فرد هاليدي-مترجم: رضا محتشم
تركيه در حال حاضر با سه چالش عمده روبه رو است. مهمترين اين چالش ها آرزوي ديرينه آنكارا براي پذيرفته شدن در اتحاديه اروپاست كه قرار است گفت وگوهاي مقدماتي آن در مهرماه آغاز شود. اما از حالا علائمي ديده مي شد كه ظاهراً بروكسل مايل است در اين رويه، تأخير ايجاد كند. مناسبات تركيه با عراق براثر وضعيت كردهاي شمال عراق، دچار كش و قوس هايي است كه مانع از راحت شدن خيال آنكاراست. سومين چالش مربوط به عرصه سياست داخلي و عملكرد حزب حاكم عدالت و توسعه است.
فرد هاليدي استاد مدرسه اقتصادي لندن در يادداشتي كه نوشته است، به بررسي اين سه چالش و معضلي مي پردازد كه فراروي آنكارا قرار دارد.
انفجارهاي اخير در كافه اي در استانبول و اتوبوسي در قوسي آداسي (جزيره پرندگان كه پنج نفر كشته بر جا گذاشت)، به جهان نشان داد تركيه- در كنار لندن، مادريد و مصر- همچنان هدف حملات خشونت آميز چپ گرايان افراطي سكولار، حزب دموكرات كردستان عراق و اسلام  گراياني است كه مخالف مناسبات آن با آمريكا و اسرائيل هستند.در سال هاي اخير اين اولين بار نيست كه چنين بمب گذاري هايي رخ داده است و استانبول در سال ۲۰۰۳ آماج انفجارهاي شديدي بود. اما اين وقايع نشان دهنده فضاي نگراني سياسي درباره تحولات خارجي و داخلي است. تركيه با مناقشه و بحران بين المللي ناآشنا نيست و كشور تركيه در دهه هاي گذشته سهم خود را در اين فرايندها بر عهده داشته است. اما حالا در آنكارا فضاي كلي ناآرام و تا حدي خشم آلود است. اين امر سه علت دارد: اروپا، عراق و سياست داخلي تركيه.
عقده اروپا
علت اول اروپاست. تركيه از سال هاي دهه ۱۹۶۰در پي عضويت در اتحاديه اروپا بوده است. در نوامبر ،۲۰۰۴ بالاخره بروكسل موافقت كرد مذاكرات را در اين باره شروع كند، مذاكراتي كه قرار است از ۱۱ مهر امسال آغاز شود. چنين چشم اندازي براي بسياري از ترك ها كه به علل فرهنگي، اقتصادي و راهبردي مايل به عضويت در اين اتحاديه هستند، واقعه اي تاريخي است.
اما در ماه هاي بعد، اوضاع روند مناسبي را طي نكرده است. دولت تركيه بسياري از شرايطي كه اروپا براي آغاز گفت وگو معين كرده است، برآورده نكرده است. در اين حال، مخالفت جدي در اتحاديه اروپا فقط نه با ورود تركيه به اتحاديه بلكه حتي آغاز گفت وگوها بروز كرده است. اين مخالفت در سطح عمومي با برگزاري همه پرسي در فرانسه و هلند و در بيانيه دولت اتريش و سياستمداراني از قبيل نيكولا ساركوزي در فرانسه و آنجلا موكل در آلمان ديده مي شود كه انتظار مي رود به زودي به قدرت برسند. تازه ترين نظرسنجي اتحاديه اروپا نشان مي دهد ۵۲ درصد اروپايي ها با ورود تركيه مخالف و ۳۵ درصد موافق آن هستند. پاسخ رسمي تركيه، ناديده گيري اينها بوده است. آنكارا معتقد است بروكسل بايد به تعهد خود براي آغاز گفت وگوها وفادار بماند، هرچند كه نتايج همه پرسي فرانسه و هلند واقعاً ربطي به تركيه و مهاجرت مسلمانان نداشت بلكه بازتاب مخالفت مردم با آثار جهاني شدن و تكبر نخبگان بروكسل بود. اما در تركيه نگراني ملي گرايانه فزاينده اي از نحوه بازنگري در فرايند افزايش اعضاي اتحاديه اروپا و نيز مانع تراشي اروپا وجود دارد. علاوه بر مسائل ديرينه اي همچون حقوق بشر، شكنجه، زنان و كردها، اكنون اروپا شروط جديدي را در ارتباط با قبرس و ارمنستان مطرح مي كند كه ظاهراً هدف آن ممانعت از آغاز گفت وگوها در مهرماه است. به نظر مي رسد مقامات اتحاديه اروپا به اين نكته بي توجه بوده اند كه تركيه در سال ۲۰۰۴ طرح سازمان ملل را در مورد قبرس پذيرفت اما يوناني ها آن را رد كردند.
از يك نظر، كار چنداني از تركيه ساخته نيست. برخي معتقدند تركيه بايد دست از راضي كردن اروپا بردارد و درپي ايجاد رابطه كامل تر اقتصادي و راهبردي با آمريكا برآيد، هرچند كه در حال حاضر اختلافاتي با واشنگتن دارد.
