اسماعيل عباسي
هفتمين دوسالانه كاريكاتور تهران با حضور هنرمندان كاريكاتوريست ۶۷ كشور جهان در مجموعه فرهنگي هنري صبا برپا شده است. در اين نمايشگاه كاريكاتوريست هاي ايراني و خارجي در بخش موضوعي سالمندان، كاريكاتور چهره و بخش آزاد به رقابت برخاسته اند. بيش از دو دهه است كه هنرمندان ايراني در رشته كاريكاتور، موقعيت جهاني يافته و مقام هاي برتر را در بسياري از مسابقات از آن خود كرده اند. دوسالانه هفتم، مجال ديگري براي ارزيابي آثار هنرمندان كاريكاتوريست ما در مقياس جهاني و شناخت بيشتر اين هنر در پهنه گيتي است.
صد سال پيش نقاشي هجايي يا كاريكاتور با مجله فكاهي _ سياسي ملانصرالدين چاپ قفقاز به ميان ايرانيان آمد. شوخ طبعي و طنزآوري مردم فضاي استبدادي و ويژگي هاي سياسي روزگار پرخوف محمدعليشاه قاجار، موجب شد كه اين هنر جذاب در اين سوي آب هاي ارس هواداران بسياري بيابد. بستر آماده طنز عاميانه و اشعار و ترانه هاي طنزآميز مردم در هجو پادشاهان مستبد قاجار، با كاريكاتورهاي سياسي ملانصرالدين پيوند عميقي يافت و چند صباحي بعد، همان نقاشاني كه در قهوه خانه هاي تبريز، اسطوره هاي جذاب و مورد علاقه مردم را بر پرده مي كشيدند، به طنز ترسيمي هم روي آوردند و اين گونه بود كه نخستين جوانه هاي كاريكاتور ايراني، متناسب با حال و هواي مردم ايران، جوانه زد. جسته و گريخته نيز روايت شده است كه چهره گشايان عهد صفوي و سرآمدشان استاد رضا عباسي، نقاشي هايي بر سبيل طنز در خفا داشته اند و تنها برخي سياحان بخت آن را مي يافتند كه به اين نسخه هاي محرمانه، نگاهي بياندازند. بعضي نوشته ها نخستين كاريكاتور روزنامه اي ايران را به نام روزنامه ادب در سال ۱۳۲۴ هجري قمري ثبت كرده است.
كاريكاتور ايران كه نخستين سرمشق هاي خود را از «روتر» و «شيلنيگ» كاريكاتوريست هاي چيره دست ملانصرالدين به وام گرفته بود، راه دشواري را كه از استبداد صغير محمدعليشاهي تا برافتادن قاجاريه، هجوم ارتش هاي متفقين به ايران در شهريور ،۱۳۲۰ كودتاي ۲۸ مرداد و سرانجام سقوط سلسله پهلوي و طلوع انقلاب اسلامي دامن كشيده، پيموده است و در سپيده دم هزاره سوم، در برجسته ترين بي ينال هاي بين المللي كاريكاتور، حضوري جدي و چشمگير دارد. اما مردم ايران هنر كاريكاتور را با كاريكاتورهاي مطبوعاتي شناختند و از اين رو، نشريات طنز و كاريكاتورهاي مطبوعاتي در دوره هاي گوناگون با اقبال كم نظير مردم روبه رو بوده اند، در دو دهه گذشته نيز، فصل حاصلخيزي از كاريكاتورها با مضامين سياسي و اجتماعي روز را در روزنامه ها شاهد بوده ايم. هر چند كه به تناسب آستانه تحمل دولتمردان، كاريكاتورهاي مطبوعاتي، روزگاري آميخته به سايه روشن هاي حذف يا حضور را سپري مي كنند.
كاريكاتورهاي موسوم به نمايشگاهي در ايران كه بر سينه ديوار نگارخانه ها مردم را به تماشا و تفكر دعوت مي كنند، در سال هاي پس از انقلاب و تحت تأثير ويژگي هاي عصر ارتباطات و حضور جهاني اينترنت از رونق بيشتري برخوردارند. ذوق و استعداد هنرمندان كاريكاتوريست ايراني، در اين سال ها براي آنان موفقيت هاي بزرگ و چشمگيري به ارمغان آورده است. هر چند كه رتبه هاي جهاني و جوايز كاريكاتوريست هاي ما، هنوز در داخل كشور جدي گرفته نشده و آن چنان كه نقاشان و خطاطان و نگارگران بحق به صدر نشسته اند، سهم كاريكاتوريست ها هنوز ادا نشده است.
