محمدرضا شكيبا
در حالي كه سودان خود را براي استقبال از ششمين نشست سران كشورهاي آفريقايي از ۲۳ و ۲۴ ژانويه و احتمالاً رياست آن اتحاديه آماده مي سازد، حوادث وخيم و ناگواري در آن كشور و ديگر كشورهاي قاره آفريقا به وقوع پيوسته كه آن جشن و سرور را به چالش مي طلبد. به نقل از سازمان جهاني غذا تنها در منطقه شاخ آفريقا يازده ميليون نفر در معرض گرسنگي و هلاكت هستند. گفتني است كه جلسات تخصصي اتحاديه در سطح كارشناسي و وزيران از ۱۶ ژانويه آغاز و مباحث مورد اتفاق در دو روز پاياني با حضور رؤساي كشورهاي آفريقايي مورد تصويب قرار خواهد گرفت.
اتحاديه آفريقا آن چنان كه ما آن را مي شناسيم ناشي از تكامل دو تجربه بزرگ است. نخستين تجربه تأسيس سازمان وحدت آفريقا مي باشد كه از سال ۱۹۶۳ به وجود آمد و تلاش هايي را در جهت تحقق وحدت و فراهم آوردن امكانات توسعه و پيشرفت براي آفريقا به وجود آورد. تجربه ديگر همانا الگو برداري از اتحاديه اروپا مي باشد كه در اين مدت كم به نتايج مهمي نائل آمده است. گرچه بايد اذعان نمود كه قاره آفريقا فاقد توانايي هاي نهفته در كشورهاي اروپايي و اراده قاطع مردم بوده و به همين دليل نمي توان به حسن عاقبت آن اتحاديه در كوتاه مدت اميد بست.
سازمان وحدت آفريقا توسط پيشگامان نهضت استعماري و با هدف فراهم آوردن امكانات پيشرفت و توسعه سريع در ۲۵ مي ۱۹۶۳ تأسيس گرديد و از آن زمان مردم و نخبگان آفريقايي همواره خواستار پيگيري اهداف آن سازمان براي بهبود شرايط كل قاره بودند. آن سازمان در پايان بخشيدن به سلطه سفيدپوستان موفق بود اما نتوانست ديگر اهداف خود مبني بر رفع فقر، بهبود شرايط بهداشتي و آموزشي و حاكميت مطلوب در آفريقا را عملي كرده و مردم سالاري را نهادينه كند.
در آن سازمان علي رغم سخنان پربار و دلسوزانه برخي از دولتمردان چندان تلاشي در جهت بهبود شرايط صورت نمي گرفت و دولتمردان در جلسات مختلف اگرچه از مشكلات و نارسايي هاي قاره و كشورهاي خود سخن مي گفتند ولي در عمل به شيوه هاي منافي با مصالح و منافع ملت ها دست زده و از قدرت و امكانات سوءاستفاده مي كردند. به همين دليل برخي آن سازمان را باشگاه ديكتاتورها نام گذارده بودند. در يك گزارش از بانك جهاني ثروت هاي انباشته شده از سوي رؤساي جمهور آفريقا به بيش از يكصد ميليارد دلار تخمين زده شده بود. در حالي كه تنها تخصيص نيمي از آن ثروت موجب بهبود شرايط مردم و ريشه كن شدن بي سوادي در قاره مي گرديد. اخيراً نيز در گزارشي در شبكه اطلاع رساني ۱۴/۶/۲۰۰۴ Allafrica آمده بود كه بانك سوئيس حساب آقاي تيلور (رئيس جمهور ليبريا) و همكاران وي را كه متجاوز از ۵/۱ ميليارد دلار است مي بندد. در حالي كه در بيست سال گذشته بسياري از شهروندان ليبريايي كشور به دليل ناامني و فقر از هستي ساقط شده اند.
