وسعت بافت هاي فرسوده و تاريخي در شهرهاي ايران قابل توجه است، اما سابقه پرداختن به اين موضوع چندان طولاني نيست و حتي از كشورهاي در حال توسعه نيز عقب مانده ايم. همين امر ضرورت بازنگري و بررسي بيشتر اين موضوع را در همه حال نشان مي دهد. شهروندان كلانشهرها غالباً واژه هايي از قبيل مرمت و يا نوسازي بافت هاي فرسوده يا تاريخي شهر را مي شنوند. نوشتار زير سعي دارد، تعاريف مختصري از اين مفاهيم كه زاده پيدايش و رشد كلانشهرها هستند ارائه دهد تا شهروندان بيشتر از گذشته با اين مهم آشنا گردند.
فاجعه در راه است
بافت ،گستره اي هم پيوند است كه از بناها، راه ها، مجموعه ها، فضاها، تأسيسات و تجهيزات شهري و يا تركيبي از آنها تشكيل شده باشد.تداخل بافتهاي تاريخي و فرسوده و نحوه دخالت در آنها مدت هاست كه مورد بحث مديران شهري ميراث فرهنگي و شركتهاي مختلف عمران و بهسازي است. در اين ميان بي توجهي به ارزش  هاي كالبدي، تاريخي و هويتي برخي بافت ها از سوي برخي شركت  هاي مداخله كننده در امر نوسازي و بهسازي، همچنين تعلل سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري در تعيين محدوده هاي تاريخي و تدوين ضوابط و سياست هاي جديد در نحوه مداخله در آنها، بيش از پيش اين عناصر ارزشمند را در انزوا فرو برده است. يكي از كارشناسان عمران و بهسازي شهري با انتقاد از نحوه عملكرد سازمان ميراث فرهنگي در شناسايي محدوده هاي تاريخي معتقد است: تعلل سازمان در اين امر موجب بروز اتفاقاتي نظير آنچه در اصفهان و براي خانه صفوي بروز كرد مي شود.
در حال حاضر براي بافت فرسوده ۳۶ شهر طرح نوسازي و بهسازي تهيه شده كه پس از ابلاغ به شهرداري ها، اجرايي مي شود. به دنبال تصميماتي كه در برنامه هاي پنج ساله سوم و چهارم گرفته شد، دولت موظف به نوسازي و احياي بافت هاي فرسوده شهري طي اجراي اين دو برنامه است.
طبق آمار به دست آمده مي توان گفت حدود ۱۰۰ هزار هكتار بافت فرسوده طي مطالعات اخير شناسايي و ثبت شده اند و اگر شهرهاي كوچك باقي مانده را نيز در نظر بگيريم چيزي نزديك ۱۵۰ هزار هكتار بافت فرسوده در كشور وجود دارد. اگر تراكم ناخالص جمعيت در اين نوع بافت ها را براساس مطالعات اخير، ۸۰ نفر در هر هكتار در نظر بگيريم، ۱۲ ميليون نفر در چنين بافت هايي ساكن هستند. حال با توجه به اينكه آمار تهديد زلزله و آسيب هاي قهري در كشور ما بالاست، مي توان تصور كرد در صورت بروز چنين پديده هايي چه فجايع جبران ناپذيري بروز مي كند. به دنبال مطالعات انجام شده از سوي سازمان عمران و بهسازي شهري و براساس قانون بودجه سال۸۴ (بند ب تبصره ۶)، تاكنون ۳۶ هزار هكتار بافت فرسوده فقط در ۵۰ شهر بزرگ كشور، آن هم بدون احتساب معابر و فضاهاي باز ثبت شده است و بايد اذعان داشت كه بنا بر آمار موجود علاوه بر ۳۶ هزار هكتار بافت فرسوده موجود در مناطق رسمي چيزي در حدود ۶۰ هزار هكتار بافت فرسوده نيز در مناطق حاشيه نشين وجود دارد.
بسياري از افراد ساكن در اين بافت ها تمايلي به مشاركت در نوسازي و بهسازي محل زندگي خود ندارند. برخورد اجباري با مردم نيز براي حفظ خانه ها و بناهاي تاريخي خود به شكل موضعي موجب برخورد قهري آنان مي شود. ايجاد انگيزه در ساكنان اين مناطق براي شركت در امر نوسازي و بهسازي محل سكونت خود، مسأله مهمي است و به همين منظور تسهيلاتي نيز در نظر گرفته شده؛ به عنوان مثال استفاده از اعتبارات فاينانس از طريق اوراق مشاركت يا استفاده از بخشودگي  ها و تسهيلات مصوب در چارچوب قانون.
همچنين سرمايه گذاران بخش خصوصي مي توانند با ساخت وساز بافت هاي فرسوده از بخشودگي ۵۰ درصدي عوارض توسط شهرداري  ها و شوراهاي مناطق ياد شده بهره مند شوند و اين مشوق ها در حقيقت مي تواند عاملي براي ايجاد انگيزه براي حضور مردم و سرمايه گذاري بيشتر در بافت  هاي فرسوده باشد. بخش ديگر اين تسهيلات حفظ امتياز برخورداري از زيرساخت هاي در اختيار مردم است. يعني تخريب و نوسازي بنا امتياز داشتن زيرساخت ها را از ساكنان آن نمي گيرد.
