سيد افشين اميرشاهي
آب سد سيوند كه بالا بيايد، بخشي از تاريخ و تمدن كهن ايران هم زير آب مي رود.
آب كه بالا بيايد، بيش از هشتاد محوطه باستاني كهن، سكونت گاههاي پيش از ميلاد مسيح، گورهاي سنگي مربوط به فرمانروايان هخامنشي و اشكاني و هفت كيلومتر مرز سنگي دوران اشكاني زير آب مي روند.
قرار است آبگيري سد سيوند يك سال ديگر آغاز شود. پس فرصتي به اندازه يك چشم بر هم زدن براي نجات دو سايت جهاني پرسپوليس و    پاسارگاد با ۲۵۰۰ سال قدمت وجود دارد.
اما بالا آمدن آب، تبعات ديگري هم دارد، چون رطوبت ناشي از شكل گيري يك درياچه پشت آب هاي سد و تغييرات موضعي آب و هوا در آن منطقه، روي آثار دشت پاسارگاد و سازه هاي معماري آن تأثير مي گذارد.
اگر رطوبت هوا زياد شود...
ساخت سد سيوند در سال ۱۳۷۱ در تنگه بلاغي و روي رودخانه پلوار آغاز شد. اين سد در يك صد كيلومتري شمال شيراز و پنجاه كيلومتري تخت جمشيد در حال احداث است. سد سيوند در منطقه اي قرار دارد كه فاصله دهانه اصلي آن تا آثار و سازه هاي اصلي محوطه پاسارگاد حدود ۱۷ كيلومتر و فاصله خط پايان آبگيري درياچه تا سازه هاي اصلي و آرامگاه كوروش حدود ۹ كيلومتر است. پيش بيني مي شود با آغاز آبگيري سد سيوند، دست كم هشت كيلومتر از تنگه بلاغي همراه با آثار درون آن زير آب رود. اين در حالي است كه در فصل بهار و با آغاز سيلاب هاي بهاري دشت بلاغي،  آثار بيشتري تهديد خواهند شد.
بر اساس نظر كارشناسان، پس از آبگيري سد سيوند تعدادي از تپه هاي باستاني پيش از تاريخ، كوره هاي ذوب فلز، غار و سكونت گاههاي پيش از تاريخ، دو قبرستان بزرگ مربوط به اشكانيان، چهار كيلومتر سنگ چين شاهي، هفت كيلومتر مرز سنگي مربوط به دوران اشكاني، گورهاي سنگي مربوط به دوران فرمانروايان فارس (خرقه داران)، دو قسمت از جوي سنگي و راه شاهي در شرق تنگه بلاغي و شش قسمت از راه شاهي در غرب اين تنگه زير آب خواهند رفت.
اما در اين ميان مشكل ديگري نيز وجود دارد كه به سست بودن خاك منطقه برمي گردد. بابك كيال مدير داخلي مجموعه باستاني پاسارگاد و كارشناس مرمت آثار باستاني است. وي عقيده دارد «با توجه به آبرفتي و سست بودن خاك منطقه، حدس زده مي شود جمع شدن آب در درياچه سد باعث افزايش شديد رطوبت هوا در منطقه و بالا آمدن ميزان آب سطحي شود. اين اتفاق مي تواند به پي اصلي كاخ ها و آرامگاه كوروش آسيب برساند.»
البته بين برخي از كارشناسان و مسئولان سدساز در ارتباط با اين موضوع كه آبگيري سد سيوند به مجموعه پاسارگاد و آرامگاه كوروش آسيب مي رساند، اختلاف نظر وجود دارد؛ به طوري كه جلال جامعي مجري پروژه ساخت سد سيوند مي گويد به دليل وجود ۹ كيلومتر فاصله بين آخرين نقطه آبگيري سد سيوند با مجموعه پاسارگاد، آبگيري اين سد هيچ تأثيري بر پي سازه هاي پاسارگاد نخواهد داشت.
پاسارگاد ششمين محوطه جهاني ايران است كه طي آخرين جلسه يونسكو كه تير ماه سال ۱۳۸۱ در چين برگزار شد، به علت دارا بودن شاخصه هاي فراوان با صد در صد آرا در فهرست ميراث جهاني به ثبت رسيد. پيش از آن «تخت جمشيد »،«چغازنبيل »، «ميدان نقش جهان »،«تخت سليمان »و«ارگ بم»نيز در فهرست جهاني يونسكو ثبت شده بودند كه البته ارگ بم پس از زلزله ويران كننده بم در فهرست ميراث در خطر جاي گرفت.
