Hamshahri Newspaper

صدو هفتادمين نشست كتاب ماه ادبيات و فلسفه به نقد و بررسي كتاب «عوالم خيال» نوشته ويليام چيتيك اختصاص داشت. در پايان اين نشست كه در هجدهم مرداد ماه با حضور استادان و علاقه مندان و صاحب نظران در خانه كتاب برگزار شد، از خدمات احمد مسجد جامعي وزير فرهنگ و ارشاد اسلامي تقدير به عمل آمد.
چيتيك در كتاب مذكور سعي دارد يك دوره كامل از جهان بيني ابن عربي را به دست دهد و در شيوه شناخت، تحول و انقلابي بزرگ در جهان معاصر به عمل آورد. وي معتقد است كه غرب با نشناختن عالم واسطه خيال، بين عالم حس و عالم عقل، دچار مسأله عظيمي شد كه يكي از اين مسائل عظيم تقابل ميان عقل و دين است.
دكتر قاسم كاكايي، مترجم كتاب عوالم خيال، در خصوص اين اثر گفت: كتاب عوالم خيال در حقيقت مجموعه ده مقاله از ويليام چيتيك است كه او آنها را تركيب كرده و ويراسته است و گويا با اين كار مقاله جديدي را ارائه كرده است. به رغم حجم كم اين اثر، اين كتاب در حقيقت يك دوره كامل از جهان بيني ابن عربي و حداقل اين كه در خصوص سه اصل توحيد، نبوت و معاد از نظر وي توضيحات كافي و وافي اي ارائه مي دهد. او بحث وحدت وجود را بسيار موجز به عنوان اصل توحيد بيان مي كند و با انسان كامل به بحث نبوت مي پردازد چيتيك بحثي از معادشناسي ابن عربي ارائه مي دهد كه جاي آن در آثار فارسي خالي است و كمتر كتابي را مي توان يافت كه در بحث معادشناسي ابن عربي به پرباري عوالم خيال باشد.
وي در خصوص بحث اختلاف اديان كه در كتاب عوالم خيال طرح شده تصريح كرد: او براي بيان اختلاف اديان ابتدا به تعريف دين و چيستي آن مي پردازد. براي شناخت دين نيازمند شناخت انسانيم چرا كه دين براي انسان است و اگر بخواهيم انسان را بشناسيم، بايد كمال انسان را بشناسيم كه دين براي كمال انسان است. براي تعريف كمال انسان، بايد معرفت را تعريف كنيم و به مناسبت اقسام معرفتي را كه از نظر ابن عربي انسان مي تواند بيايد، چيتيك مطرح مي كند، از نظر وي اين معارف عبارتند از: معرفت حسي، معرفت عقلي و معرفت خيالي. از نظر ابن عربي مهمترين معرفت بشري، معرفت خيالي است. ابن عربي معتقد است كسي كه خيال را نشناسد، هيچ شناختي ندارد و خيال را با كشف مرتبط مي كند، به همين مناسبت چيتيك ابتدا مسير دوگانه معرفت را در غرب و شرق تصوير مي كند و از اين طريق مقايسه اي ميان ابن عربي و ابن رشد مي كند.او خط تفكر غرب را ادامه تفكر ابن رشد مي داند و خط تفكر شرق و آن چه در جهان اسلام مطرح است، به شكلي وامدار ابن عربي مي شمرد.
دكتر كاكايي درباره عدم توجه مشرقيان به ابن رشد از نظر چيتيك اظهار داشت: از نظر چيتيك ابن رشد و مشائيان به خيال نپرداختند و بحث خيال را به شكل خاصي مطرح نكردند و ابن عربي به خيال كه معرفت عظيمي در معارف بشري است، پرداخت و دستاوردهايي كه غرب آن را از دست داد، شرق حفظ كرد. به تعبير چيتيك و كوربن غرب با نشناختن عالم واسطه خيال بين عالم حس و عالم عقل، يا به سوي حس رفتند و يا به سمت عقل، اما عالم خيال را نشناختند و با از دست دادن عالم خيال غرب دچار مسأله عظيمي شد. تقابل ميان عقل و دين ناشي از نشناختن عالم خيال است. در صورتي كه اگر عالم خيال را بشناسيم بحث معرفت ديني صورت ديگري مي گيرد. اگر اين عالم شناخته شود حتي بحث پلوراليسم به نوع ديگري نمود مي يابد.
