راهيان نور از آغاز تا امروز
پايان جنگ ايران و عراق سرآغاز دوران جديدي در تاريخ معاصر ايران بود. حجم انبوه سرمايه هاي جاني، مالي، نظامي و معنوي صرف شده در اين طولاني ترين جنگ قرن بيستم، لزوم پاسداشت خاطره ها و آثار به جا مانده از آن را بيش از پيش تقويت مي كرد و اين در حالي بود كه در طول جنگ به دليل شرايط نابرابر و مصاف آشكار ايران با قدرت هاي بزرگ دنيا، حماسه آفريني ها و از خودگذشتگي هايي از سوي رزمندگان و فرماندهان ايراني انجام شده بود كه بازگويي حتي بخش كوچكي از آن، سال ها زمان لازم داشت.
فرهنگ دفاع مقدس
در طول 71 ماه نبرد سنگين ايران و عراق، به دليل وي‍ژگي ها و خصوصيات خاص اين جنگ و شكل نابرابر آن، از همان روزهاي آغازين، جنگ وارد زندگي مردم ايران شد و از قالب تعريف هاي كلاسيك و معمول در دنيا فاصله گرفت. آن چنان كه خيلي زود تبديل به نبرد تمام عياري شد كه نيروهاي مردمي و حتي آموزش نديده بسياري را نيز در خود ديد. تمام اين موارد باعث تقويت هرچه بيشتر ارتباط جنگ با مردم شد.
امير سرتيپ سيدناصر حسيني جانشين فرماندهي نيروي زميني ارتش درباره شرايط آن زمان مي گويد:
جمهوري اسلامي ايران در بدو تولد با توطئه هاي مختلف خارجي درگير جنگي 8 ساله شد و در اين راه از تمام توان و همت خود استفاده كرد. مردم ما از همه چيز خود براي دفاع از سرزمين و تماميت ارضي و استقلال خود گذشتند و همه امكانات خود را به ميدان آوردند. با جانفشاني ها و رشادت هايي كه رزمندگان ايراني در طول جنگ تحميلي از خود نشان دادند قابل پيش بيني بود كه رابطه شكل گرفته جنگ و مردم با پايان جنگ نه تنها گسسته نخواهد شد بلكه تداوم نيز خواهد يافت. اين تداوم با نمايان شدن تأثيرات خاص بعد از جنگ، شدت بيشتري پيدا كرد به شكلي كه مفهوم دفاع مقدس را به تمامي وارد فرهنگ اجتماعي و سياسي ايران كرد و از آن زمان حفظ آثار و ارزش هاي دفاع مقدس و تكريم يادگارها و باقي مانده هاي آن دوران نزد مردم و مسئولان ارزش دو چنداني يافت. امير حسيني نيز اين موضوع را تأكيد مي كند:
طبعاً هزينه هاي سنگين جنگ از حيث نيروي انساني، هزينه هاي مادي و معنوي و عمر گرانقدري كه در اين راه صرف شد، درس ها و عبرت هايي براي نسل هاي آينده كشور باقي گذاشته كه وظيفه ماست تا پيام رزمندگان و نسلي كه از كيان اين مملكت دفاع كرده را به آيندگان منتقل كنيم.
بازديد از مناطق جنگي
بازديد از مناطق جنگي يكي از نخستين اقدامات در راستاي حفظ و اشاعه فرهنگ دفاع مقدس بود. اين بازديدها از همان سال هاي نخستين جنگ بويژه بعد از انجام عمليات هاي ثامن الائمه، طريق القدس، فتح المبين و بيت المقدس انجام مي شد كه البته به دليل شرايط خاص آن زمان به صورت محدود و گزينشي صورت مي گرفت. اين بازديدها معمولا به حضور هيأت هاي سياسي، خبرنگاران، گروه هاي امدادي و جهادسازندگي و تعدادي از افراد عادي محدود مي شد. اين حضور به دليل وجود آتش توپخانه دشمن و تداوم نبرد قابل گسترش نبود و معمولاً تحت عناويني چون ديدار با رزمندگان اسلام و بازديد از مناطق عملياتي انجام مي شد.