حدود ۱۵سال پيش ،پس از آن كه ابتكارها و تلاش هاي فردي كاريكاتوريست هاي ما در بي ينال هاي جهاني، موفقيت هايي را ثبت كرده بود، به كوشش جمعي از متوليان فرهنگي و هنرمندان كاريكاتوريست، دوسالانه بين المللي كاريكاتور تهران شكل گرفت. اين جشنواره عليرغم شرايط نامساعدي كه همواره بر آن سايه افكنده، با عبور از دوره هاي آزمون و خطا و راهي دشوار اينك در هفتمين فصل حضور مجهزتر از دوره هاي گذشته برپا شده است.
كاريكاتورهاي نمايشگاه دوسالانه هفتم تهران با موضوع اصلي سالمندان، موضوع جانبي «آزاد» و كاريكاتور چهره، هنرمندان اين رشته را به عرصه رقابت كشانده است. در جهاني كه به سرعت گوناگوني فرهنگ ها، زبان ها، آداب و رسوم، در برابر روند جهاني شدن رنگ مي بازد، سراشيب سالخوردگي و پيران هم وضعيت هاي كم و بيش مشابهي يافته اند. از اين رو فصل مشترك بسياري از آثار كه با موضوع سالمندان به تصوير درآمده مايه ها و موضوعاتي از تنهايي پيران، فرجام غم انگيز راهسپاري به سراي سالمندان و ناتواني هاي جسمي و دغدغه هاي مرگ را مي نماياند. اما همين موضوعات و مفاهيم در قالب طنز تصويري نمود ديگري مي يابند و به لحظه هاي عبوس تلنگر مي زنند.
كاريكاتوريست هاي ايراني در هفتمين دوسالانه تهران، در همه زمينه ها حضوري پررنگ دارند. كاريكاتوريست هاي اسلاو اعم از روسيه و اروپاي شرقي سابق، به اعتبار مهارت هاي ويژه اي كه در طراحي و اجرا دارند، آگاهانه از كاريكاتور چهره فاصله گرفته اند و آثار خوب و در خور توجه آنها را مي توان در بخش هاي كهنسالي و آزاد تماشا كرد. امسال هندي ها در كاريكاتور چهره، رويكرد تازه اي دارند و فارغ از قالب هاي كلاسيك و معمولاً تكراري، بيشتر آثارشان را در اين بخش با اغراق هاي زيبا عرضه كرده اند.
هنرمندان آرژانتين و برزيل هم آثار زيبايي در بخش هاي چهره و آزاد به نمايش گذاشته اند و چين با كاريكاتوريست هاي فراوان و تازه نفس در مقايسه با دوسالانه ششم، حضور جدي تري دارند.
در ميان كشورهاي اروپايي، ايتاليايي ها با آثار كم اما با كيفيت بسيار خوب در جشنواره امسال شركت كرده اند.
موضوع شوخي با مرگ، بخش قابل توجهي از آثار كاريكاتوريست هاي ايراني و خارجي را به خود اختصاص داده است. رقص يك پيرمرد با فرشته مرگ در اثر ميهايي ايگنات كاريكاتوريست رومانيايي نمونه اي از پرداخت هاي زيباي اين نمايشگاه مي باشد.
در كاريكاتور زيباي «حسام فطرتي» كاريكاتوريست ايراني كه يكي از رباعي هاي حكيم عمرخيام را تداعي مي كند پرگار زمانه، آخرين دايره را در حلقه هاي عمر يك پير ترسيم كرده است.
تنهايي پيرانه در اثري از «علي هاشمي شهركي» هنرمند ايراني، در ميان انبوهي از پيام هاي اينترنتي، به نمايش درآمده است. از پيام دهندگان اما كسي به ديدن پير نمي آيد!
زيستن در جهاني عاري از جنگ و سرشار از جلوه هاي زندگي در آثار كاريكاتوريست هاي جهان هميشه جلوه اي پايدار داشته است. در دوسالانه هفتم تهران هم، مي توان كاريكاتورهاي زيبايي را با اين مضامين تماشا كرد.