به زعم چيتيك ابن عربي قهرمان خيال است و غايت مطلوب ابن عربي، عالم خيال است و فرا رفتن از عالم خيال را حتي اگر شدني باشد، در عرفان مطلوب نمي داند. خيال در چهار معنا به كار رفته است:
۱-كل عالم و ماسوي الله خيال است كه ميان وجود و عدم قرار دارد.۲- خيال منفصل كه واسطه ميان عالم ناسوت و عالم عقل است.۳- وجود انسان خيال است چرا كه بين روح و بدن قرار دارد، نه اين است و نه آن و هم اين است و هم آن. ۴- ادراك انسان كه بين ادراك عقلي و ادراك حسي است و خيال متصل است.
وي در ادامه سخنان خود افزود: خيال هم گرفتاري هاي خاص خود را دارد كه انسان را گاه به خطا مي افكند. همانطور كه ادراك حسي و عقلي با اندكي تسامح خطا مي كنند چرا كه ابن عربي معتقد است كه دخالت عقل يا وهم اشتباه يا خطاي شهود را سبب مي شود. اينجاست كه هر كسي خدا را متعاقب با مزاج و طبع خود مي شناسد و به خدا رنگ مي دهد و او را به رنگ خود در مي آورد و خدا را در آينه خود مي بيند و چه بسا مرتكب اشتباه شود. اينجاست كه بايد خدا را در آينه انسان كامل كه نبي است ديد. من بايد خدا را در آينه شريعت ببينيم كه در درك حل مسائل خيال به من كمك مي كند. از طرفي كامل ترين آينه اي كه خدا را در آن مي توان به كمال ديد، آينه ختمي مرتبت است.
دكتر كاكايي با اشاره به تفاوت نظر ابن عربي با پلوراليستها درخصوص كثرت اديان اظهار داشت: چيتيك به تبعيت از ابن عربي مي گويد كه نه افراط را در مسأله گفت وگوي اديان مي پذيرد كه هر كسي حق تكفير ديگري را داشته باشد و نه تفريط را كه مرز ميان اسلام و كفر برداشته شود.
او معتقد است كه در شريعت ختمي مرتبت، انسان به مقام بي مقامي مي رسد. انساني كه به چنين مقامي دست مي يابد، هيچ جا نايستاده است. حتي انبياء هم كه انسان كامل در ظرف وجودي خود هستند، يك مقامي را پررنگ تر از ساير مقام ها نشان داده اند. مقام بي مقامي يعني واجد تمام مقامات بودن اما به هيچ مقامي مقيد نبودن. اگر شريعت ختمي مرتبت مقام بي مقامي است از يك منظر تمام شرايع حق هستند چرا كه همگي جلوه هاي خدا در آينه خاص اند. از منظر ديگر اگر كسي در اين مقام كه رنگي ندارد قرار بگيرد شرايع ديگر غير از آن مي تواند باطل باشد چرا كه رنگ گرفته است. پس پارادوكس هميشگي ابن عربي در اين مسأله بيان مي شود. اگر چه ابن عربي معتقد است كه «راههاي به سوي خدا به عدد نفس هاي مردم است» اما هر كس خدا را در آينه خود مي بيند در حالي كه مي بايست خدا را در آينه شريعت ديد.
صراط هاي به سمت خدا عبارتند از: صراط الله كه تمام موجودات در اين صراط قرار دارند، حتي شيطان نيز در اين صراط است. صراط ديگر، صراط منعم است كه اين صراط دايره تنگ تري نسبت به صراط الله دارد و در ميان صراط هاي منعم، صراط محمد(ص) است. بنابراين دعوت كلي ابن عربي به صراط پيامبر است و نمي توان ابن عربي را پلوراليست ناميد.
