پوريا گل محمدي
هري پاتر از آغاز تا امروز
رمان «هري پاتر» اثر «جوآن كتلين رولينگ» نويسنده ۴۰ ساله انگليسي پس از هر بار انتشار با استقبال گسترده اي در كشورهاي جهان مواجه مي شود. اين رمان را بايد از جمله آثار موفق در عرصه ادبيات دانست كه بعد از انتشار با استقبالي بي نظير در سراسر جهان روبه رو شد، به طوري كه در مدت كوتاهي نه تنها فيلم، بلكه بازي هاي كامپيوتري، نقاشي و اسباب بازي هاي آن نيز وارد بازار فرهنگ، ادب و هنر دنيا شد. رمان هري پاتر را بايد كتابي دانست كه با تركيب موفقيت آميز خيال و حقيقت در جهان مدرن، استفاده از فرهنگ هاي ريشه دار و مشترك بين مردم جهان و موجودات نام آشناي تخيلي چون اژدها، جادوگر، ققنوس به خوبي با مخاطبان كودك، نوجوان و حتي بزرگسال خود در سراسر جهان ارتباط برقرار مي كند؛ به گونه اي كه مي توان گفت، نويسنده، اين اثر را به شكلي جهاني به نگارش درآورده است. در اين اثر «هري» شخصيت اصلي داستان پسري جادوگر، باهوش و بي ادعا است كه با دفاع از خير و مبارزه با شر نقشي را بازي مي كند كه در تاريخ اسطوره اي تمام جوامع چهره  او در شكل ها و سنين متفاوت به چشم مي خورد. حوادث اصلي داستان نيز در «مدرسه جادوگرها» اتفاق مي افتد. مدرسه خاطره مشترك انسان هاست. چه آنها كه به آن وارد نشده اند و چه آنها كه بهترين سال هاي عمر خود را در آن طي كرده اند. داستان شيطنت هاي هري و دوستانش در مدرسه، هر انسان تحصيلكرده اي را به گذشته اي مي برد كه براي او غريبه نيست. گذشته اي فارغ از غم نان و دنياي پرآشوب زندگي. دنياي كودكي و روياهايي كه معادل آن در جامعه بزرگسال نيز به چشم مي آيد. مدرسه از جمله خاطرات مشترك انسان هاست كه هيچ وقت فراموش شدني نيست و افراد بزرگسال بيشتر مواقع براي بيان دوران خوش زندگي خود و اشاره به دوستي هاي پايدار از اين دوره و دوستاني كه از آن برايشان باقي مانده است ياد مي كنند.
خاطره مشترك؛ درست مثل بازي است كه همه افراد هم مي توانند در آن شركت كنند و هم مي توانند جزء تماشاگران و شنوندگان آن باشند. ويژگي هاي ذكر شده و هنر پرداختن به اين ويژگي ها توسط خانم «رولينگ» را مي توان از دلايل اصلي موفقيت و فروش بالاي كتاب در سراسر جهان دانست. نخستين كتاب هري پاتر با عنوان «هري پاتر و سنگ جادو» در سال ۱۹۹۷-۱۹۹۸ منتشر و روانه بازار كتاب شد. رمان در ظاهر پسري را نشان مي داد كه از دنياي حقيقي خود دور افتاده و مورد بي مهري قرار گرفته است. او با بازگشت به زادگاه حقيقي خود سعي مي كند نمونه يك انسان نيك انديش و طرفدار خير را به نمايش بگذارد. در حقيقت، هري نماينده خير است و در هر قسمت سعي مي كند با كمك دوستان و آگاه شدن به توانايي  دروني خود كه گويا تنها در ذات او وجود دارد، باعث نجات دوستان خود و دنيايي كه در آن زندگي مي كند شود. دومين قسمت اين كتاب نيز در فاصله اي كم تر از يك سال يعني ژوئن ۱۹۹۹ با عنوان «هري پاتر و تالار اسرار» به بازار كتاب آمد و هنوز شوك فروش بالاي جلد دوم و هجوم علاقه مندان براي خريد كتاب از سر