پس از پايان يافتن جنگ و خاموش شدن آتش توپخانه ها، اشتياق مردم براي بازديد مناطق عملياتي فزوني گرفت، ولي به دليل آلوده بودن مناطق وسيعي از مناطق عملياتي به مين و مواد منفجره در مرزهاي غرب و جنوب و حالت نه جنگ و نه صلح با عراق و نيز دلايل امنيتي هنوز زمينه مناسب براي حضور گسترده اقشار مختلف مردم فراهم نشده بود.
مقدمات اين حضور را اقدام گسترده و ارزنده اي فراهم نمود كه تحت عنوان تفحص شهدا براي بازيابي پيكر رزمندگان شهيد انجام مي شد. پيدا شدن بدن هاي پاك شهدا در مناطق عملياتي بويژه در مناطقي كه عمليات هاي گسترده اي چون كربلاي 5، والفجر مقدماتي، والفجر 1 و ... انجام شده بود و تشييع گسترده آنها در شهرهاي مختلف كشور موجب افزايش اشتياق مردم بويژه خانواده هاي شهدا و ايثارگران براي بازديد از مناطق جنگي شد.
در سال هاي 71 الي 77 به علت آنكه قسمت هاي تقريباً زيادي از مناطق آلوده پاكسازي شده و پيكرهاي مطهر شهدا جهت دفن در نقاط مختلف در شهرها تشييع شده بود، گروههاي داوطلب در قالب كاروان هاي محدود بويژه در ايام تعطيلات نوروز براي بازديد از مناطق عملياتي به استان خوزستان روي آوردند. با اين همه اين بازديدها همچنان شكل منسجم و واحدي نداشتند و محدود به بازديد از مناطقي بودند كه عمليات هاي مختلف در آنها انجام شده بود. آنچه كه فكر انسجام بخشي و هماهنگي و تقويت اين بازديدها را در مسئولان ايجاد كرد، بازديد فراموش نشدني رهبر معظم انقلاب اسلامي از منطقه عمومي شلمچه در 9 فروردين ماه سال 1377 و متعاقب آن بازديد ايشان از پادگان دوكوهه در فروردين ماه 1381 بود. فرمانده كل قوا كه پيش از اين نيز بارها در جبهه هاي جنگ حضور يافته بودند كه فراموش نشدني ترين آنها بازديد از گلزار شهداي هويزه در زمان رياست جمهوري در سال 67 بود، با انتخاب مقطع نوروز براي اين بازديدها فكر تشكيل كاروان هاي گسترده اي با سازماندهي نهادهاي نظامي مختلف كه همراه با اجراي برنامه هايي در جهت قرار گرفتن بازديدكنندگان در فضاي خاص آن مناطق باشد، زنده كرد.
كاروان هاي راهيان نور
اصطلاح راهيان نور از سال 1377 به طور عمومي در سطح جامعه مطرح شد. هر چند كاروان هاي اعزامي براي بازديد از مناطق عملياتي پيش از اين عناوين ديگري مانند راهيان سرزمين عشق ، راهيان سرزمين نور و كاروان زيارتي كربلاي ايران را براي خود برگزيده بودند ولي اطلاق عمومي راهيان نور جلوه و ماندگاري خاصي پيدا كرد. كاروان هاي راهيان نور در واقع شكل منسجم و هماهنگ كاروان هاي قبلي بودند كه قبلا به صورت جداگانه و منفرد به مناطق عملياتي مي رفتند. استقبال از همين كاروان ها و افزايش ساليانه تعداد آنها موجب شد تا در سال 1381 با تشكيل يك كميسيون عالي در بنياد حفظ آثار و نشر ارزش هاي دفاع مقدس مركب از نمايندگان ارتش جمهوري اسلامي، سپاه پاسداران انقلاب اسلامي، ستاد كل نيروهاي مسلح و وزارتخانه ها و نهاد هاي ذيربط با موضوع كاروان هاي راهيان نور سازوكار هماهنگ و جامعي جهت هدايت و انسجام بخشي به اين كاروان ها طرح ريزي شود. اين كميسيون با سازماندهي كميته هاي گوناگون و سياست گذاري و تعيين خط مشي كلي در زمينه هاي مختلف وظايف هريك از نهادهاي درگير در موضوع را مشخص كرد.
