زهرا حصارباني
ارزشيابي تحصيلي، فعاليتي است كه معلم، در جريان تدريس خود انجام مي دهد. اين فعاليت، شامل جمع آوري اطلاعات و داوري درباره وضعيت يادگيري و پيشرفت دانش آموز است. جمع آوري اين اطلاعات از طريق شيوه هاي مختلف صورت مي پذيرد و نيازمند كسب مهارت و دانش كافي در اين زمينه است. معلم بايد با استفاده از نتايج حاصل از سنجش و ملاحظه اهداف و انتظارات آموزشي درباره وضعيت فرد داوري كرده، ضعف ها و قوت هاي دانش آموز را مشخص كند و براي بهبود فعاليت هاي يادگيري به او توصيه هايي را ارائه دهد.
متأسفانه فرآيند سنجش و ارزشيابي در كشور ما، مطابق عرف، فقط شامل ارزيابي مجموعي يا نهايي است كه در پايان دوره آموزشي به منظور تشخيص پيشرفت تحصيلي و رتبه بندي صورت مي گيرد. در اين روش تمامي تلاش  معلم، دانش آموز، والدين و كل نظام آموزشي معطوف به آزمون هاي نهايي و نمره آنهاست و ماحصل همه زحمت ها در يك عدد يك يا دورقمي خلاصه مي شود. اين نمره، نه تنها ملاك قضاوت و تصميم گيري در خصوص دانش آموز است، بلكه به نوعي ارزشيابي از عملكرد معلم، مربي، مدير، والدين و نظام آموزشي نيز تلقي مي شود. ترديدي نيست كه نتايج حاصل از اين گونه تصميم گيري ها دقيق نبوده و ممكن است عواقب ناگواري به همراه داشته باشد. به عبارت ديگر به جاي آن كه نظام ارزشيابي و اندازه گيري در خدمت آموزش و رشد و توسعه دانش فراگيران و معلمان قرار گيرد، فرآيند تدريس و يادگيري در خدمت نظام سنجش و آزمون درآمده است و ملاك قضاوت در مورد عملكرد نظام و دانش آموز در يك مقياس صفر تا بيست خلاصه مي شود.
دفتر ارزشيابي تحصيلي و تربيتي سابق در وزارت آموزش و پرورش با توجه به رويكردهاي جديد ارزشيابي، پس از مطالعات فراوان و در پاسخ به رأي صادره در جلسه ۶۷۴ مورخ ۲/۵/۸۱ شوراي عالي در خصوص تبديل مقياس كمي صفر تا ۲۰ به مقياس كيفي، طرح ارزشيابي توصيفي را ارائه داد.
اين طرح، الگويي كيفي است كه تلاش مي كند برخلاف الگوهاي رايج ارزشيابي، به جاي كمي، از طريق توجه به معيارهاي برنامه درسي و آموزشي به عمق و كيفيت يادگيري دانش آموزان توجه كند و توصيفي از وضعيت آنها ارائه دهد و ارزشيابي را در خدمت آموزش و يادگيري قرار دهد.
مهمترين ويژگي هاي الگوي ارزشيابي توصيفي عبارت است از:
- توجه به تنوع و تغيير مقياس سنجش؛
- توجه به يادگيري دانش آموز؛
- توجه به تنوع و تغيير ابزارهاي ارزشيابي؛
- توجه به انتظارات برنامه درسي؛
- توجه به اهميت سازگاري اجتماعي در كنار پيشرفت تحصيلي؛
- توجه به اهميت بهداشت رواني در فرآيند ياددهي- يادگيري،
- توجه به حيطه هاي مختلف يادگيري.
اين طرح با مد نظر قرار دادن ويژگي هاي يادشده، همراه با ايجاد تغييرات بنيادي در نظام موجود ارزشيابي تحصيلي تهيه شد. اين تغييرات عبارتند از:
تغيير مقياس فاصله اي صفر تا ۲۰ به مقياس ترتيبي(در حد انتظار- نزديك به انتظار- نيازمند به تلاش بيشتر)
در طول ساليان دراز، نمره ۲۰ بسيار مورد احترام و توجه بوده است و معلمان ما نتايج آزمون ها را بر اساس آن به دانش آموزان و والدين بازخورد داده اند كه همين امر باعث رقابت نامطلوب شده است. مقياس هاي ترتيبي كمتر ايجاد رقابت مي كند و مشكلات نمره هاي كمي را ندارند؛ زيرا با مقياس هاي ترتيبي و بازخوردهاي توصيفي، دانش آموزان ديگر نگران كسب نمره نيستند. آنها به دنبال شناخت اشتباه خود در فعاليت هاي يادگيري هستند. والدين نيز از فرزندانشان نمره نمي خواهند و به جاي اين كه از آنان بپرسند امروز چند گرفته اي؟ مي پرسند: امروز چه ياد گرفته اي؟ تغيير مقياس فاصله اي به مقياس ترتيبي، يعني حذف يكي از عوامل استرس آور در كلاس درس.