ناشران خارج نشده بود كه قسمت سوم و با عنوان «هري پاتر و زنداني آزكابان» در ۸ سپتامبر ۱۹۹۹ همگان را متعجب كرد. «جوآن كتلين رولينگ» ديگر آن نويسنده معمولي گذشته نبود، كه تنها در انگلستان يا كشورهاي انگليسي زبان او را بشناسند. حالا تمام دنيا از او و هري پاتر، پسري كه تمام علاقه مندان به داستان را غافلگير كرده بود سخن مي گفتند. پسري كه با چهره اي معصومانه و دوست داشتني تبديل به يك نماد مبارزه با شر شده بود. فروش بالاي هري پاتر در سراسر جهان همچنان ادامه داشت و مخاطبان به انتظار قسمت چهارم آن بودند كه اين جلد نيز با عنوان «هري پاتر و جام آتش» در ۸ جولاي سال ۲۰۰۰ منتشر شد و طولي نكشيد كه فيلم، بازي كامپيوتري و اسباب بازي هاي «هري پاتر» نيز بازارهاي متفاوت را به تسخير خود درآورد. مترجمان به سرعت جلدهاي مختلف از هري پاتر را به زبان هاي متفاوت ترجمه كردند و منتقدان در كتاب هايي كه هري پاتر را مورد نقد و بررسي  قرار داده بود، به اظهار نظرهاي گوناگون پرداختند. اما طرفداران هري پاتر بي توجه به سخنان تعدادي از مخالفان اين رمان كه آن را اثري بازاري و فاقد ويژگي هاي هنري مي دانستند، همچنان منتظر انتشار قسمت پنجم اين اثر بودند. شهرت جهاني كتاب باعث شد كه نويسنده آن تحت مراقبت هاي ويژه امنيتي اقدام به نوشتن ادامه اثر خود نمايد و ناشر نيز براي آن كه نسخه جديد پيش از زمان اعلام شده وارد بازار كتاب نشود آن را تحت تدابير و حفاظت شديد امنيتي نگهداري كند. اما اين كارها فايده اي نداشت و نسخه اي از كتاب به سرقت رفت و ناشر مجبور شد آن را زودتر از زماني كه براي خود تعيين كرده بود وارد بازار كتاب كند. به اين ترتيب، پنجمين قسمت هري پاتر با عنوان «هري پاتر و فرمان ققنوس» ۲۱ ژوئن سال ۲۰۰۳ در حالي وارد بازار كتاب شد كه ركورد پيش خريد كتاب را در جهان شكسته بود و بسياري از علاقه مندان نيز از نيمه شب براي خريد كتاب در مقابل كتاب فروشي ها صف كشيده بودند. طبق آمار ارائه شده شمارگان چاپ اول «هري پاتر و فرمان ققنوس» در آمريكا ۸ ميليون نسخه بود كه در بعضي نقاط به چاپ دوم هم رسيد. پخش اين كتاب به عنوان بزرگترين فروش كتاب در تاريخ نشر در آمريكا آغاز و يك ميليون و هفتصد و هشتاد هزار نسخه از اين كتاب، روز نخست در بريتانيا به فروش رفت. گفته مي شود، اين مجموعه داستان در بيشتر كشورهاي جهان به فروش رفته و به بيش از شصت زبان زنده دنيا ترجمه شده است. اين رمان در بعضي از كشورها به حدي مورد توجه قرار گرفت كه بعد از انتشار به زبان اصلي، افراد براي استفاده خود و ديگران اقدام به ترجمه گروهي آن در سايت هاي اينترنتي كردند. هري پاتر در قاره آسيا و از جمله ايران نيز، نظر مترجمان و خوانندگان زيادي را به خود جلب كرده است، به طوري كه هر پنج قسمت داستان تاكنون با ترجمه هاي مختلف و شمارگان متفاوت چندين بار تجديد چاپ شده است. نكته قابل توجه انتشار كتاب هاي متعددي است كه به وسيله منتقدان در مورد هري پاتر به نگارش درمي آيد و پس از مدتي كوتاه به چاپ هاي بعدي مي رسد.