در اثري از «فلورين دور و كربهانا» كاريكاتوريست رومانيايي، يك تروريست تا بن دندان مسلح و نقاب بر چهره، در تلاش است تا زن سالخورده اي را از خيابان عبور دهد. و در كاريكاتوري «سنرو موسكي» هنرمند لهستاني، در ميان انبوه پوكه هاي گلوله توپ كه زمين را انباشته، بچه گربه اي حريصانه، شيري را كه از يك ظرف مسين واژگون شده بر زمين جاري شده مي نوشد. در كاريكاتوري از «كويستانا» كاريكاتوريست اهل اندونزي يك جلاد در روزگار كسادي اعدام، به گلداني كه به طناب دار آويخته، آب مي دهد.
دبيري هفتمين دوسالانه كاريكاتور تهران را مسعود شجاعي طباطبايي مدير خانه كاريكاتور برعهده دارد و آثار اين دوره توسط مولاتيه از فرانسه، كوزوبوكهين از اوكراين، جيوكس از ايتاليا و غلامعلي لطيفي، جواد عليزاده، بهمن عبدي و محمدعلي بني اسدي از ايران داوري مي شود.
حضور «مولاتيه» كاريكاتوريست تواناي چهره، «كوزوبوكين» هنرمند كاريكاتوريست بلند آوازه و «غلامعلي لطيفي» هنرمند پيشكسوت كاريكاتور در هيأت داوران از نقاط قوت هفتمين دوسالانه كاريكاتور تهران به شمار مي آيد.
مركز هنرهاي تجسمي، فرهنگستان هنر، مؤسسه هنرهاي تجسمي و خانه كاريكاتور ايران،  موزه هنرهاي معاصر تهران،  مؤسسه فرهنگي هنري صبا و شبكه سوم سيما و بانك كشاورزي در برپايي هفتمين دوسالانه كاريكاتور تهران،  همكاري داشته اند.

در تاريخ معاصر كاريكاتور ايران «ايراندخت محصص» نامي شناخته شده است. او با ترجمه آثار كاريكاتوريست هاي بزرگ جهان و معرفي آنان به جامعه ايران به ويژه علاقمندان و دوستداران اين هنر سهمي ارزنده در شناساندن پيشينه وسير تحول آثار كاريكاتوريست هاي بزرگ در كشور ما داشته است. به اين ترتيب و عليرغم آن كه هنر كاريكاتور از زمان پيدايش در ايران و تاكنون، منتسب به مردان مي باشد، حضور خانم محصص در دهه ۱۳۴۰ در عرصه اين هنر نو پا، سهم بزرگي از پژوهش هاي تاريخي درباره كاريكاتور را از آن زنان كرده است. از برنامه هاي مهم هفتمين دوسالانه كاريكاتور تهران، بزرگداشت استادان و پيشكسوتان هنر كاريكاتور از جمله «ايراندخت محصص» مي باشد. جامعه هنرمندان و پژوهشگران كاريكاتور برآنند كه با انجام اين مراسم، از زحمات خانم «محصص» قدرداني كنند.
تا پيش از انتشار هفته نامه توفيق كه از معروف ترين نشريات طنز ايران محسوب مي شود، هيچگونه نام و نشاني از زنان كاريكاتوريست به ميان نيامده است. در توفيق پس از آن كه آثار خانم «پروين كرماني» هنرمند كاريكاتوريست معاصر به چاپ رسيد. به مرور خوانندگان و مخاطبان كاريكاتورهاي مطبوعاتي با آثار يك زن كاريكاتوريست آشنا شدند. اما در دهه هاي اخير، زنان ايراني علاقه زيادي به فراگيري هنر كاريكاتور نشان داده اند و برخي از آنان در رشته هاي خاص اين هنر به مهارت و موفقيت نيز دست يافته اند. از جمله دكتر بهار موحد بشيري كه دانش آموخته رشته دندانپزشكي است از كاريكاتوريست هاي شناخته شده در كاريكاتور چهره مي باشد. «موحد بشيري» همكاري اش را با مجله «طنز و كاريكاتور» آغاز كرد و هنوز هم آثارش در اين ماهنامه چاپ مي شود. فيروزه مظفري، «سپيده انجم روز» ، «شراره صمديان» ، «پانته آواعظ نيا» ، «لاله ضيايي» ، «مهناز فتوحي» از كاريكاتوريست هايي هستند كه آثارشان در مطبوعات طنز ايران به چاپ رسيده است. سپيده انجم روز از سابقه كار بيشتري برخوردار بوده و آثارش به بي ينال هاي بين المللي نيز راه يافته است. علاوه بر نام هايي كه برشمردم، دهها تن از دختران جوان كاريكاتوريست، وارد اين عرصه شده اند كه اغلب دوره آموزشي را در خانه كاريكاتور ايران طي كرده اند. آثار شماري از هنرمندان جوان در هفتمين دوسالانه كاريكاتور تهران نيز به نمايش درآمده است.
