محمد مطلق
جاذبه هاي اماكن مذهبي ايران كه گره خوردگي تعاليم مذهبي با انديشه و هنر و زندگي ايراني را به نمايش مي گذارد، هنوز جزو اولين اولويت هاي گردشگران خارجي براي سفر به ايران است. اگر از اين زاويه ديد بتوانيم به موضوع توريسم و گردشگري خارجي نگاه كنيم، بسياري از موانع و مشكلات كه در تعاريف ما از پديده توريسم نهفته است، برطرف شده و راه براي توسعه اين صنعت هموارتر خواهد شد. از جمله دلايلي كه مي توان براي چنين اعتقادي ذكر كرد به شرح زير است:
۱ بايد قبول كنيم كشورهاي تراز اول در صنعت توريسم، هر يك بنا به پتانسيل هاي موجود در كشور خود سرمايه گذاري كرده و اكنون شاهد به بارنشستن تلاش هايشان هستند. به عنوان مثال تركيه بيش از آنكه بتواند معماري ويژه خود را به رخ بكشد، از نعمت طبيعت بهره برده و در نتيجه، تمامي سواحل، درياچه هاي داخلي و ... خود را به مناطق توريستي بدل مي سازد. اكنون ما در ايران از چه ويژگي خاصي براي رونق توريسم مي توانيم بهره ببريم؟ آيا مي توان شكلي از معماري، بافت شهري و ... را در اين كشور پيدا كرد كه براي توريست جذاب بوده و در عين حال گره خورده با مسائل ديني و مذهبي نباشد؟
۲ - اگر بپذيريم كه توريسم را مي توان با تعاريف ديني و مذهبي گره زد، قاعدتا برخي دغدغه ها از جمله نگاهي كه گردشگر خارجي را حامل پيام غربي مي داند، از بين رفته و مسير براي توسعه اين صنعت هموارتر مي شود.
۳ ايران كشوري است كه در ميان ممالك اسلامي داراي موقعيتي منحصر به فرد است؛ ممالكي كه جمعيت آنها به بيش از يك ميليارد نفر مي رسد. اين موضوع به طور طبيعي مي تواند پتانسيلي براي صنعت گردشگري ايران به حساب آيد. معاون اقتصادي و تجاري منطقه آزاد ارس در اين باره مي گويد: مطالعات ما نشان مي دهد مردم كشورهاي اسلامي علاقه بسياري دارند تا از كشور ما ديدن كنند، اما ما هم بايد زمينه ها را براي ورود آنها فراهم كنيم. بر اين اساس طرح روستاهاي سلامت را در دستور كار داريم تا بتوانيم روستاهاي محدوده منطقه خود را براي پذيرايي از مسافران كشورهاي اسلامي و خانواده هايشان آماده كنيم.
در اظهار نظر فوق به چند نكته اساسي توجه شده كه تاكيد بر آنها خالي از لطف نيست؛ اول آنكه پديده توريسم مذهبي و كسادي آن، ناشي از كسادي و نابساماني كليت صنعت توريسم است. دوم اينكه براي رونق بخشيدن به توريسم مذهبي و در كل توسعه صنعت توريسم،  بايد تمركز خود را از شهرها به سمت روستاها چرخش دهيم و روستاهاي كشور را كه فرهنگ بومي و بافت مذهبي غني دارند براي پذيرش اين صنعت آماده كنيم كه اين موضوع در دو بخش ايجاد امكانات، اعم از جاده ها، هتل ها و ... و بالا بردن سطح فرهنگ عمومي در زمينه پذيرش توريسم قابل بررسي است.
سالهاي سال است كه از روستاهايي نظير ابيانه با آن ويژگي هاي خاص مذهبي و فرهنگي، سخن به ميان مي آيد، اما آيا در زمينه بستر سازي براي جذب توريسم به اين مناطق هم كاري از پيش برده ايم؟
آيا تقاضاي بنا كردن يك هتل با استانداردهاي روز در چنين روستايي، خواسته نابجايي است؟
قاعدتا رونق توريسم در روستاهاي كشور بويژه با نگاه مذهبي مي تواند تبعات فراواني داشته باشد كه از آن جمله مي توان به اميد به زندگي و بهبود وضع معيشت در روستاها و كاهش تقاضا براي مهاجرت به شهرهاي بزرگ، اشاره كرد. چندي پيش رحيم مشايي، رئيس سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري كشور با اشاره به اينكه گردشگري زيارتي نقطه تعيين كننده صنعت گردشگري به شمار مي آيد، عنوان كرد:
سند ملي گردشگري در روزهاي پاياني مسئوليت دولت گذشته، تصويب شد كه چكيده اي از تمامي تجربيات كارشناسي شده دست اندركاران اين بخش است و ما هم سياست هاي خود را در جهت تحقق تمامي اهداف ذكر شده در آن تنظيم خواهيم كرد.
در طول اجراي سند ملي، بنا به شرايط گوناگون، نيازهاي داخلي و خارجي جديدي ايجاد خواهد شد كه با بهره گيري از مطالعات و استفاده هر چه بيشتر از فن آوري و دانش روز براي رفع آنها و تحول در برنامه هاي اجرايي، حركت خواهيم كرد.
وي در ادامه مي افزايد: گردشگري زيارتي در بين حوزه هاي مختلف اين صنعت، در جايگاه خاصي قرار گرفته و به عنوان نقطه تعيين كننده صنعت گردشگري در ايران به حساب آيد.