امير حسيني درباره كاركردهاي طرح راهيان نور و دستاوردهاي آن مي گويد: در اين طرح چون افراد با حضور در مناطق عملياتي اندكي از ويژگي ها و شرايط زمان جنگ را حس مي كنند و راويان در نقاط مختلف، عمليات هاي انجام شده را با كمك نقشه و تصوير و زمين هايي كه هنوز آثار جنگ در آنها مشاهده مي شود، براي بازديدكنندگان بازگو مي نمايند، تاثير بسيار خوبي بر روحيه جوانان و مردم مي گذارد.
بازديد از مناطق عملياتي در قالب كاروان هاي راهيان نور در طول سال به شكل محدود و پراكنده و در اسفند و فروردين ماه هر سال به صورت بسيار وسيع و گسترده در مناطق جنوب و غرب كشور اجرا مي شود و بر اساس آخرين آمار در سال 1383 نزديك به 2 ميليون نفر از مناطق عملياتي بازديد كردند.
سازماندهي و اعزام كاروان هاي راهيان نور شباهت زيادي به اعزام نيروهاي داوطلب در زمان جنگ دارد. مساجد، پايگاههاي بسيج ادارات و وزارتخانه ها، دانشگاهها و دبيرستان ها، به طور
خودجوش و يا با برنامه ريزي قبلي از اول اسفند ماه هر سال كاروان ها را به طرف مناطق مرزي بويژه منطقه خوزستان هدايت مي كنند. مديران كاروان ها يا به طور مستقل و يا تحت نظر شركت هاي سياحتي هماهنگي هاي مورد نياز را جهت اسكان، دريافت مجوز ورود به نقاط مرزي و تهيه لوازم پذيرايي و تغذيه كاروان ها انجام
مي دهند. ترابري كاروان ها عمدتاً توسط نهادهاي اعزام كننده صورت مي پذيرد و دوره زماني گردش در مناطق جنگي از 2 الي 5 روز طول مي كشد.
فعال ترين ارگان ها در اين رابطه ارتش، بسيج، سپاه و نهادهاي دولتي هستند. هرچند كه تعداد قابل توجهي از بازديدكنندگان نيز با خودروهاي شخصي به صورت خانوادگي و يا گروهي براي بازديد از مناطق جنگي در منطقه حضور مي يابند. عمده هزينه كاروان ها را مردم با پرداخت مبلغي به عنوان ثبت نام تأمين نموده و كسري اين هزينه را نهادها از اعتبارات مختلف پرداخت مي نمايند.
در ميان بازديدكنندگان اقشار مختلف جامعه مشاهده مي شود و نمي توان طيف خاصي را به عنوان عمده بازديدكنندگان مشخص  كرد اما در يك نگاه كلي وجود جوان ها و دانشجويان در ميان بازديد كنندگان قابل توجه است.
راويان نور
در يك جمع بندي كلي مي توان راويان نور را به 3 دسته تقسيم كرد. راويان ويژه كه شامل فرماندهان عالي رتبه زمان جنگ و پيشكسوتان جبهه و جهاد و صاحب نظران دفاع مقدس مي شوند. اين گروه ضمن ارائه آموزش به راويان ديگر، بصورت ويژه در بعضي مناطق عملياتي حضور پيدا كرده و به روايت جنگ مي پردازند.
راويان ثابت راوياني هستند كه در نقاط يادماني خاص مستقر بوده و هنگام مراجعه بازديد كنندگان نسبت به توجيه عمليات ها و پاسخگويي به سئوالات اقدام مي كنند.
و بالاخره راويان سيار كه حجم عظيمي از راويان را تشكيل مي دهند. اين گروه از نزديك با حضور در جمع كاروانها از ابتدا تا انتهاي بازديد همراه آنها هستند و معمولاً از دانشجويان، روحانيون و نظاميان (ارتشي و سپاهي) تشكيل مي شوند و در طول زمان بازديد به توجيه كاروان ها اقدام
مي كنند و بيشترين تأثير را در اين رابطه اين گروه از راويان در انتقال فرهنگ دفاع مقدس ايفا مي كنند.