اتحاديه آفريقا با هدف فراهم آوردن شرايط مناسب زندگي براي شهروندان آفريقايي و ايجاد فرصتي مناسب براي آنها در قرن بيست و يكم تأسيس گرديده و در واقع طرح نويني براي رفع مشكلات ديرپاي مردم بوده است. هدف آن اتحاديه توسعه و تشويق سرمايه گذاري خارجي، گسترش راه كارهاي مردم سالاري و دموكراسي، تأسيس بانك و مجلس آفريقايي و معرفي يك نيروي مجهز محافظ صلح بود تا از آشوب ها و منازعات جلوگيري كرده و صلح و آرامش را در قاره پايدار سازد.گفتني است كه اتحاديه آفريقا در آن راستا تاكنون تلاش بسيار كرده است. اما معضل بزرگ آن اتحاديه در حال حاضر همانا منازعات داخلي و ناامني است كه در برخي كشورها مانند سودان، ساحل عاج، كنگو و مرزهاي اتيوپي و اريتره به وجود آمده و راه آن اتحاديه را در جهت نيل به اهداف خود ناهموار مي سازد.
دولتمردان آفريقايي در اولين گردهمايي خود در آفريقاي جنوبي و به رياست آن كشور عموماً ضمن اظهار خوشبختي تأكيد داشتند كه آن اتحاديه در جهت به وجود آوردن شرايط مناسب براي رشد و توسعه مردم آفريقا و يافتن شركاي جديد تجاري خواهد كوشيد. رؤساي كشورهاي آفريقايي در اولين گردهمايي متعهد شدند آفريقاي نويني را بنيان گذارند كه در آن از فساد، فقر و بيكاري خبري نباشد. آقاي امباكي رئيس جمهوري آفريقاي جنوبي و چيزانو رئيس جمهور موزامبيك در سوم تيرماه در پرتوريا با يكديگر ملاقات نموده و در خصوص چگونگي برنامه هاي اتحاديه آفريقا و راه كارهاي نوين پيشبرد اهداف آن اتحاديه بحث و تبادل نظر كردند. از آنجا كه موزامبيك از جمله فقيرترين كشورهاي جهان سوم محسوب شده و از امكانات بسيار اندكي برخوردار بود از اين رو انتقال رياست اتحاديه آفريقا از آفريقاي جنوبي به آن كشور به معني نوعي ركود و وقفه محسوب مي گرديد؛ به ويژه هنگامي كه مشكلات فراوان اقتصادي، سياسي، اجتماعي و ناملايمات طبيعي شرايط قاره را بسيار وخيم نموده و حضور يك هيأت رئيسه توانمند را مي طلبيد. پس از آن نوبت به رياست نيجريه رسيد كه دوران نسبتاً موفقي را براي آن اتحاديه رقم زد. اكنون سودان آماده برگزاري اجلاس آن اتحاديه شده و اميدوار است كه رياست آن را نيز به عهده بگيرد كه اين براي آن كشور موفقيت بزرگي قلمداد خواهد شد از اين رو در ماه دسامبر نيز آقاي عمرالبشير به چند كشور از جمله نيجريه سفر كرده تا مقدمات برگزاري موفق كنفرانس سران را برگزار كنند.