تغيير تأكيد از ارزشيابي پاياني به ارزشيابي تكويني
در نظام آموزش سنتي رايج در كشور ما، معلمان سعي مي كردند از طريق ارزشيابي پاياني، نتايج يادگيري دانش آموزان را به شكل نمره گزارش دهند و توجهي به چگونگي يادگيري و بهبود آن نداشتند. در ارزشيابي توصيفي، معلم ارزشيابي را در خدمت آموزش قرار مي دهد؛ به عبارت ديگر تلاش مي كند كه ارزشيابي هاي او به يادگيري بهتر منجر شود. به همين دليل در فرآيند يادگيري، ضعف ها و قوت هاي يادگيري دانش آموز براي برطرف كردن و بهبود بخشيدن، بررسي مي شود.
تنوع بخشي به ابزارهاي جمع آوري اطلاعات
در شيوه سنتي رايج، اطلاعات عمدتاً از طريق آزمون هاي مواد- كاغذي(امتحان) و پرسش هاي كلاسي جمع آوري مي شد. اما در طرح ارزشيابي توصيفي، ابزارهاي جمع آوري متنوع شده اند و علاوه بر آزمونهاي مواد- كاغذي و پرسش هاي كلاسي، ابزارهاي ديگري مانند پوشه كار، روش هاي ثبت مشاهده، تكاليف درسي و آزمون هاي عملكردي نيز مورد استفاده قرار مي گيرند. اساس كار در تنوع بخشي به ابزارهاي گردآوري اطلاعات از وضعيت يادگيري دانش آموز، واقعي تر كردن اطلاعات است كه همان مشاهده كودك در حين فعاليت و بررسي آثار و محصولات يادگيري است.
تغيير در ساختار كارنامه
در طرح ارزشيابي توصيفي، كارنامه تحصيلي، «گزارش پيشرفت» نام گرفته است. در گزارش پيشرفت توضيحات مفصل تر و عميق تري به شكل توصيفي در خصوص رشد و پيشرفت دانش آموز به والدين ارائه مي شود.
همچنين در اين گزارش  تنها به وضعيت درسي صرف، توجه نمي شود، بلكه به ابعاد عاطفي، جسماني و اجتماعي دانش آموز نيز توجه شده است. توصيه هاي ارائه شده در اين گزارش نيز باعث مي شود والدين دريابند كه كودكشان احتمالاً در چه بخشي از انتظارات آموزشي، مشكلاتي دارد و براي بهبود عملكرد تحصيلي فرزندشان چه بايد بكنند.
تغيير در مرجع تصميم گيرنده درباره
ارتقاي دانش آموزان
در نظام سنتي ارزشيابي تحصيلي، تصميم گيري درباره ارتقاي دانش آموز به نمره هاي پاياني او بستگي دارد. در اين نظام شرايطي كه از پيش تعيين شده است و بر اساس نمره هاي كسب شده مشخص مي شود كه آيا دانش آموز مي تواند به پايه بالاتر ارتقا يابد يا اين كه بايد پايه مربوطه را تكرار كند. تصميم گيري را حتي در سالهاي اخير به عهده رايانه گذاشته بودند و رايانه به راحتي مشخص مي كرد كه فردي اجازه ارتقا دارد يا خير!
در الگوي ارزشيابي توصيفي به دليل اين كه، اطلاعات جمع آوري شده متنوع و شامل داده هاي كمي و كيفي است، تحليل و تركيب اين داده ها و تصميم هاي آموزشي مبتني بر آن، از جمله تصميم گيري درباره ارتقا يا عدم ارتقاي دانش آموزان، به عهده معلم و شوراي مدرسه است. در اين الگوي ارزشيابي، اختيار تصميم گيري به معلم تفويض مي شود؛ زيرا وي لايق ترين فردي است كه مي تواند درباره دانش آموز تصميم بگيرد.
توجه همه جانبه به تمامي جنبه هاي رشد
در الگوي ارزشيابي توصيفي، علاوه بر رشد بعد عقلاني دانش آموز، به جنبه هاي ديگر رشد، از جمله بعد اجتماعي، عاطفي و جسماني نيز توجه شده است. معلم در طول سال با مشاهده رفتار و عملكرد دانش آموز، گزارشي را از وضعيت او در حيطه هاي ذكرشده به شكل توصيفي، ارائه مي دهد. اين گزارش بايد دقيق و حساب شده باشد و به دور از اغراق، از الفاظ و كلمات مثبت استفاده شود.
دقت در رعايت نكات بهداشتي، كسب عادت هاي مطلوب جسماني، همكاري با ديگران، عمل به قوانين مدرسه، احترام گذاشتن به ديگران، شركت در مباحث و گفت وگو ها و مانند اينها از جمله انتظاراتي است كه در الگوي ارزشيابي توصيفي در زمينه توجه به حيطه هاي گوناگون رشد شخصيتي دانش آموز، مطرح شده است. انتظاراتي كه در نظام سنتي، كاملاً ناديده انگاشته شده است.
طرح ارزشيابي توصيفي از سال ۸۳-۸۲ به شكل آزمايشي در سراسر كشور به اجرا درآمد و در سال جاري تعداد ۱۰۰۰ كلاس، تحت پوشش اين طرح قرار گرفته است.