بر اساس قوانين مربوط به ثبت يك اثر در فهرست ميراث  جهاني، هر اثري كه در فهرست جهاني يونسكو جاي مي گيرد، طبق كنوانسيون ميراث طبيعي و تاريخي بايد از سوي كشور نگهدارنده اثر، مورد توجه ويژه قرار گيرد و انجام هرگونه اقدامي در به خطر افتادن آن ممنوع است. بين شيراز و اصفهان، پس از تخت جمشيد و در دشت مرغاب، كنار سيوند، محوطه باستاني پاسارگاد واقع شده است. محوطه باستاني پاسارگاد، آثار ارزشمند و بي نظيري را درون خود جاي داده است. آرامگاه كوروش، كاخ بارعام، كاخ دروازه، كاخ اختصاصي، قبر كمبوجيه و تل تخت را مي توان در پاسارگاد مشاهده كرد. پاسارگاد نخستين پايتخت هخامنشيان است كه در سال ۵۵۰ قبل از ميلاد مسيح، به دستور كوروش ساخته شده است.
با اين وجود، سازمان آب منطقه اي فارس و وزارت نيرو امكان هرگونه تعويق در آبگيري سد سيوند را منتفي اعلام كردند. آنها تصميم گيري در اين باره را تنها به دستور مستقيم مقامات عالي رتبه كشور چون هيأت دولت موكول كردند. البته چندي پيش هيأت دولت آيين نامه اي را تصويب كرد كه بر اساس آن همه ارگان ها ملزم به استعلام از سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري پيش از انجام هرگونه عمليات اجرايي در كشور هستند.
محمدحسن طالبيان، مدير بنياد پژوهشي پارسه- پاسارگاد هم خبر اعلام آبگيري سد سيوند را شنيده است. او درباره تبعات ناشي از ايجاد يك درياچه پس از آبگيري سد به همشهري گفت: آخرين نقطه آبگيري سد سيوند با پاسارگاد چند كيلومتري فاصله دارد. ولي رطوبت ناشي از آبگيري سد ممكن است بر آثار پاسارگاد تأثير بگذارد. البته در حال حاضر هيچ كس نمي داند كه ميزان تأثير رطوبت بر آثار موجود در پاسارگاد چه اندازه است. اين كار بايد از طريق دستگاه هاي تست كننده انجام شود. اگر رطوبت به وجود آمده كم باشد، ميزان تأثير منفي بر آثار نيز كم خواهد بود. در صورتي كه رطوبت زياد باشد تخريب آثار نيز زياد خواهد بود. ولي بايد بسنجيم كه اين تأثيرات در درازمدت چگونه خواهد بود.
اما طالبيان، خطرات ناشي از آبگيري سد سيوند در تنگه بلاغي را جدي تر ارزيابي مي كند. مدير بنياد پارسه- پاسارگارد مي گويد:۱۳۰ اثر در تنگه بلاغي موجود است كه بايد خيلي سريع اين آثار را نجات دهيم. بخشي از آثار تنگه بلاغي بايد مستند نگاري شوند. آثاري را مي توانيم جابه جا كنيم، در خصوص برخي ديگر از آثار مي توانيم از مسئولان آب منطقه اي فارس و وزارت نيرو بخواهيم تا جايي كه مشخص مي كنيم آبگيري كنند. قطعاً مسئولان سازمان آب منطقه اي فارس هم همكاري مي كنند و به درخواست ما پاسخ مثبت مي دهند.
علي رغم خوش بيني مدير بنياد پارسه- پاسارگاد، مجري طرح سد سيوند نظر ديگري دارد. جلال جامعي معتقد است، بالاترين تراز آبگيري سد سيوند ۵/۱۸۲۱ متر است و اين تراز با آرامگاه كوروش بيش از ۴۵ متر اختلاف دارد. بنابر اين سد از مقبره پايين تر است. ضمن اين كه سد از پاسارگاد ۹ كيلومتر فاصله دارد.