گروهي ديگر از برقراري روابط نزديكتر با خاورميانه و جمهوري هاي اتحاد شوروي سابق بخصوص كشورهاي تركي زبان صحبت مي كنند، يعني كشورهايي كه گونه اي از زبان تركي در آن تكلم مي شود. اما كل مبناي نوسازي تركيه از سال هاي دهه ۱۹۲۰ بر اين پايه بوده است كه تركيه بخشي از اروپاست. در واقع برخي از ويژگي هاي سياست تركيه كه اتحاديه با آن مخالف است، مانند سكولاريسم بدون انعطاف و حكومت خودكامه اصلاح طلب در واقع بازتاب الگوهاي معاصر اروپايي است.
خاورميانه كه در سالهاي دهه ۱۹۷۰ مطرح بود، نشان داده است كه از نظر اقتصادي غيرقابل اتكا و مايه مشكلات سياسي بسيار است. ماه عسل تركيه با كشورهاي تركي زبان هم به سر آمده است. كشورهاي فقير، دورافتاده و فاسد در آسياي مركزي كمك چنداني به اقتصاد تركيه نمي كنند و به علاوه در اين كشورها دشمني قابل توجهي با ترك ها وجود دارد؛ همان طور كه آتش زدن بانك ها و شركت هاي ترك در جريان شورش هاي قرقيزستان نشان داد.
مسلماً رابطه با كشورهاي اتحاد شوروي به طور كلي رو به گسترش است. دو ساعت توقف در فرودگاه استانبول نشان مي دهد كه به ازاي هر پرواز به پاريس، برلين يا لندن، دست كم يك پرواز ديگر راهي باكو، بيشكك، كيشينف يا خاركف مي شود. اخيراً ولاديمير پوتين از تركيه ديدار كرد كه اولين ديدار يك رهبر سياسي روسيه در خلال چهار قرن رابطه متلاطم است. اما در تركيه جايگزيني براي يكپارچگي با اروپا وجود ندارد.
مشكل عراق
عراق دومين و مهمترين علت معضل جاري در تركيه است. تركيه به رغم بخش عمده اي از افكار عمومي در جنگ ۹۱-۱۹۹۰ كويت قدري به آمريكا كمك كرد. در سال هاي بعد، تركيه از قاچاق و تجارت قانوني مربوط به برنامه نفت در برابر غذا بهره مند شد. در تهاجم سال ۲۰۰۳ آمريكا به عراق، شدت مخالفت افكار عمومي و خود حكومت تركيه به قدري بود كه همراهي با آمريكا ناممكن شد.پارلمان تركيه از اجازه به آمريكا براي استفاده از قلمرو تركيه براي تهاجم سرباز زد و از آن زمان انتقاد از آمريكا به سطحي رسيده است كه از زمان بحران قبرس در سال ۱۹۶۳ و ۱۹۷۴ بي سابقه است. در اواخر سال ،۲۰۰۳ نيروهاي آمريكايي گروهي از سربازان نيروي ويژه ترك را به طور علني در سليمانيه در كردستان عراق تحقير كردند و اين كار اوضاع را بدتر كرد.
افزون بر اين، افزايش ملي گرايي ترك و گسترش اين بدبيني در ميان ملي گرايان سكولار و اسلام گرايان كه آمريكا از اشغال عراق براي تهديد تركيه استفاده مي كند، مزيد بر علت شده است. آنان معتقدند آمريكا با هم پيماني با كرد هاي عراق باعث ناآرامي در ميان كردهاي شرق تركيه مي شود.
مقامات تركيه اين نگراني را آشكارا اعلام مي كنند. آنان مي گويند گام اول تقسيم عراق به دو كشور عرب و كرد خواهد بود و پس از چند سال تقسيم تركيه در دستور كار قرار خواهد گرفت. اين امر تحقق طرحي است كه در پيمان سور در سال ۱۹۲۰ گنجانده شده بود. در واقع انقلاب ملي گرايانه آتا تورك عليه همين پيمان بود. اين همه ملي گرايي  يك پيامد ديگر نيز در برداشته است. حكومت تركيه به طور اصولي حق انتشار نشريه و كتاب، پخش برنامه  راديو و تلويزيوني و تكلم به زبان كردي را به كردها داده است، اما سياستمداران به قدري از تلافي حكومت مي ترسند كه از اين حقوق استفاده نمي كنند.
در اين حال، اسلام گرايان معتقدند ائتلاف بين آمريكا و كردها را اسرائيل تشويق مي كند. سال هاست تركيه روابط اقتصادي و نظامي خوبي با اسرائيل دارد كه به رغم انتقاد از سياست هاي اسرائيل در قبال فلسطينيان ادامه پيدا كرده است. هواپيماهاي اسرائيلي در حريم هوايي تركيه تمرين مي كنند و طرح بزرگ انتقال آب در كشتي هاي بزرگ باري به اسرائيل به مدت ۲۰ سال در حال پيشرفت است. به علاوه ترك ها و اسرائيلي ها در اين احساس با هم شريك هستند كه فكر مي كنند اروپا بيهوده از آنها خرده گيري مي كند.
