علي اصغر محمدي
حدود يك قرن از شناخت پليمرها مي گذرد و كاربرد مواد پليمري در صنايع مختلف آنچنان گسترش يافته است كه تقريباً همه لوازم و وسايلي كه انسان امروز در زندگي روزمره خود ناگزير به استفاده از آنهاست، به گونه اي مستقيم يا غيرمستقيم به اين نوع مواد وابسته هستند. طي سال هاي اخير مصرف محصولات پليمري در جهان از حدود ۱۷۵ ميليون تن به بيش از ۲۰۰ ميليون تن رسيده و انتظار مي رود تا پايان نخستين دهه ميلادي حاضر مصرف محصولات پليمري به حدود ۳۷۵ ميليون تن بالغ شود و در سال پاياني دهه دوم قرن بيست و يكم نيز با گسترش به كارگيري اين نوع محصولات در كشورهاي درحال توسعه، مصرف محصولات پليمري در دنيا نزديك به ۴۷۰ ميليون تن در سال برسد.
با توجه به نقش پليمرها در زندگي بشري و اينكه بسياري از ناممكن هاي بسيار گسترده صنعت از طريق دستاوردهاي علوم و فنون پليمري ميسر شده است و استفاده از مواد پليمري در ساخت اعضاي مصنوعي بدن مانند قلب، كليه، عروق، بافت هاي بدن، استخوان و به طور كلي فناوري هاي مهندسي پزشكي و ساخت تجهيزاتي با فرافناوري پيچيده، اهميت ويژه اي يافته است، بر آن شديم تا گفت وگويي با دكتر حميد ميرزاده رئيس پژوهشگاه پليمر و پتروشيمي ايران انجام دهيم كه در پي مي خوانيد:
* آقاي دكتر ميرزاده، پليمرها نقش بسزايي در زندگي انسان امروزي ايفا مي كند تا جايي كه گروهي از كارشناسان قرن حاضر را قرن پليمرها ناميده اند، لطفاً در اين زمينه توضيح دهيد.
- در مدتي كمتر از يك قرن كه از شناخت پليمرها مي گذرد، كاربرد مواد پليمري در صنايع مختلف آن چنان گسترش يافته است كه تقريباً اغلب لوازم و وسايلي كه انسان امروز در زندگي روزمره خود ناگزير به استفاده از آنهاست، به گونه اي مستقيم يا غيرمستقيم به مواد پليمري وابسته هستند.
پيشرفت هاي صنايع مختلف طي قرن گذشته، به ويژه در دهه هاي اخير بدون شك بيش از هر عامل ديگري مرهون تحولات اساسي در علوم و فناوري مواد پليمري و نقش بسيار مؤثر آن در شكل گيري صنايع جديد بوده است. به طوري كه هيچ يك از مواد اكتشافي و ابداعي ديگر، ياراي رقابت با مواد پليمري را از لحاظ افزايش امكانات فني و ارتقاي دانش مربوطه به آن نداشته است.
آمارها نشان مي دهند كه در سه دهه اخير پليمرها همواره از رشد متوسط سالانه اي در حدود ۱۳ درصد برخوردار بوده و در سال هاي اخير به ميزان ۵/۲ تا ۳ برابر سريع تر از توليد ناخالص ملي كشورها رشد داشته است. پليمرها اغلب به دليل سبكي وزن همراه با مقاومت و استحكام بالا، در صنايع خودرو سازي مصرف زيادي دارند. سير كنوني حاكي از آن است كه در آينده اي نه چندان دور، بيشتر خودروها و هواپيماهاي مافوق صوت از بدنه كامپوزيتي و مواد پليمري ساخته خواهد شد، در حال حاضر بيشترين بازار مصرف پليمرها در صنايع بسته بندي، ساختمان سازي، لوازم الكتريكي و لوازم منزل است. در دنياي امروز بسياري از ناممكن هاي عظيم صنعت از طريق دستاوردهاي علوم و فنون پليمر ميسر شده است. استفاده از مواد پليمري در ساخت اعضاي مصنوعي بدن مانند قلب، كليه، عروق، بافت هاي بدن، استخوان و به طور كلي فناوري هاي مهندسي پزشكي و ساخت تجهيزاتي با فناوري پيچيده مانند سپرهاي حرارتي و تجهيزات فضاپيماها، تجهيزات نظامي و صنعتي فوق مدرن از جمله كاربردهاي جديد پليمرهاست كه نتايج بسيار مطلوبي را به همراه داشته است.