جنبش زنان هنرمند در عرصه كاريكاتور ايران نويددهنده آينده بهتري در اين زمينه است. همچنان كه آمارها حاكي از روي آوري كم نظير دختران به رشته هاي مرتب با هنرهاي تجسمي در هنرستان ها و دانشگاههاست علاقه، پشتكار و پيگيري دختران در فراگيري شاخه هاي مرتبط با هنرهاي تجسمي مؤيد حضور جدي تر  زنان ايران در حوزه هنرهاي تجسمي و از جمله كاريكاتور است.
فيروزه مظفري طراح و كاريكاتوريست معاصر نيز از فعال ترين هنرمندان اين عرصه است.
شايان يادآوري است كه فعاليت زنان ايراني در هنر نقاشي از سابقه  اي طولاني برخوردار مي باشد. بسياري از تحصيلكردگان قديمي كه امروز پا به سن گذاشته اند حتماً نقاشي ها و طرح هاي ليلي تقي پور را به خاطر دارند. كتاب هاي درسي طي سالهاي دراز تنها با آثار اين هنرمند مزين مي شد. طرح هاي تقي پور ساده، صميمي و جذاب بود و به راحتي با مخاطبان ارتباط برقرار مي نمود. در حوزه نقاشي به معناي نمايشگاهي آن زنان بسياري فعاليت داشته و دارند كه بحث آن از اين مقوله خارج است.
ذوق آزمايي زنان ايراني در هنر كاريكاتور، فصل تازه اي را براي رقابت هاي جهاني ما در اين حوزه نيز گشوده است. در روزنامه ها و نشريات طنز تا كنون دهها كاريكاتور و طرح از آثار زنان طراح و كاريكاتوريست ايراني چاپ شده است . با توجه به نوع نگاه و برداشت اين هنرمندان از مسائل اجتماعي آثار فوق تنوع بيشتري به تصوير سازي در رسانه ها بخشيده است.
بهره گيري بيشتر مطبوعات و رسانه ها از اين آثار، چهره هاي مستعد بيشتري را نيز به عرصه مي كشاند.

نخستين كاريكاتور در تاريخ هنرهاي تجسمي جهان توسط «فيلپيون» نقاش فرانسوي با ترسيم يك طرح طنز آميز از چهره «لوئي فيليپ» پادشاه فرانسه موجوديت يافت. در اين اثر نقاش، پادشاه را به شكل گلابي درآورده بود كه در فرهنگ فرانسه «نماد» ساده لوحي و حماقت است. اما كاريكاتور چهره از سده نوزدهم ميلادي تاكنون، در عرصه هاي گوناگون به حيات پررونق خود ادامه مي دهد و به خصوص در كاريكاتورهاي سياسي حضوري جدي دارد. شوخي با چهره هاي برجسته سياسي و هنرمندان و ورزشكاران، توسط كاريكاتوريست ها در جهان معاصر پذيرفته شده است و به ندرت، چنين آثاري به تنش و شكايت و آمد و شد به دادگاه مي انجامد. البته، مرز تحمل و خط قرمز هاي سياسي در حكومت ها و به اعتبار سلايق و مقررات داخلي يك كشور، فضاهاي گوناگوني را براي چاپ و عرضه اين آثار رقم مي زند. اما در عرف جهاني، طنز ترسيمي و به اعتبار آن كاريكاتور چهره پذيرفته شده است.