هري پاتر در ايران
پس از اولين چاپ كتاب هري پاتر به زبان فارسي تاكنون قسمت هاي مختلف از آن بيش از دويست بار در شمارگان متفاوت به وسيله مترجمان به صورت گروهي و فردي ترجمه و منتشر شده است. اگرچه عده اي معتقدند رمان هري پاتر اثر چندان بزرگي نيست و تنها به خاطر تبليغات رسانه ها و ناشران معروف شده است، اما چاپ هري پاتر در شمارگان بالا، ترجمه سريع از زبان اصلي به زبان فارسي، استقبال مترجمان و ترجمه هاي متفاوت منتشر شده(به صورت گروهي و فردي)، فروش خوب، تجديد چاپ كتاب، دوبله و پخش فيلم هري پاتر به زبان فارسي، همگي نشان از پرطرفدار بودن آن در ايران است. پنج قسمت كتاب «هري پاتر» بعد از انتشار و شناخته شدن در جهان، در ايران با عناوين «هري پاتر و سنگ جادو» ، «هري پاتر و اتاق اسرار» ، «هري پاتر و جام آتش» ، «هري پاتر و زنداني آزكابان» ، «هري پاتر و فرمان ققنوس» ترجمه و منتشر شده است. براي نخستين بار در ايران قسمت دوم از اين رمان با عنوان «هري پوتر و تالار اسرار» با ترجمه  «طوبي يكتايي» به بازار كتاب ارائه شد و در فاصله اي كم تر از دو روز، يعني؛ ۱۹ مرداد قسمت سوم اين رمان با عنوان «هري پاتر و زنداني آزكابان» با ترجمه «ويدا اسلاميه» روانه بازار كتاب شد(بر اساس اطلاعات ثبت شده در خانه كتاب)، در كمتر از چند روز قسمت اول اين رمان نيز با عنوان «هري پاتر و سنگ جادو» به وسيله ناشران و مترجمان جديد به بازار كتاب ارائه و مورد استقبال علاقه مندان داستان قرار گرفت، به طوري كه در كمتر از چند ماه هري پاتر به چاپ هاي بعدي رسيد. هر چند در اروپا و آمريكا صحبت از شمارگان چند ميليوني چاپ هري پاتر و قيمت هاي چندين دلاري و ساخت فيلم، سي دي، بازي هاي كامپيوتري و اسباب بازي هاي آن بود، اما اين آمار و ارقام در ايران بسيار پايين تر از كشور هاي ديگر است. ترجمه آثار انتقادي كه در مورد هري پاتر به وسيله نويسندگان خارجي نوشته شده بود نيز در برنامه  مترجمان قرار داشت و چندين كتاب در اين زمينه به زبان فارسي انتشار يافت و تعدادي از آنها به چاپ هاي بعدي رسيد. از زمان شناخته شدن هري پاتر در ايران و توجه مخاطبان به اين اثر تاكنون بيش از دويست بار قسمت هاي مختلف رمان چاپ و راهي بازار كتاب شده است، كه بالاترين شمارگان در يك چاپ ۸۸۰۰ نسخه و بالاترين قيمت  مربوط به كتاب «هري پاتر و جام آتش» است، كه با قيمت ۷۵۰۰ تومان در بيش از ۵۰۰ صفحه منتشر شده است. ميانگين قيمت هر جلد از اين كتاب در ايران ۲۰۰۰ تومان و ميانگين شمارگان در هر چاپ ۳۰۰۰ نسخه است، كه بايد گفت، در آشفته بازار كتاب ايران كه كمتر اثري به چاپ دوم مي رسد. اين آمار و ارقام جاي بسي اميدواريست، كه كودكان و بزرگسالان از يك كتاب اين گونه استقبال مي كنند. هري پاتر تاكنون در ايران با گذشتن از چاپ سيزدهم در حال به دست آوردن ركورد در گروه كتاب هاي خارجي است كه به زبان فارسي ترجمه شده اند .اين اثر ركورد سريع ترين فروش كتاب و كتاب پيش فروش شده را در دنيا نيز به دست آورده است. يكي از نكات قابل توجه اين است كه اثر خانم «جوآن كتلين رولينگ» تاكنون توسط مترجمين متفاوت، با عناوين متفاوتي وارد بازار كتاب شده است كه خود جاي بحث دارد.
هري پاتر، هري پوتر يا هري پاتري؟