رشد روزافزون صنايع پليمري و جايگزين شدن تدريجي مواد پليمري به جاي مواد اوليه طبيعي و كاني در بسياري از صنايع، گروهي از كارشناسان مسائل اقتصادي را بر آن داشته است كه قرن بيست و يكم را قرن پليمرها بنامند. دانشمندان و پژوهشگران علوم و تكنولوژي پليمر با وقوف بر اين واقعيت كه مواد پليمري در مقايسه با مواد طبيعي از آلايندگي بيشتري برخوردارند و بي توجهي در اين زمينه ممكن است انسان قرن حاضر را با مشكلات زيست محيطي مواجه كند، در نتيجه همگام با رشد صنايع پليمري، تدابير و راه كارهاي گوناگوني را براي كاهش آلايندگي و حفظ محيط زيست مورد مطالعه قرار داده اند. يكي از شيوه هاي مؤثر در اين زمينه شيوه بازيافت ضايعات محصولات پليمري است كه در سال هاي اخير در كشورهاي مختلف دنيا به مرحله اجرا درآمده است. از ديگر روش هاي مؤثر در اين زمينه روش قابل تخريب ساختن مواد پليمري با استفاده از مواد پركننده زيست تخريب پذير در ساختمان اين مواد است. دانشمندان معتقدند با استفاده از اين روش، مشكل آلايندگي مواد پليمري تا حدود زيادي رفع خواهد شد. خوشبختانه اخيرا يك رشته از تحقيقات در اين زمينه در پژوهشگاه پليمر وپتروشيمي ايران در دست اقدام قرار گرفته  است بطوريكه با استفاده از تركيبات طبيعي و آلياژ سازي آنها با پليمرها مي توان به اين مهم دست يافت.
* از تاريخچه تأسيس پژوهشگاه پليمر و پتروشيمي ايران بگوييد.
- در دنياي فوق مدرن امروز گام برداشتن در مسير پيشرفت و استقلال اقتصادي، بدون اتكا به تحقيق و پژوهش  امري ناممكن است. ميزان بودجه هاي سالانه اي كه كشورهاي پيشرفته دنيا براي بخش هاي پژوهشي و علمي خود صرف مي كنند، مبين اين واقعيت است كه هيچ كشوري از تلاش براي دستيابي به علوم و فنون نوين بي نياز نيست. كشورمان با داشتن تمدني كهن و فرهنگ پربار اسلامي- ايراني كه چهره  هاي درخشاني چون ابن سينا، ذكرياي رازي، ابوريحان بيروني، حكيم عمر خيام، را در دامان خود پرورش داده و در سده هاي پنجم تا نهم هجري نقش شايسته اي در تكامل علم و دانش بر عهده داشته است، متأسفانه در قرون جديد آن طور كه بايد و شايد با جريان پرشتاب پيشرفت هاي علمي و فني دنياي معاصر همگام و هماهنگ نبوده است. اين نقيصه به عنوان يكي از عوامل اصلي عقب ماندگي اقتصادي كشور در قرن اخير لطمات سنگيني بر رشد و توسعه ملي ما وارد كرده و موجبات وابستگي شديد اقتصاد كشور را فراهم كرده است. خوشبختانه پس از پيروزي انقلاب اسلامي، دولت جمهوري اسلامي در آبان ماه سال ۱۳۶۴ به اين مهم توجه جدي كردند و نخست وزير محترم وقت طي حكمي از معاون اجرايي نخست وزير خواستند تا امر برنامه ريزي وتوسعه علوم وتكنولوژي مواد پليمري را پيگيري و به اجرا بگذارند كه اين امر نقطه شروع تاسيس مركز تحقيقات پليمر ايران شد. البته در دولتهاي بعدي امر توسعه اين مركز پيگيري شده است كه از جمله نمودهاي بارز آن رشد قابل ملاحظه هزينه هاي ناخالص تحقيق و ايجاد حدود يكصد و بيست واحد پژوهشي و تحقيقاتي در كشور است كه تأسيس «مركز تحقيقات و توسعه علوم و تكنولوژي مواد پليمري و پتروشيميايي» يكي از مهم ترين آنهاست. اين مركز در سال ۱۳۶۵ تأسيس شده است و در سال ۱۳۷۵ نام آن از مركز تحقيقات پليمر به پژوهشگاه پليمر ايران تغيير نام يافت و براي ارتباط با صنايع پتروشيمي به ويژه با توجه به توسعه صنايع بالادستي و پايين دستي پليمري در كشور نام پژوهشگاه پليمر ايران به پژوهشگاه پليمر و پتروشيمي تغيير پيدا كرده است.
