليت داشته باشد.
اين روانشناس مي گويد: انسان در اوقات فراغت مي تواند با طيب خاطر و آزادانه انديشه نموده، در حل مسائلي كه در حوزه شناختي او مطرح هستند از تفكر واگرا بهره گيرد، تفكر واگرا يا خلاق، خميرمايه نوآوري ها و اختراعات بشري است. مطالعات انجام شده در زمينه ويژگي هاي افراد خلاق(سيسك ۱۹۸۵) نشان مي دهد كه آنان علاوه بر اين كه از هوشي سرشار، صداقت، صراحت و انعطاف پذيري برخوردار هستند، از اوقات فراغت حداكثر بهره را گرفته با آزادانديشي و تفكر واگرا مسائل مختلف را بررسي مي كنند و به راه حل هاي نو دست مي يابند، در واقع وجود فشار زمان يا فشار وقت در زندگي روزمره ،خود زمينه ساز تنش و اضطراب فزاينده است. بديهي است وجود اضطراب شديد نيز همان طوري كه پيش تر اشاره گرديد، از آفات تفكر مولد و خلاق خواهد بود. بنابر اين بهره گيري از ساعات و ايام فراغت عامل مهمي در پيشگيري از تأثيرات نامطلوب «فشار زمان» همچون اضطراب و هيجان زدگي است و نقش بسزايي در تأمين بهداشت رواني و تبلور انديشه هاي آزاد خواهد داشت.
اوقات فراغت و توسعه مهارت هاي شناختي
اوقات فراغت مناسب ترين فرصت ها براي توسعه مهارت هاي شناختي و شكوفايي استعدادهاست. زماني كه دانش آموزان بدون اين كه تكليف درسي موظفي را عهده دار باشند، با علاقه  و انگيزه شخصي بخواهند در زمينه هاي متنوع آموزشي فعاليت داشته باشند، مسلماً تلاش ايشان در اين شرايط مطلوب و خوشايند ذهني و رواني منجر به فراگيري هاي پايدار خواهد بود.
علاوه بر مطالعه و پژوهش هاي فردي، حضور در جلسات مختلف سخنراني، سمينارها و كنفرانس ها، جشنواره هاي گوناگون هنري، ملاقات  و گفت و شنود با الگوهاي شاخص رفتاري و صاحب نظران و كارشناسان و متخصصان در رشته هاي مختلف علمي و فني و بازديد از مراكز فرهنگي و صنعتي و بالاخره سفرهاي دور و نزديك در اوقات فراغت سهم بسزايي در توسعه توانايي هاي شناختي و تحول شخصيت خواهد داشت.
تقويت مهارت هاي
حسي و حركتي
از سوي ديگر، تأثير مهارت هاي حسي و حركتي و فعاليت هاي ورزشي بر كنش هاي ذهني و تحول رواني به گونه اي است كه بسياري از روانشناسان و كارشناسان تعليم و تربيت عقيده دارند كه اين قبيل فعاليت ها مي بايست در درجه اول جزو برنامه هاي موظف آموزشي دانش آموزان به ويژه در مقاطع پيش  دبستاني و دبستاني قرار داده شود. آشنايي كودكان و نوجوانان با برنامه ها و روش هاي مختلف فعاليت هاي حسي و حركتي، تقويت اعتماد به نفس و بالطبع بهداشت رواني آنان را فراهم مي سازد. اهميت و نقش حياتي تربيت بدني و فعاليت هاي ورزشي گوياي اين حقيقت است كه يكي از مطلوب ترين برنامه ها در حسن گذران اوقات فراغت، اختصاص زماني از فرصت هاي آزاد به اين امور است.