يك جامعه شناس به من گفت اسرائيل تنها كشوري در جهان است كه با ما رفتارتحقيرآميز ندارد. با وجودي كه در تركيه همدردي زيادي نسبت به اعراب ديده نمي شود، جنگ در عراق تهديدي عمده براي آن تلقي مي شود. ترك ها مي گويند اعراب در جنگ جهاني اول از فرانسوي ها و انگليسي ها طرفداري كرده و به آنان خيانت كردند. به علاوه جنگ عراق نشان دهنده محدود بودن قدرت تركيه است. مدت هاست مي گويند تركيه براي جلوگيري از تشكيل حكومت كرد در شمال عراق مداخله خواهد كرد، اما اگر آمريكا در اين منطقه استقرار يابد، انجام چنين كاري بسيار بعيد است.
حزب عدالت و توسعه و سياست داخلي
در كنار اين دو مشكل عمده بين المللي، مشكل سومي نيز وجود دارد كه داخلي است. اين مشكل ابهام در مورد جهت گيري و قوت حزب حاكم عدالت و توسعه است كه از نوامبر ۲۰۰۲ قدرت را در دست دارد. از يك نظر، اوضاع بهتر از آني است كه پيش بيني مي شد. نيروهاي مسلح كه از طريق شوراي امنيت ملي قدرت عمده اي در سياست تركيه دارد، به حزب عدالت و توسعه اجازه اعمال قدرت داده است. در عين حال، حزب عدالت و توسعه برخي از گرايش هاي ديني را كنار گذاشته و وجهه حزبي مترقي به خود گرفته است.
با اين حال، هيچ كس نمي تواند درباره مقاصد اين حزب مطمئن باشد. حزب  عدالت و توسعه قصد خود را براي رفع ممنوعيت پوشيدن روسري توسط زنان در مكان هاي عمومي از جمله ادارات دولتي و دانشگاه ها پنهان نمي كند.بسياري از افراد سكولار آماده پذيرش اين تغيير هستند، اما گروهي ديگر اين كار را گام اول براي برگزاري همه پرسي براي اجباري كردن پوشيدن روسري توسط زنان مي دانند. هنوز در اين كشور مشروبات الكلي فروخته مي شود، اما تدريجاً فروش آن محدود مي شود. در سفر اخير نخست وزير تركيه به واشنگتن كه ۱۸ ساعت طول كشيد، مشروب عرضه نشد و اين امر باعث تعجب برخي همراهان هيأت شد.
به طور كلي هيچ كس مطمئن نيست آيا اشتياق حزب عدالت و توسعه براي پيوستن به اتحاديه اروپا واقعي است يا اين كه در نهايت ترجيح مي دهد دستور كار ملي گرايانه اسلام گرا را در پيش بگيرد. در اين صورت آنكارا ديگر مداخله اتحاديه اروپا را در مسائل مربوط به آزادي سياسي و اجتماعي تحمل نخواهد كرد. ضعف احزاب مخالف مانند حزب جمهوري خواه مردم و حزب جنبش  ملي گرا به اين ابهام كمك كرده است. چنين وضعي باعث شده است تا حزب عدالت و توسعه اختيارات زيادي داشته باشد.
جاي تركيه كجاست؟
اين نگراني ها قاعدتاً بايد به جز ۷۰ ميليون نفر جمعيت تركيه، براي ديگران نيز اهميت داشته باشد. در واقع تركيه با در نظرگيري مختصات اروپايي و خاورميانه اي، ناهنجار است. پس از شركت در جمع حدود يك صد نفر از نخبگان تجاري و سياسي تركيه، احساس كردم اين كشور از نظر نگرش هاي سياسي و روابط اجتماعي مشتاقانه افراد حاضر، از برخي جهات بيشتر شبيه يك كشور متوسط آمريكايي مانند مكزيك، پرو يا آرژانتين است، اما در جاي نامناسبي قرار گرفته است. به هر حال تركيه نقش مهمي در روابط اروپا با خاورميانه دارد و از اين رو نقش محوري در بحران فراملي اروپا و خاورميانه دارد.
در اينجاست كه محال نما يا غيرمسئولانه بودن مخالفت با تماس نزديك تر اروپا به تركيه آشكار مي شود. اگر بتوان رابطه اي استوارتر بين تركيه و اتحاديه اروپا ايجاد كرد كه در آن اروپا فقط به مذاكره يك سويه درباره انتظارات بروكسل از آنكارا بسنده نكند، بلكه به تركيه گوش كند و از آن بياموزد. تنها در اين صورت است كه مسائل مربوط به اروپا، خاورميانه، اختلافات فرهنگي و تروريسم مطرح خواهد شد. در حال حاضر، اوضاع اين گونه نيست، نه در تركيه و نه در اروپا. نهايتاً شايد اين اروپا باشد كه نياز بيشتري به تركيه داشته باشد تا تركيه به اروپا.