سودان در حالي رياست بر اتحاديه آفريقا را مي پذيرد كه قاره بيش از پنج ميليون آواره داشته و منازعات وناآرامي هاي قومي و قبيله اي به پنج كشور سرايت كرده و آفريقا از نظر اقتصادي در شرايط نامناسبي قرار دارد. همچنين به دليل قهر طبيعت در اكثر مناطق شرق و جنوب آفريقا مردم از كم غذايي رنج برده و محتاج اعانات ديگران مي باشند. علاوه بر آن به دليل سياستهاي ناشي از تعديل ساختار اقتصادي كشورها، تعداد فقرا افزايش يافته و خدمات دولتي از قبيل بهداشت، آموزش و... كاهش يافته است. مدير كل سازمان منطقه اي بهداشت جهاني آقاي ابراهيم سامبا در ملاقاتي كه با دوازده تن از مقامات مسئول كشورهاي آفريقايي داشت اعلام نمود كه نيل به اهداف توسعه و رفاه بدون سرمايه گذاري در امر بهداشت ممكن نيست. وي افزود كه بدون شك سرمايه گذاري در امر بهداشت موجب مي گردد كه كشورها در جهت توسعه گام برداشته و در كارهاي صنعتي و توليدي با مانع انساني روبه رو نشوند. براساس گزارش، نشريه واشنگتن پست همه روزه در آفريقا بيش از ۹۵۰۰ نفر به بيماري ايدز مبتلا شده و از اين مقدار ۶۵۰۰ نفر جان مي سپارند. ناگفته پيدا است كه اين ضايعه بخش صنعت، توليد و آموزش كشورهاي آفريقايي را با بحران روبه رو خواهد ساخت. به ويژه آنكه اكثر مبتلايان به ايدز از قشر جوانان مي باشند. در آفريقاي فقرزده كه بيش از هفتاد درصد بيماران مبتلا به ايدز را به خود اختصاص داده تأثير منفي اين امر بر اقتصاد قاره بسيار مخرب است. به ويژه آنكه بيش از هشتاد درصد مبتلايان به اين بيماري بين ۱۵ تا ۴۹ سال سن داشته و جزو گروه هاي مولد محسوب مي شوند.
در زمينه منازعات قبيله اي و ناآرامي هاي اجتماعي نيز قاره آفريقا آسيب پذير مي باشد. اكنون تعداد آواره هاي قاره بيش از پنج ميليون و شمار كشتگان ناآرامي هاي كشورهاي آفريقايي طي پانزده سال گذشته بيش از پنج ميليون نفر بوده كه از تلفات هر جنگي پس از جنگ جهاني دوم بيشتر است. بدون شك اين ناآرامي ها موجب از بين رفتن ثبات اجتماعي نه تنها در آن كشورها كه در كشورهاي همسايه شده و نيل به اهداف توسعه را متوقف و يا بسيار كند مي سازد.
كشورهاي غربي اگرچه پيوسته از ناآرامي ها و تنشها در آفريقا انتقاد مي كنند اما واقعيت اين است كه برخي از آن كشورها سود خود را در ادامه درگيريها دانسته و از آن رهگذر منافع فراواني را براي خود جست وجو مي كنند. اينكه آفريقا با شرايط بحراني روبه رو مي باشد بر هيچ كس پوشيده نيست، اما بي شك استعمار و غرب در اين زمينه با اعمال نفوذ خود نقش مخربي ايفا كرده اند. قاره اكنون با مشكلات اقتصادي، اجتماعي و سياسي روبه رو مي باشد كه ناشي از تأثير وامهاي خارجي، مديريت نامناسب اقتصادي، گرسنگي، خشكسالي و قحطي، تخريب محيط زيست و جنگهاي داخلي و منازعات قبيله اي مي باشد. در نتيجه بسياري از كشورهاي آفريقايي، مشخص كننده تلاش و فعاليت اقتصادي آن كشورها خواهد بود. از اين رو يافت يك راه حل اساسي براي بحران آفريقا نيازمند آن است كه حكومت ها مورد بررسي و نظارت بيشتر قرار گيرند.
از زماني كه چينوا آچب نويسنده مشهور نيجريه اي داستان «همه چيز رو به اضمحلال دارد» را نوشت، بيش از سي سال مي گذرد، اما به نظر مي رسد كه آن روند همچنان ادامه داشته و مركزيتي براي نظارت و اصلاح شرايط آنچنانكه بايد به وجود نيامده است. به نوشته شبكه اطلاع رساني allafrica مورخ ۲۵/۶/۲۰۰۳ شمار فقراي آفريقا از ۳۰۰ ميليون در ۱۹۹۹ به ۳۴۵ ميليون نفر در سال ۲۰۰۱ خواهد رسيد. و حال آنكه سازمان ملل و ديگر مؤسسات بين المللي فعال در آفريقا از دولتمردان كشورهاي آفريقايي خواسته اند كه در جهت كاهش فقر بكوشند.