مجري طرح سيوند با صحه گذاشتن براين مهم كه آثاري باستاني، قبرهاي قديمي و تعدادي سفال در درياچه سد مشاهده شده است مي گويد: هر چند كه ما اطلاع دقيقي از گزارش هاي باستان شناسان نداريم، ولي آثار مشاهده شده به حدي مهم نيست كه بهره برداري از سد را دچار مشكل كند. (ايسنا- ۷/۶/۸۴)
دور از هر گونه نگراني
اعلام خبر آبگيري سد سيوند تا پايان امسال، بسياري از ايرانيان و حتي جهانيان را نگران كرده است. اما اين مسأله هيچ نگراني را در سيد حسين مرعشي رئيس سابق سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري به وجود نياورد. چرا كه رئيس پيشين عقيده داشت كه نمي توان سدسازي را كه لازمه تمدن امروز و فرداي ايران است، فداي حفظ آثار تاريخي كرد. بنابر اين طبيعي است كه در دوران رياست مرعشي بر سازمان مهم ميراث فرهنگي و گردشگري، اقدام مناسبي در جهت حفظ و حراست از آثار منحصر به فرد محوطه بلاغي و دشت پاسارگاد صورت نگيرد. مرعشي در دوران رياست خود بر سازمان ميراث فرهنگي، براين عقيده پاي فشرد كه كليه دوره هاي ايران، محل زندگي مردم قديم و دوره هايي است كه آثار تمدن كهن در آنها وجود داشته است. چون تمدن ايران ۹ هزار سال جريان داشته و اين نشان مي دهد كه تمدن هاي جديد روي تمدن هاي قديمي بنا شده اند. بنابر اظهارات مرعشي به خبرگزاري ايلنا، نمي توان انتظار داشت مرعشي در مدت يك سال و اندي كه در سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري بود كار ويژه اي براي حفاظت از آثار تنگه بلاغي انجام داده باشد. همچنان كه وقتي كلنگ ساخت سد سيوند در سال ۷۱ بر زمين زده شد، سيد محمد بهشتي هم كه در آن زمان رئيس سازمان ميراث فرهنگي بود، از كنار اين مسأله به راحتي گذشت و او هم كار چشمگيري نكرد. چرا كه گفته مي شود مقامات سدساز پيش از آغاز پروژه ساخت سد سيوند طي نامه اي به سازمان ميراث فرهنگي، نظر اين سازمان را در باره آغاز عمليات عمراني براي ساخت سد خواسته بودند. اما ظاهراً پرسش آنها بدون پاسخ ماند و سكوت نيز علامت رضايت است! البته محمد حسن طالبيان به كمك سيد محمد بهشتي مي آيد و توضيح مي دهد: «حدود ۱۰ سال پيش نامه اي به اداره كل ميراث استان فارس نوشته مي شود. با توجه به گستردگي محوطه هاي باستاني در ايران، طبيعي است كه شناخت كاملي از همه اين محوطه ها وجود نداشته باشد. شايد حدود ۲۰ تا ۲۵ درصد آثار تاريخي و محوطه هاي باستاني ايران را بشناسيم. از طرفي قانوني وجود دارد كه براساس آن اگر دستگاه ها هنگام عمليات عمراني به آثار باستاني برخورد كنند، مي بايست ادامه عمليات عمراني را متوقف كنند. اگر پاسخ دادن به نامه آنها مدتي طول كشيده است، به اين معني نيست كه آنها حق انجام عمليات عمراني را در آن منطقه داشته اند.»
سيلاب هاي پرقدرت!
مسأله مهم ديگري كه محوطه پاسارگاد را تهديد مي كند، وجود سيل بند بر سر راه پاسارگارد است.
وجود سيل بند در راه مسيل بزرگ منطقه پاسارگاد و هدايت جريان سيل به طرف مسيل كوچكي كه از نزديكي محوطه باستاني پاسارگاد مي گذرد، خطر تخريب آرامگاه كوروش كبير و بخش هايي از محوطه پيش از تاريخ پاسارگاد را در پي دارد.
در منطقه پاسارگاد، دو مسيل وجود دارد كه يكي از آنها از دامنه كوههاي شمال غربي پاسارگاد آغاز شده است و با عرضي بالغ بر يك كيلومتر در بخشي از مسير خود از ميان روستاي مبارك آباد مي گذرد و در ادامه به رودخانه پلوار مي پيوندد. در نهايت نيز به سوي تنگه بلاغي جاري مي شود.
مسيل كوچك تري نيز وجود دارد كه در حد يك رودخانه فصلي، آب در آن جريان دارد و عرض متوسط آن از ۲۰ متر تجاوز نمي كند. اين مسيل كوچك در سر راه خود از مجاورت تپه مشهوري كه متعلق به دوران پيش از تاريخ است به نام «تل نخودي» عبور مي كند و از فاصله اي حدود يكصدمتري شمال غربي آرامگاه كوروش به طرف تنگه بلاغي منحرف مي شود.