در ادامه نشست دكتر غلامرضا اعواني در خصوص اختلاف اديان گفت: دنياي امروز، دنياي شناخت اديان است و بنابراين مسأله اختلاف اديان و حقانيت اديان مسأله مهمي است كه ابن عربي براي جهان امروز حرف هايي براي گفتن دارد و مطالب قابل تأملي در اين خصوص بيان كرده است.
دكتر اعواني ضمن اشاره به آثار پروفسور چيتيك و بيان خاطراتي از ايشان در خصوص ابن عربي و ابن رشد گفت: ملاقات ابن عربي و ابن رشد سمبليك و تاريخي است و گويي واقعه اي است كه تمدن شرق و اسلام را از غرب جدا كرده است. گويي مقدر چنين بود كه ابن رشد در عالم اسلام ناشناخته بماند، حتي در غرب، در اندلس، هم زياد با آثار او آشنا نبودند اما آثار او به زبان لاتين و عربي ترجمه شد و غرب وارث او شد و مقدر چنين بود كه ابن عربي بعد از ترك اندلس در شرق مطرح شود.
وي ضمن اشاره به مترجمان آثار ابن عربي و ابن عربي شناسان، درباره ابن عربي اظهار داشت: ابن عربي را واضع عرفان نظري دانسته اند اما بين نظر و عمل چندان تفاوتي نيست و اين دو در حقيقت وحدت دارند، هر چند امروزه به تفكيك اين دو حوزه پرداخته ايم اما مسائل نظري را او فراوان مطرح كرده است. با وجود اين در عرفان نبايد وجه نظري را از وجه عملي جدا كرد چرا كه اينها لازم و ملزوم يكديگرند. او با استفاده از باطن وحي فهم بسيار ممتازي از دين ارائه مي دهد. ابن عربي حافظ حديث بود و مدت هاي بسياري از عمر خود را صرف يادگيري حديث كرده است. بنابراين از باطن وحي بهره برده و افق هاي جديدي را بازگو مي كند.
دكتر اعواني درباره وحدت وجود در آثار ابن عربي تصريح كرد: لفظ وحدت وجود در آثار ابن عربي و شارحانش يافت نمي شود و اين لفظ به اعتقاد چيتيك از سوي مخالفان ابن عربي براي كوبيدن او باب شد. از جمله اين افراد مي توان به ابن تيميه اشاره كرد.
وي ضمن اشاره به آدم و عالم به عنوان صورت حق و جايگاه چنين تفكري در انديشه ابن عربي، اظهار داشت: عالم وجه خداست و خدا در آن ظاهر شده است تا شناخته شود. بنابراين انسان كامل به عنوان صورت كامل الهي مطرح است. او در قسمتي از انديشه هاي خود به تخلق به اخلاق يا صفات الهي مي پردازد و توضيح مي دهد كه انسان در طي سير و سلوك خود متخلق به خلقي مي شود.
دكتر اعواني درباره مسأله ولايت اظهار داشت: در خصوص ختم ولايت مطالب بسياري مطرح شده است و او قائل به اقسام ولايت است و اساساً نبوت بدون ولايت ممكن نيست چرا كه باطن هر نبوت، ولايت است. بنابراين امت هر رسولي، وارثان او و وارثان ولايت او هستند و چون امت اسلامي جامع تمام شرايط است، همه انواع ولايت در اين امت ديده مي شود. حتي ختم اين ولايات نيز در اين امت ديده مي شود.
وي در خصوص كتاب عوالم خيال گفت: اين اثر، كتاب بسيار ارزنده اي است و مطالب و مراجع آن بسيار در خور توجه هستند و مولف براي نگارش آن تلاش بسياري كرده است و با اين اثر مسائل پيچيده ابن عربي را ساده كرده است. به زبان روز نوشته شده و پاسخگوي بسياري از مسائل امروزين است. مباحثي در خصوص كلام و فلسفه در اين كتاب طرح شده كه براي خوانندگان بسيار مفيد است. نكته در خور توجه اين اثر اين است كه مترجم علاوه بر حواشي مؤلف، مطالبي را بر اثر افزوده اند كه بسيار قابل تقدير است.