اوباسانجو رئيس جمهور نيجريه نيز در سخنراني خود در ورزشگاه دوربان در سال گذشته در حضور بيست و پنج هزار نفر از آفريقائي ها با علاقه و خوشبيني اظهار داشت كه آفريقا اكنون آزاد شده و از برده داري، نژادپرستي و استعمار در آن خبري نيست. وي افزود كه اتحاديه در نظر دارد يك مجلس براي آفريقا تأسيس نموده كه نيمي از نمايندگان آن زن باشند. البته زنان آفريقا در شرايطي نامناسب بسر برده و جايگاهي فروتر از مردان دارند. از اين رو تأكيد آقاي اوباسانجو بر بهبود شرايط زنان علاوه بر اينكه موجبات محبوبيت وي را فراهم آورده، نشانگر شرايط وخيم زنان در آن خطه مي باشد. در آفريقا حدود ۷۰ درصد مردم به كشاورزي وابسته بوده و زنان بيشترين نقش را در امر كشاورزي به عهده دارند.
صلح از نخستين و مهم ترين مسائل براي آن اتحاديه به شمار مي رود و نحوه تعامل اتحاديه براي استقرار صلح و آرامش در قاره نشانگر موفقيت يا عدم موفقيت آن اتحاديه مي باشد. زيرا بدون فراهم آوردن شرايط صلح آميز و امنيت نمي توان انتظار پيشرفت و توسعه را داشت. آقاي امبكي به نقل از يك روزنامه ژوهانسبورگ اعلام داشته كه براي آفريقا فراهم آوردن صلح و آرامش در قاره يك اولويت است.
اتحاديه آفريقا، اگرچه نوعي الگوبرداري از اتحاديه اروپا مي باشد اما به هر حال نوعي تجربه آفريقايي محسوب شده و ضعفها و قدرت خويش را دارد. در آن اتحاديه علاوه بر آنكه بر نقش و تأثير تمامي كشورها تأكيد شده، راهكاري اتخاذ گرديده كه مردم و به ويژه سازمانهاي غيردولتي نيز از فعاليت و توان بيشتري در تصميم گيريها برخوردار باشند. بدون شك نقش بيشتر مردم و سازمانهاي غير دولتي در تصميم گيريهاي آن اتحاديه موجب مي گردد كه تصميم گيريها جنبه عمومي تري يافته و امور از شفافيت و قانون پذيري بيشتري برخوردار گردد. در همين راستا بيش از سيصد سازمان و مؤسسه غير دولتي از ۶ تا ۱۱ تير در ماپوتو گردهم آمده تا در خصوص حضور مؤثر تر در امور كشورها و اتحاديه آفريقا بحث و تبادل نظر نمايند. حكومت هاي آفريقايي پس از ۱۹۹۰ به تدريج در جهت تعميم آزادي و فراهم آوردن امكان مشاركت عمومي تلاش مي كنند. يكي از نشانه هاي آن امر همانا گسترش امكانات رسانه اي و نفوذ بيشتر ارباب جرايد در آن خطه مي باشد. آن اتحاديه همچنين مي تواند در جهت تقويت هويت آفريقايي بكوشد. موضوعي كه اگر تحقق پيدا كند به بسياري از منازعات قومي و قبيله اي پايان خواهد بخشيد. در آفريقا متأسفانه هويت قبيله اي از اهميت بيشتري برخوردار بوده و مردم به ارزش ها و پيوندهاي قبيله اي توجه بيشتري مبذول مي دارند. همين موضوع موجب گرديده كه منازعات و عدم سازگاري در ميان مردم مشاهده شده و بعضاً شرايط بحراني براي كشورها به وجود آورد. آن اتحاديه همچنين امكانات و راه كارهايي را براي تعامل اعضاء با يكديگر فراهم كرده است كه در سازمان وحدت آفريقا موجود نبوده و يا بدان بهاي لازم داده نمي شد.
