Hamshahri Newspaper

عكس: گلناز بهشتي
مجيد احمدي
ايران، كرمان، بم، ساعت 4 بامداد و ناگهان هيچ. اي كاش زمان متوقف مي شد و ناگهان ديگر هيچ. بم با خاك يكسان شد آنچنان كه به نظر مي رسد ساليان سال هم ديگر بم به معناي شهر بم وجود نخواهد داشت.
در سال هاي اخير، هر ساله و هر ماهه شاهد زلزله هايي در جاي جاي ايران بوده ايم گاه نه چندان خسارت بار و گاه آنقدر فاجعه بار (مانند بم) كه ساليان سال داغ از دست دادن چندين هزار هموطن بر دل ما سنگيني كند.
اين واقعيت كه ايران بر كمربند زلزله واقع شده كتمان ناپذير است و بايد قبول كنيم كه با ساختمان هاي نه چندان مستحكم كه در كلانشهرهاي ما ساخته شده و بافت قديمي شهرها و روستاها، دور از انتظار نيست كه باز هم در سوگ عزيزانمان بنشينيم.
در اين ميان به سراغ تهران مي رويم كه جمعيتي ميليوني را در خود جاي داده و مهمترين و بزرگترين شهر ايران به شمار مي رود. براساس اطلاعات ارائه شده از سوي مركز اطلاعات و جغرافيايي و براساس نقشه مكان يابي بلندمرتبه سازي، محله قديم تهران موسوم به ارگ قديم امن ترين ناحيه از نظر دوري از گسل هاي زلزله است. با وجود سه كمربند خطر اصلي شمال، شرق و ري در جنوب كمتر قسمتي مي توان يافت كه در فاصله اي مناسب از اين سه گسل واقع شده باشد.
بنابراين گزارش گسل شمال تهران از لشگرك و سوهانك شروع تا فرحزاد و حصارك رفته و از آنجا به سوي غرب امتداد مي يابد و در مسير خود محلات نياوران، تجريش، زعفرانيه، الهيه و فرمانيه را در برمي گيرد. گسل ري جنوب نيز كه در صورت فعاليت، پرتلفات ترين گسل كشور و شايد جهان باشد، از جاده خاوران شروع و با گذر از دولت آباد و حركت روي جاده كمربندي تهران در حد نصاب كوره هاي آجر پزي چهاردانگه پايان مي يابد.
گسل شرق كه توانايي بالايي هم براي ايجاد زلزله دارد، از شرق به تهران وارد شده و با گذر از اراضي سرخه حصار و حركت روي بزرگراه شهيد بابايي تا مجيديه و سيدخندان امتداد پيدا مي كند و بدتر اينجاست كه اكثر حريم هاي انتقال نيروي شهر تهران روي اين گسل واقع شده است. در اين ميان تك گسل ملاصدرا نيز كه از خيابان شريعتي تا شهرك غرب انتقال يافته محلات ميرداماد، سعادت آباد، ونك و شهرك غرب را ناامن ساخته كه احداث برج عظيم ميلاد نيز دقيقاً در مجاورت اين گسل صورت گرفته است.
دكتر جمشيد جداري عيوضي، رئيس گروه جغرافياي دانشگاه تهران ضمن تأييد اطلاعات فوق مي گويد: تهران روي گسل ها ساخته شده ولي اصلي ترين آنها گسل شمالي يا اوشان فشم است كه از شمال به تهران وارد و تا نزديكي دانشگاه شهيد بهشتي امتداد دارد.
به گفته وي قسمت عظيم كشور ما شكسته و گسل خورده است و با توجه به نقشه هاي موجود مي توان دريافت كه به جز قسمت مركزي كوير نمك، گسل هايي با قدرت  هاي كم و زياد در تمام كشور پراكنده شده اند ولي گسل هاي مركزي و به خصوص گسل هايي كه در محدوده و داخل تهران هستند بايد مورد توجه بيشتري قرار گيرند.