از آغاز اجراي طرح، دوره هاي توجيهي براي مجريان به شكل استاني و قطبي در سراسر كشور برگزار گرديد و اين دوره ها به شكل مستمر تاكنون ادامه داشته است. از جمله مهمترين دوره هايي كه برگزار شد، دوره تربيت مدرس ارزشيابي توصيفي بود كه در تابستان سال جاري(۸۴) انجام پذيرفت. مدرسان آموزش ديده موظف شدند پس از بازگشت به استانهاي خود، سه دوره ديگر را به شرح زير برگزار نمايند:
۱- دوره مقدماتي ارزشيابي توصيفي كه با توجه به افزايش تعداد كلاس هاي مجري طرح در سال تحصيلي ۸۵-۸۴ براي معلمين كه به اين طرح مي پيوندند، در نظر گرفته شده است.
۲- دوره تكميلي كه براي افزايش دانش و مهارت معلمان مجري طرح برگزار مي شود.
۳- دوره آشنايي با ارزشيابي توصيفي كه براي آشنايي كارشناسان و مديران مدارس با اين طرح در نظر گرفته شده است.
از آنجا كه براي بررسي عملكرد مجريان و ميزان تحقق اهداف طرح، نياز به نظارت دقيق و مستمر است، گروه پشتيباني و نظارت (شامل: معاون آموزش عمومي سازمان، معاون پشتيباني سازمان، مدير گروه ابتدايي سازمان، كارشناس مسئول ارزشيابي دوره عمومي سازمان، ناظر علمي طرح در استان، نماينده معلمان) اين مهم را به عهده گرفت و با تشكيل جلسات منظم، حمايت هاي لازم را از اجراي طرح به عمل آورده است.
در زمينه ارزيابي از عملكرد طرح و به دست آوردن نقاط قوت و ضعف اجراي آن، دفتر ارزشيابي تحصيلي و تربيتي اقدام به جمع آوري گزارش ناظرين طرح و نظريات معلمان، مديران، والدين و كليه دست اندركاران كرد. جمع بندي گزارش نشان مي دهد كه به طور كلي ارزشيابي كيفي- توصيفي با توجه به ويژگي هاي آن از جمله: توجه به ويژگي هاي اجتماعي- عاطفي، توجه به عملكرد واقعي دانش آموز، افزايش علاقه به يادگيري، توجه به ارزشيابي مستمر و فرآيندي، تعامل بيشتر اوليا با مدارس در زمينه امور تحصيلي دانش آموز، ارائه بازخوردهاي پيوسته به دانش آموز و اوليا براي بهبود عملكرد دانش آموز، تقويت ارتباط عاطفي بين معلم و شاگرد، از بين رفتن حس حسادت و رقابت كاذب، افزايش استقلال دانش آموز، خلاقيت و تفكر خلاق و سرانجام توجه به اهداف و معيارهاي تعليم و تربيت و برنامه هاي درسي دانش آموزان در ارزشيابي آنها در مقايسه با ويژگي هاي الگوهاي رايج ارزشيابي پيشرفت تحصيلي كه محور اصلي آنها بر مقايسه دانش آموزان با توزيع نرمال كلاس درس و وضعيت ديگر دانش آموزان است و با خود هيجانها و اضطراب هاي كاذب و غفلت از اهداف و معيارهاي اصلي برنامه ها و مواد درسي را به همراه دارد، با استقبال و توجه روبه رو شده، به عنوان يك طرح ضروري و مهم تلقي مي شود. در گزارش به مواردي نيز به عنوان نقاط ضعف طرح اشاره شده است: از جمله وقت گير بودن و افزايش حجم كاري معلمان در مدرسه و خانه به دليل تنوع ابزارها و عدم تناسب آن با حجم كتاب درسي، بالابودن تعداد دانش آموزان كلاس، كمبود امكانات و تجهيزات متناسب با حجم فعاليت معلمان، اظهارنظرهاي منفي و غيركارشناسي از سوي برخي از معلمان.
در عين حال مشاهدات و نظريات نشان مي دهد كه اجراي آزمايشي طرح ارزشيابي كيفي- توصيفي در صورت توجه به ابعادي چون اطلاع رساني و ترويج آموزش هاي مستمر و تهيه كتابچه ها و راهنماهاي آموزشي، تأمين اعتبار و پشتيباني مناسب مالي و اجرايي طرح و توجه به انگيزه هاي مالي معلمان و دست اندركاران، بهبود ابزارها و آسان سازي و تكميل گزارش پيشرفت تحصيلي و... مي تواند در سالهاي آينده و در كلاس هاي بالاتر به تدريج به يك الگوي جايگزين تبديل شود.
اميد است با عنايت به اصول حاكم بر ارزشيابي پيشرفت تحصيلي و اهداف تفصيلي طرح ارزشيابي توصيفي كه بنيان آن بر شكوفاساختن استعدادهاي طبيعي دانش آموزان و آزادي و انتخاب است، به نتايج قابل توجهي در زمينه اجراي اين طرح برسيم.