سيامك اسكندري كارشناس معماري اين مسأله را تأييد مي كند. اسكندري در اين باره مي گويد: «وجود روستاي مبارك آباد باعث شد تا سيل بندي سر راه مسيل بزرگ در بالاي روستا احداث شود. اما احداث غيرفني اين سيل بند به گونه اي است كه در صورت وقوع سيل، همه حجم آب ناشي از سيلاب را به مسيل كوچك هدايت كند. چون حجم بالاي آب با شكل طبيعي زمين در اين قسمت هيچ تناسبي ندارد نتيجه هم مشخص است.» اين كارشناس به سيلاب شديد زمستان سال ۱۳۷۷ اشاره مي  كند و مي گويد: در اين سيلاب حجم آب به حدي بود كه بخش زيادي از تپه هاي تاريخي را شست و آب از پلكان اول آرامگاه كوروش كه ۱۸۰ سانتي متر ارتفاع دارد، فراتر رفت. تا چندين روز پس از سيل هم محوطه اطراف آرامگاه كوروش همچنان زير آب بود.
اسكندري تصريح مي كند: «در اين ميان روستاي مبارك آباد با تكيه بر اين سيل بند كه به ناشيانه ترين شكل ممكن ساخته شده است، همچنان به رشد غيراصولي خود ادامه مي دهد، تا جايي كه برخي از خانه هاي جديد آن در داخل مسيل ساخته مي شوند. بنابراين يك مسئله مهم پيش مي آيد، اگر سيل بند حذف شود روستايي كه مدت ها است خطر سيل را از خود دور ديده، چه بايد بكند و اگر سر جاي خود باقي بماند. محوطه هاي تاريخي و آرامگاه كوروش خسارت مي بيند. البته اين خطر تنها متوجه آثار تاريخي پاسارگاد نيست و عامل زير سيلاب رفتن روستاهاي ابوالوردي و مادرسليمان به واسطه احداث نسنجيده و غيركارشناسي اين سيل بند در مواقع بارندگي شديد نيز مي شود.
زمان از دست رفته!
چند روز پيش سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري طي اطلاعيه اي اعلام كرد در صورت آبگيري سد سيوند، بخشي از دره بلاغي كه آثار تاريخي دوره هاي مختلف در آن واقع شده است به زير آب مي رود. اما پاسارگاد و آرامگاه كوروش در امان خواهند بود. دره بلاغي كه رودخانه پلوار در آن جاري است به دليل عبور عشاير منطقه و مسير كاروان رو تاريخي، جاده شاهي و آثار بسيار مهمي از دوره هاي پيش از تاريخ تا دوره اسلامي و وجود پوشش هاي گياهي و زمين هاي كشاورزي از اهميت بسزايي برخوردار است.
ظاهراً زمان براي نجات دادن آثار تنگه بلاغي به سرعت از دست مي رود. البته بنياد پژوهش پارسه _ پاسارگاد و پژوهشكده باستان شناسي از دو سال پيش _ و نه از سال ۱۳۷۱ كه ساخت سد سيوند آغاز شد- بررسي هاي مقدماتي خود را براي نجات بخشي از آثار تنگه بلاغي و پاسارگاد آغاز كرده است. در همين زمينه هم جمع آوري اطلاعات، تهيه عكس هاي هوايي و ماهواره اي و مستندنگاري ۱۳۰ اثر تاريخي و پيش از تاريخ انجام شده است. يك فراخوان بين المللي هم منتشر شده است و در پي اين فراخوان هفت گروه پژوهشي _ دانشگاهي مشترك بين ايران و دانشگاه هاي بولونياي ايتاليا، ورشو لهستان، كيوتو ژاپن، پژوهشگاه لوميو فرانسه، مركز مطالعات ايران شناسي آلمان، مركز باستان شناسي آلمان و مؤسسه باستان شناسي دانشگاه تهران فصل اول كاوش خود را از اسفندماه سال ۸۳ آغاز كرده اند.