مترجمان فارسي رمان خانم «جوآن كتلين رولينگ» هنوز در نام اين اثر كه به انگليسي HARRY POTTER نوشته مي شود به تفاهم نرسيده اند و تاكنون ترجمه هاي متفاوتي از نام اين كتاب با عناوين هري پوتر، هري پاتر، هري پاتري منتشر شده است. طبق آمار ثبت شده در خانه كتاب تاكنون بيش از ۳۰ نفر در ايران اقدام به ترجمه و انتشار رمان HARRY POTTER كرده اند كه بيشتر اين مترجمين را زنان تشكيل مي دهند. اگر ترجمه هاي هري پاتر را كنار هم قرار دهيم اولين چيزي كه نظر مخاطب را به سوي خود جلب مي كند تفاوت ترجمه در نام كتاب هاست. نخستين قسمت كتاب هري پاتر تاكنون با عناوين، «هري پاتر و سنگ جادو» ، «هري پاتر و سنگ معجزه گر» ، «هري پاتر و سنگ كيميا» ، «هري پاتر و اكسير(سنگ جادو)» ، «هري پاتر و اكسير جاودانگي» و دومين قسمت كتاب با عناوين، «هري پاتر و تالار اسرار» ، «هري پوتر و تالار اسرار» ، «هري پاتر و دخمه اسرارآميز» ، «هري پاتر و حفره اي اسرارآميز» ، «هري پاتر و حفره  اسرارآميز» ، «هري پاتر و اتاق رازها» ، «هري پاتر و اتاق اسرار» و قسمت چهارم اين اثر نيز با عناوين؛ «هري پاتر و جام آتش» ، «هري پوتر و جام آتش» ، «هري پاتري و جام آتش» و قسمت پنجم اين رمان با عناوين «هري پاتر و فرمان ققنوس» ، «هري پاتر و فرامين ققنوس» ، «هري پاتر و محفل ققنوس» ، «هري پاتر و سازمان ققنوس» ، «هري پاتر و گروه ققنوس» ، «هري پاتر و فرقه  ققنوس» ، «هري پاتر و يگان ققنوس» ترجمه و منتشر شده است. به نظر مي آيد تنها تفاهم مترجمين در نام قسمت سوم كتاب است كه همگي آن را با عنوان «هري پاتر و زنداني آزكابان» ترجمه كرده اند. عده اي از مترجمان اعتقاد دارند دليل تفاوت ترجمه در بعضي نام ها، مبهم بودن واژه در زبان اصلي است كه بايد سعي شود همان گونه مبهم ترجمه گردد. اما آنچه در اين نام هاي ترجمه شده به چشم مي آيد تفاوت زياد معناي واژه هاي استفاده شده بين مترجمين است كه توجيه ذكر شده را غيرقابل قبول مي نمايد. براي مثال واژه دخمه، تالار، اتاق و حفره اگرچه تا حدي از نظر مفهوم به هم نزديك هستند، اما هر كدام در زبان و ادب فارسي داراي معنايي متفاوت با ديگري است كه استفاده از آنها توسط مترجمان به يك معنا، چندان درست به نظر نمي رسد. همين طور تفاوت بين «محفل» ، «فرمان» ، «يگان» و «فرقه» نيز قابل توجه است.
البته اين اشتباهات در واژه POTTER نيز به چشم مي خورد كه تاكنون با عناوين پوتر، پاتري و پاتر ترجمه شده است. اما آنچه به نظر مي آيد، اين است كه بيشتر مترجمان در كنار نام «هري» ، «پاتر» را ترجيح داده و آن را به كار مي برند. اشتباهات مترجمين در برگردان نام ها و بعضي واژه ها در متن كتاب نيز ديده مي شود كه گاهي غيرقابل توجيه است. استفاده از مترجمين جوان و بدون تجربه توسط ناشران براي پرداخت دستمزد كم تر، ساده تصور كردن كار ترجمه توسط مترجمين جوان، عدم تسلط كامل به زبان مبدأ و مقصد، رقابت براي ترجمه سريع و ارائه اثر به بازار كتاب پيش از ديگر ناشران و ترجمه گروهي را مي توان ازدلايل موثر در ضعف ترجمه اين اثر دانست و بايد گفت اين بار نيز بخشي از يك اثر هنري فداي رقابت تجاري ناشران شده است.
هري پاتر و نويسندگان ايراني
واقعيت اين است كه پس از توجه ايرانيان به ترجمه متون غربي به زبان فارسي آنچه كه چندان مورد توجه قرار نگرفت، شايد هدف اصلي ترجمه بود. اگر چه لذت بردن از اثر بسيار مهم است،  اما ترجمه يك اثر تنها براي خواندن و لذت بردن صورت نمي گيرد. اروپاييان پس از شناخت متون كهن شرق اقدام به ترجمه آنها به زبان خود كردند تا بتوانند با خواندن و آموختن آنها دست به كشف خلق آثار تازه تر بزنند. يعني هضم يك مطلب درون انديشه خود و زايش انديشه اي نو كه با فرهنگ و جامعه مدرن هماهنگ باشد و بتواند نيازهاي جامعه خود و دنيا را پاسخ بدهد.