وي در ادامه مي افزايد: با توجه به واقعيت احتمال بروز خطر در قسمت هاي شمالي و غربي تهران، كسي نمي تواند بر ميل مردم بر سكونت در اماكن خوش آب و هوا غلبه كند پس اكثر ساخت وسازها در تهران، هر چند اشتباه، به اين دو سمت ميل مي كند ولي از لحاظ جغرافيايي و از روي داده هاي نقشه ها كه دقيق هم هستند، شايد امن ترين جاي تهران ارگ قديم باشد ولي هميشه خطر روي گسل نيست، بلكه در پهناي اطراف آن است؛ خطوطي كه در نقشه هستند محل عبور گسل است ولي آنها در پهناي اطراف خود تخريب به وجود مي آورند. وي با بيان اينكه بيشتر شهرهاي ايران به غير از اصفهان از اين قاعده مستثني نيستند، مي گويد:
البته به نيامدن زلزله طي حتي صدها سال در يك محل نمي توان استناد كرد مانند آنچه كه در بم بود ما مي توانستيم با توجه به قدمت ارگ بم بگوييم صدها سال در بم زلزله نيامده بود ولي به ناگاه آن درام غم انگيز در بم روي داد.
وي در پاسخ به سؤالي در مورد چگونگي رابطه شهرداري تهران به عنوان اصلي ترين مرجع صدور مجوز براي ساخت و ساز با اساتيد و صاحبنظران دانشگاه اضافه مي كند: من كه به خاطر نمي آورم شهرداري از ما نظري يا سؤالي در مورد گسل ها و زلزله كرده باشد.
اين استاد دانشگاه تهران اظهار مي كند: اگر يكي از گسل ها فعال شود، به احتمال 100 درصد بقيه هم فعال مي شوند. چون گسل ها سيستمي عمل مي  كنند، اگر اولي تكان بخورد دومي و سومي و بقيه هم به مانند بازي دومينو لرزه هايي خواهند داشت.
طبق اطلاعات بدست آمده مي توان به اين موارد هم اشاره كرد، از محلات به نسبت امن تر شهر تهران مي توان به راه آهن، محور نواب، خيابان انقلاب و آزادي، هفت چنار به علاوه ارگ قديم كه حد فاصل شوش، هفده شهريور، انقلاب و كارگر جنوبي را شامل مي شود، اشاره كرد.
به نظر مي رسد كه مكان يابي حاصل از تجربه چند صد ساله مردم ساكن تهران كه منجر به تشكيل محدوده ارگ قديم شهر شده، بسيار قابل اعتمادتر از مكان يابي سال هاي كنوني و احداث شهرك هاي حاشيه اي شهر تهران بوده است.
مناطقي كه به آنها اشاره مي شود، محلاتي هستند كه در مجاورت يا روي گسل قرار دارند:
از شرق و شمال شرقي منطقه زربند، سوهانك، نارمك، ازگل، حكيميه، هنگام و بزرگراه شهيد بابايي روي گسل هايي به نام تلو پايين، كوثر و نارمك قرار دارند كه اينها از ده نارمك شروع و انتهاي آنها در خيابان استاد حسن بنا مي باشد.
در منطقه شمال نيز دارآباد، اقدسيه، پاسداران، كاشانك، قيطريه، كلاهدوز، بزرگراه صدر، دزاشيب، تجريش، سعدآباد، زعفرانيه، ولنجك، نمايشگاه بين المللي، مقدس اردبيلي، دره پونك، نيايش يا سولقان روي گسل هاي شمال تهران، نياوران و محموديه قرار دارند.
ميدان ونك، حقاني، ملاصدرا، چمران، ايران زمين در شهرك غرب نيز روي گسل داووديه قرار دارند.
از جنوب نيز مناطق ابن بابويه، ميدان بروجردي، آزادگان، مناطق جنوبي يافت آباد و چند محله ديگر روي گسل شهرري قرار دارند كه همانطور كه گفته شد شايد يكي از فعالترين گسل هاي موجود نيز همين گسل است.
در ادامه دكتر مهدي رضا پور رئيس سازمان لرزه نگاري با تأييد بر اين اطلاعات مي گويد:
چون منبع زلزله فعاليت هاي درون زميني است، پس اين گسل ها از اهميت ويژه اي برخوردارند زيرا به هر حال تهران پايتخت و شهري ميليوني است كه روي آنها ساخته شده و هر آن احتمال زلزله مي رود.
البته سازمان لرزه نگاري اطلاعاتي در مورد گسل ها ندارد، وظيفه اين سازمان فقط گزارش سريع محل و قدرت زلزله است؛ يعني عمده فعاليت ما مونيتورينگ زلزله يا دادن داده ها بعد از زلزله است.