اشتباهي كوچك اما جبران ناپذير
هم اكنون بافت فرسوده اي كه فاقد ارزش حفاظتي است و هيچ گونه هويتي از نظر شهرسازي و معماري ندارد با تجميع پلاك ها، نوسازي و بهسازي مي شود. اما به همين ميزان نيز سعي مي شود از بافت هاي كهن و تاريخي در مركز شهرها محافظت شود. در نتيجه دخالت در بافت هاي تاريخي به گونه اي ديگر است و در واقع ضوابط و دانش حفاظتي و مرمتي در آنها به اجرا درمي آيد. بخش هايي از بافت هاي شهري كه كيفيت كالبدي و كاركردي آنها كاهش يافته و مختل شده است را بافت فرسوده مي نامند؛ فرسودگي بر دو نوع است، فرسودگي كالبدي و فرسودگي عملكردي. هرگاه فعاليت ها و كاربري ها پاسخگوي نيازها باشند ولي كالبد آسيب ديده باشد و يا نظام فعاليت ها به هم ريخته و كاربري ها مختل شود ولي كالبد حفظ شده باشد فرسودگي نسبي است و اگر هر دو نوع فرسودگي حادث شود كامل است.در تهران نزديك به پنج هزار هكتار بافت فرسوده يا كهنه وجود دارد و به دليل اهميت اين شهر، تهيه طرح ويژه تفصيلي براي بافت فرسوده ضروري است. هر كدام از مناطق شهرداري به اندازه يك شهر وسعت دارند و نوسازي آن، توسط مالكين، به تنهايي و بدون دخالت دولت امكان پذير نيست و اقدام دولت بدون فرهنگ سازي و دعوت مردم براي مشاركت فعال در آن، منجر به جابجايي جمعيت و افزايش حاشيه نشيني و در بسياري از موارد موجب از هم گسيختگي تعاملات اجتماعي خواهد شد. بنابر اين ضرورت بازنگري و بررسي بيشتر اين موضوع از اهميت زيادي برخوردار است. بخش هايي از بافت هاي شهري كه حاصل ساخت و سازهاي قبل از سال ۱۳۰۰ هجري شمسي بوده و عمدتاً خود سازمان يافته هستند بافت كهن خوانده مي شوند. اين بافت ها علي رغم فرسودگي هاي كالبدي، نشان دهنده هويت تاريخي شهرها و داراي ارزش هاي مكاني، فضايي، تاريخي و اجتماعي هستند و نه تنها نيازي به تخريب و بازسازي آنان نيست، بلكه بايد با دقت حفظ شوند. اغلب بافت هاي كهن شهري را با بافت هاي فرسوده يا كهنه اشتباه مي گيرند كه گاهي هم نتايجي غير قابل جبران به بار مي آورد.
بخش هايي از بافت هاي شهري بافت هاي نابسامان و مسئله دار دانسته شده اند. اغلب اين بافت ها كه بعد از سال ۱۳۰۰ هجري شمسي توسعه يافته اند، بدون برنامه قبلي يا با كيفيت نازل و بدون رعايت حداقل موازين معماري و شهرسازي ايجاد شده اند. اين بافت ها به لحاظ اجتماعي،  هويتي، زيستي، منظري، كالبدي، اقتصادي و تأسيساتي دچار معضل هستند و در شمار بافت هاي فرسوده شهر قرار مي گيرند.
بافت هاي نامتجانس و ناكارآمد نوعي ديگر از بافت شهري هستند كه كاربري موجود آنها با كاركرد شهري مغايرت دارد. اين گستره ها محدوده هاي وسيعي از شهرها را شامل مي شوند كه از اين محدوده ها مي توان به زندان ها، پادگان ها، صنايع مزاحم و گستره هاي طبيعي اشاره نمود.
داستان يك طرح!
طرح فراخوان مشاركت عمومي در امر بهسازي و نوسازي بافت هاي فرسوده شهري عبارتست از مجموعه اقداماتي كه به منظور ساماندهي فضايي بافت هاي با اسكان غير رسمي با استفاده از ظرفيت هاي دروني محيط شامل نيروي انساني، منابع مالي و با پشتيباني بخش هاي عمومي، خصوصي و دولتي و ويژگي هاي كالبدي - معماري انجام مي شود. در ارديبهشت ماه امسال تهيه طرح تفصيلي پنج هزار هكتار بافت فرسوده تهران به دليل وسعت و تنوع بافتي در دستور كار شركت عمران و بهسازي شهر تهران قرار گرفت. عليرضا ابلقي، مدير كل دفتر طراحي شركت عمران و بهسازي وزارت كشور درباره اين طرح گفت : شناسايي و بازسازي بافت هاي فرسوده پس از تهيه طرح مورد نظر، با همكاري شهرداري هاي مناطق به اجرا در مي آيد. وي همچنين هر گونه مداخله در بافت  هاي فرسوده و نوسازي و بهسازي در اين بافت ها بدون مشاركت مردم را ناموفق دانست.