در هفتمين دو سالانه كاريكاتور تهران، بخش كاريكاتور چهره بسيار متنوع و تماشايي است. به خصوص كه نسل تازه اي از هنرمندان كاريكاتوريست ايراني استعدادهاي چشمگير خود را در اين بخش، به نمايش گذاشته اند. حضور «مولاتيه» كاريكاتوريست  نامدار فرانسوي و از معروف ترين كاريكاتوريست هاي چهره جهان در هفتمين دو سالانه تهران، امكان خوبي براي ارزيابي و ارتقاء اين رشته در ايران فراهم كرده است. برپايي كارگاه هاي آموزشي با حضور اين هنرمند برجسته، كه در برنامه اين دوره از دو سالانه تهران گنجانده شده، فرصت نيكويي است كه به ندرت دست مي دهد.
كاريكاتور چهره، با رواج فن آوري هاي تصويري با كامپيوتر در جهان غني تر شده است و كاريكاتورهاي سه بعدي به هنرمندان مجال مي دهد كه ويژگي هاي شخصيتي سوژه مورد نظرشان را با وضوح بيشتري به اثر منتقل كنند و ارتباط حسي بهتري با مخاطبان برقرار نمايند.
در هفتمين دوسالانه كاريكاتور تهران در بخش كاريكاتور چهره، بيشترين موضوعات از ميان هنرمندان سينما برگزيده شده است. اين موضوعي بود كه پيشاپيش از سوي برگزاركنندگان اين نمايشگاه اعلام شده بود. نكته مهم و جالب توجه، رغبت جمعي هنرمندان كاريكاتوريست به كشيدن كاريكاتور از چهره، نسل قديمي هنرپيشگان سرشناس سينماست، همه آنان كه بسياري شان روي در نقاب خاك كشيده اند. مثل چارلي چاپلين، آنتوني كويين، استيو مك كوئين، جان وين، و از ميان آنها كه هنوز در قيد حيات مي باشند وودي آلن كمدين معروف سينما، بيشترين سهم را در كاريكاتور چهره به خود اختصاص داده است.
در ميان كاريكاتوريست هاي چهره  جهان هنوز «ديويد ليواين» آمريكايي به اين دليل كه علاوه بر پرتره، نمادي مرتبط با ويژگي هاي شغلي، فكري و يا خصوصيات رفتاري سوژه را در اثر خود مي گنجاند، در صدر قرار دارد. «مولاتيه» كاريكاتوريست معروف چهره، در ذكر جزئيات و اغراق، مرزها را پشت سر گذاشته است اما هنوز كاريكاتورهاي ديويد ليواين به دليل مكتب خاصي كه او در اين زمينه بنيان نهاد بي همتا مي باشند.
در ايران، بايد از مرحوم «محسن دولو» كه از پيشكسوتان كاريكاتور چهره بود ياد كرد.
دولو ضمن آنكه در سال ۱۹۶۳ ميلادي در مسابقه بين المللي كاريكاتور كانادا، نخستين مدال را براي ايران به ارمغان آورد، در كاريكاتور چهره صاحب سبك ويژه اي بود كه بعدها مورد استقبال هنرمندان ديگر قرار گرفت.
در مراحل بعدي، و در ميان نسل جديد هنرمندان كاريكاتوريست ايران، استعدادهاي تازه اي به صحنه آمده اند و فصل تازه اي در كاريكاتور چهره گشوده اند. افشين سبوكي، بزرگمهر حسين پور، صافي، رادمند، نيما جمالي و بهار موحد از نام آشنايان اين دوره اند.

كاريكاتور در ايران از طريق روزنامه به ميان مردم آمد. در دوراني كه كاريكاتور ناصرالدين شاه در نشريات پاريس چاپ شد، هنوز مردم ايران با اين هنر ظريف و نافذ آشنايي نداشتند. اما بزودي و با چاپ كاريكاتور در روزنامه ها و مجلات، ايرانيان از طنز ترسيمي استقبال شاياني به عمل آوردند. در دوران انقلاب مشروطه، مضامين بسياري از كاريكاتورها دهان به دهان نقل مي شد. در دوران نهضت ملي، كاريكاتور به مثابه ابزاري مهم و تعيين كننده و كارآمد در ارتباطات اجتماعي اين دوره نقش آفرين بود. هنوز مردان و زنان سالخورده اي كه در قيد حياتند، مضامين كاريكاتورهاي مشهور آن زمان مثل «چلنگر» ، حاجي بابا و ناهيد را به خاطر دارند. پس از كودتاي ۲۸ مرداد و با وجود فضاي بسته آن سال ها، نشرياتي همچون «توفيق» توانستند طنز و كاريكاتور را به ميان مردم ببرند. اقبال از اين نشريه به اندازه اي كه مردم هنوز بسياري از طنزها و لطيفه هاي اجتماعي و سياسي را كه محصول ذوق و هوشياري خودشان است به توفيق نسبت مي دهند. در دو دهه اخير نيز هفته نامه «گل آقا» كه با همت مرحوم كيومرث صابري منتشر مي شد، در بدو انتشار با استقبال وسيع مردم روبرو شد.