در اين ميان شهر مشهد مي تواند به عنوان يكي از قطب هاي گردشگري زيارتي و مذهبي به شمار آيد كه در اين زمينه رحيم مشايي عنوان مي كند:
مشهد به عنوان مهمترين حوزه گردشگري زيارتي، سرمايه گذاري در اين شهر را توجيه منطقي مي كند و سرمايه گذاري كلان، زمينه استفاده از اين فضاي معنوي و در بحث گسترده تر، درآمدزايي از آن را فراهم مي كند و ايجاد تسهيلات در داخل و خارج براي استفاده از اين فضا جزو وظايف اصلي ماست.
همچنين بايد عنوان كرد كه گردشگري به تعامل جهاني كمك خواهد كرد و با توجه به شرايط موجود، ورود و خروج گردشگر خارجي از گذشته راحت تر خواهد بود. دكتر خطيب، استاد اقتصاد دانشگاه فردوسي مشهد نيز به بهانه برگزاري نمايشگاه جهانگردي مشهد، بر جاذبه هاي مذهبي كشور به عنوان نقطه عطف صنعت گردشگري تاكيد كرده است:
با صدور خدمات گردشگري مي توانيم منبع عظيم ارزي ايجاد كنيم، چرا كه ايران ازنظر توانايي بالفعل، پتانسيل هاي لازم را از جمله در بحث هاي فرهنگي، تاريخي، مذهبي و محيطي داراست.
در اين ميان، مسافراني كه به ايران سفر مي كنند به خاطر جاذبه هاي مذهبي، تاريخي و فرهنگي است نه تفريحي و اين مسئله هنوز نتوانسته جاي خود را باز كند كه در صورت تحقق اين امر، سرمايه گذاري در اين بخش راحت تر خواهد شد.مذهب و جاذبه هاي مذهبي ما مزيتي ويژه به نسبت جاذبه هاي ديگر كشورهاست و گردشگري مذهبي ايران با داشتن اماكن مذهبي فراوان، در صورت محقق شدن زيرساخت هاي لازم مي تواند سودآوري سرشاري داشته باشد.
قاعدتا منظور ما از گردشگري مذهبي، تنها ورود گردشگران خارجي به ايران و صرفا به شهر مشهد نيست، چرا كه همانطور كه عنوان شد، هرگوشه اي از كشور ما داراي پتانسيلي خاص در اين زمينه است و از سوي ديگر رونق گردشگري مذهبي به معناي رونق توريست داخلي به بهانه ديدن و زيارت از اماكن مذهبي نيز هست.
با اين وجود هرگاه نامي از توريست مذهبي و جاذبه هاي مذهبي به ميان مي آيد، بلافاصله به ياد شهرهاي مقدس مشهد و قم خواهيم افتاد؛ شايد برهمين اساس نيز باشد كه پژوهشگران نيز در پژوهش هاي خود در زمينه گردشگري مذهبي و جاذبه هاي مذهبي روي اين دو شهر تمركز داشته اند. از جمله اين پژوهش ها پايان نامه اي است كه مشكلات خدمات دهي به توريسم در شهر مشهد و شهرهاي اطراف را هدف قرار مي دهد. در اين پايان نامه به نارسايي هايي در زمينه هاي خدماتي و برنامه ريزي جهت كاهش معضلات اشاره مي شود. بررسي در روابط مراكز جمعيتي و در عين حال قابليت هاي فراوان انساني، پتانسيل هاي طبيعي وفقر از جمله مباحث ديگر اين پايان نامه است كه در نهايت، مجموعه قابل توجهي را براي ارائه خدمات به توريسم مذهبي رصد نمي كند. به عبارت ديگر اين پايان نامه در نهايت نتيجه مي گيرد كه با وجود تمامي پتانسيل هاي غني مذهبي و توانمندي هاي انساني و طبيعي، هنوز انديشه اي جدي براي سامان دادن به صنعت توريسم در منطقه وجود ندارد.
اكنون حتي كشوري همچون مصر كه پيشينه تمدني آن پيش از اسلام نيز جايگاه خاصي ميان تمدن ها دارد، باز از پتانسيل ديني و مذهبي به عنوان اصلي ترين شاخصه براي رونق بخشيدن به صنعت گردشگري سود مي جويد؛ البته ناگفته پيداست كه سود صنعت توريسم صرفا بهره اقتصادي نيست و اين بهره را از زواياي مختلفي از جمله شناساندن فرهنگ داخلي به ديگر كشورها نيز مي توان ارزيابي كرد.
كنفرانس گردشگري اسلامي كه 27 مرداد ماه در دانشگاه الازهر مصر برگزار شد هدف خود را در توسعه گردشگري و اقتصاد اسلامي ترسيم كرد. بخش اقتصاد اسلامي دانشگاه الازهر كه برگزار كننده اين كنفرانس بود در مورد راه ها و شيوه هاي فعال ساختن گردشگري مذهبي در كشور مصر تاكيد داشته و راهكارهاي مناسبي را هم پيش روي دولتمردان اين كشور نهاد كه مرور آنها براي مديران صنعت توريسم ما نيز خالي از لطف نخواهد بود.
نكته آخر اينكه، پتانسيل مذهب و شاخصه هاي مذهبي در ايران صرفا در اماكن مذهبي خلاصه نمي شود و اين عنصر غني را مي توان در تمامي بناهاي تاريخي كشور، نوع رفتار و تعاملات اجتماعي، فرهنگ عامه، هنر و ادبيات و ... بخوبي رصد كرد و بنابراين رونق توريسم مذهبي، يعني رونق كليت صنعت توريسم در ايران.