آفريقا در حالي قدم به قرن بيست و يكم گذاشت كه از نظر اقتصادي در حاشيه قرار داشته و حضور نامحسوسي دارد. گفتني است كه سهم آن كشور در تجارت جهاني با بيش از سيزده درصد جمعيت كمتر از دو درصد است. واقعيت آن است كه به دليل عدم اجراي قوانين و بي توجهي به حقوق بشر، بخش اعظمي از امكانات و مواجب آن قاره در اختيار ديگران قرار مي گيرد. آقاي موسويني رئيس جمهور اوگاندا در ضيافت شامي كه از سوي رئيس جمهور آمريكا براي وي ترتيب داده شد اظهار داشت كه كشورهاي صنعتي به دروغ ادعا مي كنند كه به آفريقا كمك مي كنند. در حالي كه اين آفريقاست كه به اقتصاد كشورهاي صنعتي كمك مي كند. وي اظهار داشت كه از ۷۰ ميليارد دلار بازار قهوه جهاني سهم آفريقايي ها پنج ميليارد دلار است و اين تفاوت قيمت، كمك آفريقا و كشورهاي توسعه نيافته به كشورهاي ثروتمند غربي مي باشد.
امباكي در كنفرانس وحدت آفريقا در ژوهانسبورگ در ۱۰ ژوئيه ۲۰۰۲ اعلام داشت كه انتظارات مردم از آن اتحاديه بسيار زياد است و ما بايد تلاش كنيم كه با به اجرا درآوردن تصميمات متخذه به انتظار مردم پاسخ گوييم. متأسفانه شرايط قاره نشان مي دهد كه آن اتحاديه نتوانسته نقش خود را در مسائل حساس قاره به خوبي ايفا كند. وي افزود: ما بايد بتوانيم براي زنان آنچنان شرايط توسعه و پيشرفت را فراهم آوريم كه گامي فراتر از كنفرانس پكن بردارد. معهذا تا زماني كه فساد در آفريقا ريشه كن نشده و شفافيت در حكومت پديدار نگرديده و قانون نسبت به افراد به طور يكسان اجرا نگردد، نمي توان به موفقيت برنامه هاي اتحاديه آفريقا ايمان داشت.
به هرحال واقعيت اين است كه مي توان با آينده اتحاديه آفريقا به دليل زير اميدوار بود:
۱- شرايط جهاني متفاوت از دهه هاي پاياني قرن بيستم است و ملت ها از نفوذ و قدرت بيشتري برخوردار شده اند.
۲- اتحاديه آفريقا اهداف روشن و ملموس اقتصادي، سياسي و اجتماعي را مطرح كرده و به دنبال تحقق آنها گام برمي دارد.
۳- اتحاديه آفريقا رويكردي مردم محور براي خود برگزيده و در آن زياده خواهي رؤسا به چالش كشيده شده است.
۴- كشورهاي آفريقايي پذيرفته اند كه در تعاملات منطقه اي و فرامنطقه اي جانب منافع آفريقا و منطقه را مراعات كرده و از پناه بردن به راه حل هاي شخصي و منفعت طلبانه پرهيز كنند.
گفتني است كه در اين مدت كوتاه اتحاديه آفريقا در جهت تشويق سرمايه گذاري، بخشش بدهي آفريقا به كشورهاي غربي، تأسيس مجلس واحد و گسترش مردم سالاري تلاش كرده و تا حدودي نيز در ايجاد شفافيت و مسئوليت پذيري موفق بوده است.