اين نشريه ارتباط نزديك و صميمانه اي با مخاطبانش برقرار كرد. تجربه هاي تاريخي بيانگر توجه عميق و بايسته مردم ايران به هنر كاريكاتور است. اما كاريكاتور هنوز در مطبوعات ما جايگاه پايدار و درخوري نيافته است و گاهي نيز ديده مي شود كه روزنامه ها به بهانه صرفه جويي، زودتر از همه، ستون كاريكاتور را برمي چينند. با اين حال توجه به تنوع كاريكاتور در همشهري و دايرشدن ستوني پايدار براي كاريكاتور در شرق و حفظ و استمرار اين ستون در روزنامه هاي كيهان و جوان، نويددهنده چشم اندازي بهتر براي توجه به هنر كاريكاتور در ايران است. به خصوص كه ظرف دو دهه اخير بسياري از كاريكاتوريست هاي ما به عناوين برتر و جوايز مهم جهاني دست يافته اند. سهم و نقش نشريات «طنز و كاريكاتور» و «كيهان كاريكاتور» كه در سخت ترين شرايط تداوم انتشار خود را حفظ كرده اند، در رشد و بالندگي هنر كاريكاتور در ايران نيز شايان توجه است.
ويژگي هاي عصر ارتباطات و پيدايش نشريات الكترونيكي، الزاما بخشي از فعاليت هاي انتشاراتي كاريكاتور و طنز در ايران را به اين ميدان كشانده است. خانه كاريكاتور ايران با راه اندازي سايت «ايران كارتون» ، نخستين گام جدي را در اين زمينه برداشت. ايران كارتون اكنون به يكي از سايت هاي شناخته شده كارتون تبديل شده است. هنرمندان كاريكاتوريست در تبريز با راه اندازي سايتي به همين نام، سعي كرده اند به سهم خويش در توسعه و نشر الكترونيك كاريكاتور در ايران كمك كنند. آنان ارتباطات بين المللي خود را نيز بيش از پيش تقويت كرده اند. سايت «هادي تون» چند سالي است كه راه اندازي شده، اما ظرف يك سال اخير بر دامنه فعاليت خود افزوده است. نشريات طنز و كاريكاتور و كيهان كاريكاتور نيز با دايركردن سايت هاي مربوط به خود كوشش كرده اند، زمينه را براي برقراري ارتباط هماهنگ با ويژگي هاي عصر اينترنت برقرار نمايند.
شماري از هنرمندان كاريكاتوريست ايراني نيز سايت يا وبلاگ هاي متعلق به خود را داير كرده اند و به اين ترتيب فصل تازه اي از ارتباط مخاطبان و علاقه مندان هنر كاريكاتور از طريق نشر الكترونيك در ايران فراهم شده است. هنرمندان كاريكاتوريست در گيلان، اصفهان، خوزستان، خراسان و كرمانشاه نيز در فعاليت هاي ميداني نشر الكترونيك سهيم شده اند. باتوجه به اين كه بسياري از مسابقات جهاني كاريكاتور با بهره گيري از امكانات رايانه اي برگزار مي شود، مي توان پيش بيني كرد كه روي آوري بيشتر به نشر الكترونيك در آينده نزديك در ايران محقق شود.
به گفته دست اندركاران اين سايت ها، حمايت منطقي دستگاه هاي ذيربط مي تواند، امكان مناسب تري براي عرضه نشريات طنز و كاريكاتور با روش هاي الكترونيك در آينده مهيا سازد.