* درباره اهداف اصلي پژوهشگاه پليمر و پتروشيمي ايران توضيح دهيد.
- شناسايي نيازهاي صنايع پليمري و برنامه ريزي جهت تأمين آن و تربيت نيروي متخصص و افزايش سطح همكاري كشور در زمينه علوم و فناوري پليمر است. اين پژوهشگاه علاوه بر انجام پژوهش هاي بنيادي و كاربردي و همكاري در تربيت محقق به منظور دستيابي به دانش فني لازم در طراحي، توليد و توسعه كاربرد مواد و مصنوعات پليمري براي رسيدن به خودكفايي و بستر سازي مناسب براي رشد اقتصادي كشور، اهداف وظايفي بدين شرح را براي خود متصور است. شناسايي نيازهاي فني صنايع پليمري كشور و برنامه  ريزي و اجراي طرح هاي تحقيقاتي مرتبط و متناسب با نيازها؛ اجراي طرح هاي نيمه صنعتي؛ توليد محصولات پليمري و تدوين روش فناوري؛ كمك به استاندارد كردن محصولات و صنايع پليمري؛ مطالعه، تهيه و اجراي طرح هاي پژوهشي، بنيادي و صنعتي در زمينه هاي مختلف علوم و فناوري مواد و مصنوعات پليمري؛ كمك به تربيت نيروي انساني محقق با ايجاد دوره هاي تحصيلات تكميلي؛ برپايي دوره هاي آموزشي كوتاه مدت به منظور ارتقا سطح دانش و مهارت كاركنان صنايع پليمري؛ ارتباط با ديگر مؤسسات علمي و پژوهشي داخل و خارج از كشور از طريق برگزاري سمينار،  تبادل محقق و اجراي طرح هاي پژوهشي مشترك با رعايت ضوابط مربوط؛ مطالعه و پيشنهاد روش هاي پاكسازي محيط زيست از ضايعات پليمري؛ تهيه بانك اطلاعات علمي و پليمري به منظور تسهيل در انتقال اطلاعات و ايجاد واحد اطلاعات علمي و فني و انتشار نتايج حاصله از طرح هاي تحقيقاتي.
* چه پروژه هايي در اين پژوهشگاه انجام شده است؟
- تاكنون ۷۱۵ پروژه در زمينه هاي صنعتي، ملي، بين دانشگاهي، پتروشيمي، پروژه هاي دانشجويان دكترا و فوق ليسانس كه همه آنها در ارتباط با علوم، تكنولوژي و مهندسي پليمرها بوده اند به مرحله اجرا در آمده است. در اين مدت پژوهشگران پژوهشگاه پليمر و پتروشيمي ايران موفق شده اند بالغ بر ۱۶۴۹ مقاله در مجلات علمي و پژوهشي داخل و خارج از كشور و همچنين سمينارهاي بين المللي ارائه دهند.