در فصل اول كاوش علاوه بر مستندسازي غارها و محوطه هاي ميان سنگي و پارينه سنگي، كاوش ها به كشف آثاري از دوره باكون  و ساختارهايي از روستاهاي هخامنشي، فراهخامنشي، گورستان هاي دوره هاي هخامنشي تا ساساني، مسيرها و كانال ها، مجموعه هاي صنعتي و توليدي ساساني منجر شد. لايه هاي مختلف اين محوطه ها ثبت شده و سفال ها و اشياي كشف شده نيز به موزه منتقل شده است. قرار است تا دو يا سه هفته ديگر كاوش يكي از معادن مهم فلزكاري كهن توسط تيم ايراني آلماني آغاز شود. فصل دوم كاوش نيز تا يك ماه ديگر و در محدوده اي وسيع تر توسط گروه هاي ايراني و خارجي آغاز خواهد شد.
در عين حال سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري در تلاش است تا از فصل دوم كاوش، گزارش دقيق و نقشه هايي تفصيلي از وضعيت آثار منطقه تهيه كند تا براساس اين مطالعات زمان مورد نياز براي نجات آثار و محدوده و ارتفاع مجاز آبگيري را به گونه اي كه به آثار منقول صدمه اي وارد نيايد، مشخص كند.
بنابراين سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري شايد حدود دو سال براي نجات محوطه هاي پشت سد سيوند فرصت دارد. چرا كه مسئولان سد ساز اعلام كرده اند حداكثر تا يك سال ديگر آبگيري سد را آغاز مي كنند. با توجه به اين كه درياچه سد سيوند بيش از يازده كيلومترمربع وسعت دارد، پر شدن اين حجم آب حدود يك سال زمان نياز دارد. بنابراين شايد حدود دو سال فرصت باقي باشد. اين در حالي است كه بنا به گفته برخي از كارشناسان، محوطه پشت سد سيوند و پاسارگاد ظرفيت ۵۰ سال كاوش را دارد.
محوطه هاي پشت سد سيوند علي رغم قدمت آنها بسيار بكر هستند و به ويژه تنگه بلاغي كه نخستين جايي است كه مي توان در اين محل در مورد خصوصيات و نحوه زندگي مردم در دوره هخامنشي اطلاعاتي را به دست آورد. همچنين نظر باستان شناسان و گياه شناسان دلالت بر اين دارد كه به علت بكر بودن تنگه بلاغي، گياهاني در اين منطقه وجود دارد كه در صورت انجام مطالعات كامل روي آنها مي توان به نوع گل ها، درختان و پوشش گياهي و باغ هاي پاسارگاد پي برد. چرا كه ريشه نخستين چهارباغ ايراني در پاسارگاد است.
كاخ هاي پاسارگاد در نقاط مختلف محوطه پاسارگاد پراكنده بودند و از طريق باغ هايي به يكديگر متصل مي شدند. ريشه چهارباغ ايراني هم به پاسارگاد باز مي گردد. محمدرضا دهقاني استاد دانشگاه در اين باره مي گويد :«پاسارگاد در گذشته برخلاف امروز كه حالت بياباني دارد، سر سبز بوده و بخش هاي مختلف آن با باغ هايي به يكديگر متصل مي شدند. آب اين باغ ها نيز از طريق جوي هاي سنگي كه پس از هر چند متر در يك حوض سنگي مي ريخت تأمين مي شد. باغ ها از جلوي آرامگاه كوروش آغاز مي شد و تا كاخ بارعام و پيكره انسان بالدار و كاخ اختصاصي ادامه داشت. به هر حال فرصت چنداني براي مطالعه و پژوهش و نجات بخشي از  آثار پاسارگاد و تنگه بلاغي و حفظ جاده شاهي باقي نمانده است. جاده با شكوه ايران باستان كه تخت جمشيد را به پاسارگاد و بعدها به شوش پايتخت هخامنشيان وصل كرد. جاده اي كه به فرمان داريوش بزرگ ساخت آن از سارد آغاز شد و تا شوش ادامه يافت. قرار است آبگيري سد سيوند آن طور كه مسئولان سدسازي مي گويند اواخر بهمن آغاز شود. در فاصله كوتاهي بخش هايي از محلي كه روزگاري مركز حكومت جهاني ايرانيان بود زير آب مي رود. اما هنوز پاسارگاد و آن چه در اين سرزمين گذشته، آن طور كه شايسته آن است شناخته شده نيست. شايد در اين فرصت كوتاه تنها راه چاره كه مي تواند دست كم به نجات بخشي از آثار منطقه بيانجامد مشاركت همه سازمان ها، ارگان ها و نهادهاي داخلي و خارجي در عمليات نجات بخشي است. شايد اين اقدام در شناخت اصلي و جايگاه محوطه هاي پشت سد تأثير گذار باشد.