اصلاح رفتار
دكتر افروز در خصوص اصلاح رفتار و تعالي شخصيت در ايام اوقات فراغت مي گويد: كثرت و استمرار فعاليت هاي ذهني و عملي در زندگي روزمره بدون بهره گيري از فرصت هاي آزاد براي تعمق و بازنگري به عملكردها و نحوه برخورد با افراد و مقابله با پديده هاي مختلف، ممكن است به تدريج موجب پديدار شدن بعضي عادات يا رفتارهاي نامطلوب در انسان بشود. اين مسأله در بين دانش آموزان مدارس به ويژه در مقاطع راهنمايي و متوسطه به دليل تراكم و فشردگي برنامه هاي درسي بيشتر قابل ملاحظه است. البته در غالب موارد اولياي دانش آموزان نيز بيشترين توجه خود را در طول سال تحصيلي به پيشرفت تحصيلي و رفتار آموزشگاهي فرزندان خود معطوف مي دارند تا به وجود احتمالي بعضي عادات يا رفتارهاي نامطلوبي كه مي تواند آفت رشد متعادل و متعالي شخصيت آنها باشد.
بنابر اين يكي از با ارزش ترين ثمرات اوقات فراغت، پرداختن به چگونگي رفتار شخصي و اجتماعي خود و فرزندان است. بايد توجه داشت كه انحرافات اخلاقي و رفتاري به صورت ناگهاني ظاهر نمي شود، بلكه همواره به تدريج پديدار مي گردد و از اوقات فراغت مي توان به عنوان مناسب ترين زمينه براي اصلاح بسياري از اختلالات رفتاري نظير پرخاشگري، افسردگي، اضطراب، كمرويي و... بهره گرفت. تذكر اين نكته نيز حائز اهميت است كه هر رفتاري قابل اصلاح است، اما هر روشي و توسط هر كسي و در هر شرايطي ممكن است مؤثر واقع نگردد. اوقات فراغت به جهت اين كه عاري از تكاليف موظف، تنش ها و فشارهاي ذهني و رواني است، از بهترين شرايط اصلاح عادات ناپسند و رفتارهاي نامطلوب است.
اوقات فراغت و آسيب پذيري هاي اجتماعي
همان گونه كه پيشتر اشاره شد، در كنار همه ارزش مندي ها و اثرات حيات بخشي كه از اوقات فراغت انتظار مي رود، بايد واقعيت ناخوشايندي را نيز مورد امعان نظر قرار داد. دكتر افروز مي گويد: متأسفانه به دلايل متعدد، از جمله عدم ايجاد نگرش مثبت در اذهان دانش آموزان نسبت به اوقات فراغت، نبودن برنامه هاي آموزشي و توجيهي در حسن بهره وري از فرصت هاي آزاد، به ويژه تعطيلات تابستاني و سرانجام بلاتكليفي ها و بي برنامگي ها، بررسي ها و مطالعات انجام شده در ارتباط با بزهكاري كودكان و نوجوانان، حاكي از آن است كه در غالب موارد، انحرافات اخلاقي و آسيب پذيري هاي اجتماعي با اوقات فراغت دانش آموزان بستگي دارد. بدين معنا كه همواره آغاز يا فزوني كژروي ها و بزهكاري هاي كودكان و نوجوانان در ايام فراغت به خصوص در طول تعطيلات مدارس بوده است. اين مسأله در نزد آن دسته از دانش آموزاني كه از نظر هوشي پايين تر از حد متوسط بوده و از پيشرفت تحصيلي رضايت بخشي برخوردار نيستند و تجارب چنداني از موقعيت هاي موفقيت آميز و خوشايند ندارند، بيشتر مشاهده مي شود، بديهي است در اين رهگذر فقر فرهنگي و فقدان انگيزه هاي رشد مزيد بر علت است.
بنابر اين با در نظر گرفتن حساسيت، اهميت و نقش حياتي اوقات فراغت ضروري است با تهيه و تنظيم برنامه هاي جامع آموزشي از طريق همكاري مشترك اوليا و مربيان و اتخاذ روش هاي مناسب، ضمن توجيه دانش آموزان و ايجاد نگرش مثبت در آنها نسبت به ارزش و اثرات مثبت اوقات فراغت وبرانگيختن رغبت و انگيزه در حسن بهره وري و بارورسازي اين فرصت ها، در زمينه پيشگيري از هر گونه آسيب پذيري ها در ايام فراغت، تدابير لازم را پيش بيني كرد.