اين استاد دانشكده ژئوفيزيك دانشگاه تهران با بيان اينكه شهرداري هيچ اطلاعاتي از سازمان لرزه نگاري درخواست نمي كند، مي افزايد: حتي سازمان مهندسي شهرداري هم با ما در ارتباط نيست و در حوزه سازه ها هم بايد گفت كه اگر مقاوم و با اصول ساخته شوند، هيچ خطري در موقع بروز زلزله آنها را تهديد نمي كند. همچنان كه مي بينيم در برخي كشورها حتي روي گسل، سازه عظيم سد هم ساخته مي شود ولي نمي توانم بگويم در تهران آيا ساختمان سازي با اصول درست انجام مي شود يا خير و آيا نظارتي بر آن اعمال مي شود؟ من حتي در مورد ساختمان خود سازمان لرزه نگاري هم اطمينان ندارم (ساختمان مذكور در كنار برج ميلاد واقع شده است) .وي در پاسخ به اين سؤال كه چرا برخي نهادها ساختمان هاي معروف و پرهزينه اي (كه در انتها ذكر خواهد شد) را روي گسل مي سازند و هيچ پيش بيني در مورد زلزله را نمي  كنند، اضافه مي كند: موقعيت ساختمان فقط به زلزله خيز بودن محل بستگي ندارد، عوامل زيادي مانند موارد استفاده، موقعيت اجتماعي- فرهنگي و از همه مهمتر اقتصادي در ساخت آنها دخيل هستند پس نمي توان زلزله را به عنوان فاكتور اصلي ساخت وساز مدنظر گرفت.
وي در پايان خاطر نشان مي كند: اگر يك گسل فعال شود شايد كل انرژي زيرزميني خود را آزاد كند و ديگر گسل ها فعاليت چنداني نداشته باشند.
حال بهتر است براي درك بهتر اشاره اي به ساخت وسازها و ساختمان هاي معروف و پرهزينه اي كه در معرض خطر ويراني در صورت وقوع زلزله هستند، داشته باشيم تا شايد درك اين مطلب بر ما راحت تر باشد و اينكه آيا براي ساخت اين سازه ها تحقيقاتي هم انجام شده است يا به مانند اكثر امور مربوط به شهرسازي آنها هم بدون هيچ آينده نگري كلنگ احداثشان زده شده است.
ساختمان عظيم در حال تكميل و مدرن اسناد ملي ايران دقيقاً روي گسل سيدخندان و در فاصله 100متري محل تقاطع اين گسل با گسل داووديه قرار دارد.
ساختمان بزرگ بانك مركزي كه شبيه برج هاي دوقلوي نيويورك است، مابين فاصله 200 متري ازگل داووديه و 400 متري گسل سيدخندان واقع شده است.ساختمان بلند مرتبه و سنگين روزنامه اطلاعات در كنار گسل واقع در زير بزرگراه جهان كودك واقع است و از پشت سر به گسل سيدخندان مي رسد.مجموعه ساختمان هاي در حال تكميل كتابخانه ملي ايران كه يكي از سازه هايي است كه مورد بازديد دانشجويان مهندسي عمران قرار مي گيرد، روي طاقديس هاي داووديه قرار دارد.ساختمان عظيم وزارت راه ما بين دو گسل تلويزيون باختري و عباس آباد و در فاصله 200 متري مابين آنها واقع شده است.برج بلند تهران يا برج ميلاد دقيقاً روي سامانه گسل شهرك غرب واقع شده است.
ساختمان هاي بلند مرتبه مسكوني و مدرن و در حال ساخت آتي ساز در كنار هتل اوين در محل تقاطع گسل محموديه و گسل عمود بر آن ساخته مي شود.تنها پل معلق تهران يعني پل پارك وي كه در تقاطع خيابان وليعصر و بزرگراه چمران واقع شده، درست روي گسل محموديه قرار دارد.
و در پايان بايد اذعان كرد كه متأسفانه در صورت فعاليت اين كمربند هاي ويراني زير تهران، مناطق زلزله خيز به منطقه اي باتلاقي تبديل شده و فرونشست خواهند داشت زيرا بستر تهران آب است كه نه تنها فاجعه بارتر خواهد بود، بلكه در زمان بعد از حادثه حتي غيرقابل امدادرساني است و كمك به بازماندگان احتمالي مشكل مي شود و اسفبار تر اين است كه بدانيم با توجه به استانداردهاي ساخت وساز در تهران، بيشتر اين گسل ها احتياجي به فعاليت با ريشتر خيلي بالا براي ايجاد يك واقعه دردناك ندارند، بلكه با چند تكان و پس لرزه هاي آن، مي توان تهران را شهري نابود شده انگاشت؛ چه رسد به زلزله هايي به مانند آنچه در منجيل، بم، زرند و لرستان روي داد.