* پژوهشگاه پليمر در چه زمينه هايي فعاليت مي كند؟
- پژوهشگاه پليمر ايران داراي ۸۹ نفر عضو هيأت علمي است كه با حدود ۲۰۰ نفر كارشناس وتكنسين در ۱۴ بخش تحقيقاتي شامل بخش هاي لاستيك، پلاستيك، كامپوزيت، رنگ و روكش، پلي يورتان و الياف، پليمرهاي زيست سازگار، علوم پليمرها، كاتاليست هاي پليمريزاسيون، مهندسي پليمريزاسيون،  تبديل گاز، گروه سامانه هاي نوين دارو رساني، گروه سنتز پتروشيميايي و آزمايشگاه مركزي ويك بخش پشتيباني تحقيقات در زميني به مساحت ۱۷ هكتار وبا زيربنايي معادل ۴۲۰۰۰ متر مربع در بلوار شهرك پژوهش واقع در كيلومتر ۱۵ اتوبان كرج فعاليت مي كند. همچنين اين پژوهشگاه داراي چهار پژوهشكده به نام هاي علوم، مهندسي، فرآيند و پتروشيمي است و علاوه بر اجرا ي پروژه اي صنعتي و نيمه صنعتي كاربردي و توسعه اي، تحقيقات بنيادي در مرزهاي دانش و نيز خدمات تخصصي و مشاوره اي به صنعت پليمر ارائه مي دهد. پژوهشگاه ضمن همكاري با دانشگاه هاي داخل كشور، ۲۲ قرارداد همكاري و تحقيقاتي نيز با دانشگاه ها مراكز تحقيقاتي و انستيتوهاي علمي خارج از كشور از جمله روسيه، انگليس، كانادا، اتريش، مجارستان و سوئيس دارد، همچنين در زمينه تبادل استاد و دانشجو، اجراي پروژه هاي تحقيقاتي مشترك همكاري مي كند.
* چه اقداماتي در زمينه تربيت نيروي انساني متخصص انجام داده ايد؟
- پژوهشگاه طي ۱۸ سال گذشته نسبت به تربيت نيروي انساني متخصص در اين رشته فني اقداماتي انجام داده است، به نحوي تاكنون بيش از ۱۳۰ نفر كارشناس ارشد و ۱۴ نفر دكترا از اين پژوهشگاه فارغ التحصيل شده اند. در كنار ساير فعاليت ها انتشار مجله ماهانه علمي IPJ( (Iranian Polymer Journal به زبان انگليسي است كه در پايگاه هاي اطلاع رساني جهاني ازجملهEMA و ISI،,RAPRA,EI نمايه نويسي مي شود. همچنين مجله علوم تكنولوژي پليمر به زبان فارسي و با محتواي متفاوت با مجله انگليسي زبان كه به طور منظم به صورت دو ماهنامه منتشر مي شود كه هر دو مجله از جايگاه علمي معتبري نيز در محافل علمي داخلي و خارجي برخوردارند. نكته جالب در مورد مجله IPJ اين است كه قريب به ۵۰ درصد مقالات آن از سوي دانشمندان خارجي واصل و منتشر مي شود.
*براي جذب نخبگان و توسعه فناوري چه اقداماتي انجام داده ايد؟
- براي توسعه امر فناوري، ايجاد و اشتغال براي جذب نخبگان هسته هاي تحقيقاتي متشكل از نخبگان اين رشته به صورت بخش خصوصي در مركز رشد فناوري پليمر در پژوهشگاه تشكيل شده و تاكنون ۲۵ هسته بخش خصوصي در زمينه هاي مختلف وابسته به اين رشته در مركز رشد مستقر شده اند. اين هسته ها علاوه بر در اختيار داشتن دفتر كار، مجهز به اينترنت و ساير خدمات اداري و آموزشي، مي توانند براي توسعه فناوري ها و ساخت نمونه ها يا تدوين تكنولوژي طرح هاي خود از امكانات كارگاه و آزمايشگاه هاي پژوهشگاه استفاده كنند.
اخيراً  در جهت تقويت ارتباط صنعت پتروشيمي و پليمر با اين پژوهشگاه، طي يك قرارداد درازمدت و با ساخت حدود ۵ هزار متر مربع كارگاه و آزمايشگاه جديد توسط شركت ملي صنايع پتروشيمي و همچنين استقرار دفتر مركزي شركت پژوهش و فناوري، امكان تجاري سازي نتايج تحقيقات و بهبود كيفيت محصولات پليمري فراهم شده است.
* مطلع شديم كه اخيراً  (در مرداد ماه امسال) وزارت علوم، تحقيقات و فناوري با درخواست پژوهشگاه پليمر و پتروشيمي ايران مبني بر تشكيل قطب هاي علمي «پليمرهاي زيست سازگار» و «لاستيك، پلاستيك و كامپوزيت» موافقت كرده است، لطفاً در اين زمينه توضيح دهيد.