اين كه تقليد از يك اثر ترجمه شده و خلق مشابه آن يك كار بيهوده و بي فايده اي است، در آن شكي نيست. خالق يك انسان باهوش است و مقلد يك آدم معمولي كه تنها مانند يك طوطي مطلبي را تكرار مي كند. تفاوت آدم معمولي با انسان با هوش در اين است كه انسان باهوش با ديدن و خواندن آثار موفق دنيا از آنها تأثير مي گيرد و در ادامه اثري مطابق با نياز روز و هماهنگ با فرهنگ و زبان جامعه خود خلق مي كند، اما آدم مقلد به اين نكات توجهي ندارد و اثري كه خلق مي كند بيشتر يك كاريكاتور(نه به معناي هنري) است. براي مثال« نيما يوشيج »انساني خلاق و باهوش است كه با يادگيري شيوه شعر نو از اروپاييان، شعري مطابق با زبان و فرهنگ ايراني ارائه مي كند و اين در حالي است كه، هم زمان با نيما، عده اي نيز به اين نكته پي مي برند، اما به دليل عدم برخورداري از خلاقيت تنها به تقليد اكتفا كردند و نتوانستند به نتيجه مطلوب دست پيدا كنند. انسانهاي موفق و خلاق هيچ وقت خالي از تأثير آثار خلق شده پيش از خود و در زمان خود نيستند. يعني، انسان خلاق با تكيه بر پشتوانه فرهنگي و ادبي كشور خود و دنيا و داشتن اطلاعات كافي از حركت هاي صورت گرفته در حوزه فعاليت خود دست به خلق اثر مي زند. در مورد خلق هري پاتر اگر چه ديدگاه هاي موافق و مخالف زيادي وجود دارد با تمام اينها تأثير پذيري از خانم«رولينگ »و نوع نگارش آن كه توانسته است به دنياي ادبيات شوك  وارد كند و مخاطبان زيادي (تمام سنين) را در سراسر دنيا به خواندن اثر خود وادار كند، كاري پسنديده و خوب است. بدون شك اگر نويسنده ايراني بتواند اثري را با تأثير از شگردهاي نويسندگي اين نويسنده در هري پاتر، هماهنگ با فرهنگ كشور خود خلق كند باعث موفقيت خود و خوشحالي جامعه ايراني خواهد شد. اما به نظر مي آيد بعضي نويسندگان ايراني تنها به تقليد اكتفا كرده اند. براي مثال، در تابستان سال ۱۳۸۳ اثري با عنوان« مري پاتر و مدرسه سحر و جادو» و به قول نويسنده، (همزاد ايراني هري پاتر) راهي بازار كتاب ايران مي شود و ناشر وعده مي دهد كه به زودي قسمت دوم اين اثر نيز با عنوان«مري پاتر و دنياي جادو »نيز منتشر خواهد شد. كتابي كه با تقليدي صرف، كه از نام كتاب تا بخش هاي مختلف كتاب به چشم مي خورد، تنها قصد كسب درآمد دارد، بدون آن كه بينديشند ممكن است خوراك مطالعاتي بد ،صدمات جبران ناپذيري به جامعه بزند. متأسفانه به نظر مي آيد در ايران، برخورد با هري پاتر و تأثير پذيري از نكات مثبت اين اثر چندان مورد توجه قرار نگرفته است و بيشتر مترجمان، ناشران و نويسندگان تنها به وجه مالي اثر نظر داشته اند.
پايان هري پاتر
هري پاتر در حال حاضر در عرصه كتاب و سينما از آثار پرطرفدار و پردرآمد به شمار مي رود و طبق آخرين اخبار ششمين جلد اين رمان نيز با عنوان« هري پاتر و شاهزاده ناتني »(به نظر مي آيد نام اين رمان نيز با ترجمه هاي متفاوت منتشر شود) از فروش بالايي برخوردار بوده است. كارشناسان معتقدند اين كتاب مي تواند ركورد پرفروش ترين كتاب سال را در كشورهاي آمريكا و انگليس به خود اختصاص دهد. از طرفي، اگر چه نويسنده پيشتر گفته بود ماجراجويي هاي هري و دوستانش با نگارش هفتمين كتاب به پايان مي رسد، اما رسانه ها خبر از احتمال نگارش هشتمين جلد اين اثر پرطرفدار را هم داده اند.
گفته مي شود« رولينگ »قصد دارد در هشتمين كتاب هري پاتر به رويدادهايي بپردازد كه در نسخه هاي پيشين حذف شده اند. همچنين احتمال مرگ هري در قسمت هاي باقي مانده نيز وجود دارد.
« جي.كي. رولينگ »كه اكنون در گذر از چهل سالگي است، تاكنون از فروش آثار خود (پنج جلد نخست) بيش از ۹۶۰ ميليون دلار بدست آورده، كه بدون شك اين رقم با انتشار جلد هاي بعدي كتاب افزايش خواهد يافت.
اين نويسنده در مورد آينده نويسندگي خود گفته است:« احتمال اين كه نگارش كتاب هاي ديگر را آغاز كنم بسيار كم است. من آنچه كه درچنته داشتم براي اين مجموعه (هري پاتر) به كار گرفتم. »
گفته مي شود، ناشران بر اين باور هستند كه درآمد فروش«دايره المعارف هري پاتر »نيز بالغ بر ۱۸ ميليون دلار خواهد بود.