مناطق بازديدي راهيان نور
- منطقه عملياتي والفجر 8 در حاشيه انتهاي رودخانه اروندكنار و دقيقاً مقابل شهر فاو در غرب اين رودخانه در عراق. بهترين مسير دستيابي به اين منطقه يادماني كه 8 شهيد گمنام هم در آن دفن هستند، جاده آبادان - اروند كنار به مسافت 65 كيلومتر است. بسياري از كاروان ها نيز از مسير آب با امكانات نيروي دريايي سپاه و ارتش به منطقه مذكور دسترسي پيدا مي كنند.
- منطقه عملياتي ثامن الائمه در شمال شهر آبادان و در محدوده انتهاي جاده هاي ماهشهر - آبادان و اهواز - آبادان . اين منطقه نيز يادآور اولين عمليات كلاسيك و بسيار موفق رزمندگان ايراني است كه به دستور
امام  خميني (ره) بنيانگذار جمهوري اسلامي ايران حصر آبادان با انجام اين عمليات شكسته شد.
- منطقه جنگي آبادان شامل نقاط درگيري در ايستگاههاي 7 و 12، پالايشگاه آبادان، خيابان ها و كوچه هاي شهر و ساحل رودخانه اروند كه يادآور حماسه و مقاومت هاي مردم آبادان و دلاوران ارتش اسلام است. بهترين مسير دستيابي به آبادان جاده اهواز - آبادان است.
- شهر  خرمشهر يكي  از ديدني ترين  مناطقي است كه مقصد اصلي بسياري از كاروان هاي راهيان نور محسوب مي شود. منطقه گمرك، ساحل رودخانه، پل هاي شهر، ميدان مقاومت، پادگان دژ، مسجد جامع و موزه دفاع مقدس از جمله مناطقي هستند كه در خرمشهر مورد بازديد و توجه قرار مي گيرند.
- مناطق عملياتي والفجر 8، كربلاي 4، كربلاي۵ و كربلاي۸ در منطقه عمومي شلمچه در مرز ايران و عراق قرار دارد كه يادمان با عظمتي توسط آستان مقدس رضوي بر جايگاه و قتلگاه تعدادي از رزمندگان اسلام در اين منطقه ساخته شده است . مزار 8 شهيد گمنام نيز در اطراف گودي قتلگاه قرار دارد و در اين گودي يك ضريح شيشه اي است كه داخل آن لوازم جنگي كشف شده همراه پيكر مطهر شهدا وجود دارد. مسير دسترسي به شلمچه جاده خرمشهر - شلمچه از ميدان مقاومت و پل نو مي باشد.
- جاده اهواز- خرمشهر و منطقه عمليات بيت المقدس و رمضان در حد فاصل غرب رودخانه كارون تا نوار مرزي ايران و عراق. در اين منطقه وسيع نقاط يادماني مشخصي وجود دارد كه به ترتيب از طرف خرمشهر  مي توان به اين نقاط اشاره نمود :
- منطقه عملياتي بيت المقدس، يادمان و قتلگاه شهداي بمباران شيميايي در عمليات كربلاي 5، ايستگاه حسينيه، پاسگاه زيد، قرارگاه كربلا، بيمارستان امام حسين ( ع )، منطقه عملياتي والفجر 8 در حاشيه نوار مرزي كوشك تا شلمچه.
- يادمان هويزه و منطقه عملياتي نصر و بيت المقدس در 35 كيلومتري جنوب شهر سوسنگرد قرار دارد و محل دفن شهداي دانشجويي است كه در اين عمليات به شهادت رسيدند. تانك هاي منهدم شده عراقي ها و بعضي از ادوات سوخته لشكر 16 زرهي ارتش يادآور شهادت بيش از 141 شهيد اين عمليات در منطقه به جا مانده است. براي دسترسي به اين منطقه از جاده اهواز - خرمشهر كيلومتر 35 و از جاده اهواز - سوسنگرد - هويزه مي توان استفاده نمود.
روابط عمومي نيروي زميني ارتش جمهوري اسلامي