- پژوهشگاه پليمر با توجه به سابقه، تجربه، كادر متخصص، فعاليت در زمينه لاستيك- پلاستيك، كامپوزيت و پليمرهاي زيست سازگار،  نيروي انساني، تجهيزات، پيشينه اجراي طرح هاي ملي، امكانات كارگاهي و آزمايشگاهي، طرح هاي پژوهشي و تحقيقاتي و مقالات منتشره، از سوي وزارت علوم، تحقيقات و فناوري به عنوان قطب علمي در دو موضوع «پليمرهاي زيست سازگار» و لاستيك- پلاستيك و كامپوزيت معرفي شد. البته اين موضوع پس از بررسي در كميسيون هاي تخصصي مربوطه در وزارت علوم و مؤسسه پژوهش و برنامه ريزي آموزش عالي و براساس عواملي كه عنوان شد، انجام پذيرفته و هر مؤسسه اي كه بيشترين امتياز را كسب كند به عنوان قطب علمي تعيين و معرفي مي شود. بدون اغراق با توجه به فعاليتهاي وسيع و همه جانبه پژوهشگاه پليمر وپتروشيمي ايران يكي از دستاوردهاي مهم انقلاب اسلامي و از پژوهشگاه هاي موفق در سطح ملي وكم نظير در سطح بين المللي است و بنابراين شايستگي داشتن قطب علمي را دارا بوده است. و البته عملكرد ساليانه اين پژوهشگاه و ميزان تاثير آن در فعاليتهاي علمي - آموزشي و تكنوژيكي و صنعتي كشور منتشر و به اطلاع دست اندركاران و مسئولان مربوطه مي رسد.
* در پايان چند مورد از پروژه هاي مهم انجام شده در پژوهشگاه را توضيح دهيد.
- ساخت رزين هاي مبدل يون براي تصفيه آب هاي صنعتي، ساخت رزين هاي سوپر جاذب براي جذب آب و جلوگيري از تبخير آب در مصارف كشاورزي براي مناطق كم آب و خشك، ساخت كامپوزيت هاي لانه زنبوري ترموپلاستيك (مورد استفاده در خانه هاي پيش ساخته)، ساخت پروفيل هاي كامپوزيتي به روش پالتروژن(براي مصارف صنعتي)، ميلگردهاي كامپوزيتي (براي مصارف ساختماني)، ساخت چسب طبي (براي جلوگيري از خون ريزي هاي شديد)، ساخت عروق مصنوعي (رگ مصنوعي به منظور جايگزيني عروق پرده پريكارد قلب)، استخوان و غضروف مصنوعي، طرح سامانه دارو رساني زيست تخريب پذير (حاوي داروي ضد اعتياد)، واكس هاي مورد مصرف در دندانپزشكي، ساخت ژل هاي سرمازا(براي كاربرد پزشكي)، توليد كيتين و كيتوسان از پوست ميگوي خليج فارس (براي مصارف پزشكي از جمله تهيه قرص هاي لاغري) و توليد الاستومرهاي گرمانرم (براي تهيه فوم هاي صنعتي) از جمله فعاليت هاي شاخص پژوهشگاه پليمر و پتروشيمي است.
* و سخن آخر؟
- سخن آخر اين كه وظيفه اين پژوهشگاه ارائه خدمات علمي، صنعتي و خدماتي (آناليزي) به دانشگاهها، صنايع و دانشجويان اين رشته به عنوان يك آزمايشگاه ملي است. براساس برنامه پنج ساله مدون و هماهنگ، فعاليت هايي براي اين كه اين پژوهشگاه در تراز اول پژوهشگاه هاي جهاني متخصص در اين رشته قرار بگيرد، انجام شده كه اميد است با عنايت دولت محترم و اقبال بيشتر صنايع مرتبط بتوانيم به اهداف پيش بيني شده دست يابيم. ضمناً  نشاني اينترنتي www.ippi.ac.ir و info@ippi.ac.ir، آماده دريافت نظريات فرهيختگان، نخبگان، كارشناسان و علاقه مندان در زمينه پليمر و پتروشيمي است.