اين پروژه ها در راستاي ساماندهي فضاهاي باز بافت شهري اجرا مي شوند. با استخراج ويژگي هاي ساختاري و خصوصاً استخوان بندي بافت در برنامه جامع اجرايي (طرح تفصيلي ويژه) پروژه هاي محور شهري در راستاي شكل گيري يا احيا و بازسازي محورهاي شهري به منظور تقويت استخوان بندي بافت و ايجاد تسهيلات براي احياي هر چه بهتر پيرامون آن اجرا مي شوند. همچنين پروژه هاي ايجاد پويايي از طريق بازيافت زمين هاي بلااستفاده يا اماكن مخروبه موجود در بافت و براي تقويت فعاليتها و روابط اجتماعي همچون فضاي گذران اوقات فراغت، تفريح، اشتغال محله اي،... اجرا مي گردند.
بهسازي، مرمت و احيا
در اين پروژه ها عناصر و ابنيه ارزشمند بافت، به واسطه ارزش وجودي خود و با هدف احياي بافت متناسب با كاربري هاي مورد نياز بافت و محله مرمت مي شوند. مرمت استحفاظي صرفاً به منظور استحكام بخشي و جلوگيري از ايجاد آسيب هاي بيشتر به بناي با ارزش تا هنگام تعيين و اجراي طرح نهايي بنا اجرا شده و مرمت جامع با در نظر گرفتن تمامي جوانب امر و طرح مناسب تهيه شده براي مرمت و با عنايت به كاربري پيش بيني شده نسبت به مرمت و بازسازي كامل بنا و مهيا ساختن امكان بهره برداري از آن اجرا مي شود.
عرصه هاي مداخله سازمان عمران و بهسازي شهري، بخش هايي از بافت شهر است كه داراي نابساماني هاي متأثر از معضلات و مشكلات كالبدي، كاربردي، اجتماعي، فرهنگي و يا اقتصادي است كه با توجه به موضوعيت يافتن طرح هاي موضعي در سلسله مراتب طرح هاي توسعه شهري و مأموريت محوله به اين سازمان، به سه دسته كلي بافتهاي كهن، بافتهاي نابسامان و مسئله دار و گستره هاي با كاربري نامتجانس و ناكارآمد تقسيم مي شود. تهيه طرح مرمت و احيا، مطالعات و پيشنهاداتي را شامل مي شود كه به ارائه طرح و برنامه در خصوص ابنيه و فضاهاي ارزشمند بافت و باز زنده سازي ساختار كالبدي و تعيين كاربري جديد منطبق با نيازهاي امروز مي پردازد و همچنين مجموعه مطالعات و پيشنهاداتي كه در مقياس شهرسازي و در رده طرح هاي تفصيلي موضعي به ارائه راهكارهاي اجرايي مي پردازد را طرح بهسازي مي نامند.

گروه شهري-نزديك به يك ماه تا اتمام تعطيلات تابستاني و آغاز سال تحصيلي جديد باقي مانده و دوباره مانند سال هاي قبل بحث هاي مختلف در اين مورد آغاز شده است. در پيش  بيني هاي جديد سال تحصيلي سختي پيش رويمان است، البته دانش آموزان با شنيدن اين خبر ترس به خود راه ندهند چون اين سختي در حوزه ترافيك است. در حقيقت بهتر است بگوييم كه امسال يكي از سال هاي تحصيلي سخت در حوزه ترافيك خواهد بود و مردم اين مشكل را به خوبي در زندگي خود لمس خواهند كرد.
در آغاز سال تحصيلي به دليل حجم انبوه دانش آموزان و دانشجوياني كه به مراكز آموزشي مراجعه مي كنند، با افزايش تراكم و بار ترافيكي روبه رو هستيم، حالا دليل اين سختي برايتان روشن تر است و با توجه به افزايش صدها هزار خودرو نسبت به سال قبل، تاثير مستقيم و منفي آنها را روي ترافيك تهران خواهيد ديد.
تقاطع هاي غير همسطح كردستان- نيايش، سئول- نيايش- چمران، پل هجرت، بزرگراه سرخه حصار و تونل توحيد و ... به عنوان پروژه هاي عمراني در دست اجراست تا بتواند باري از روي شانه هاي پايتخت بردارد.
علاوه بر اين براي جلوگيري از بي انضباطي ها و سوء استفاده هاي احتمالي از مجوزهاي طرح ترافيك سرويس هاي مدارس به شوراي هماهنگي ترافيك كشور پيشنهاد شده در صورتي كه مي خواهند طرح زوج و فرد ادامه يابد براي سرويس هاي مدارس نيز مجوز ورود به محدوده صادر شود، چرا كه نصب يك برگه مجوز از سوي مدير مدرسه در جلوي اين سرويس ها و يا برچسب هايي مانند آرم معلولين، جانبازان و پزشكان كه در سال گذشته مورد استفاده قرار مي گرفت، خلاف مصوبه دولت است.
همچنين راهنمايي و رانندگي با بازگشايي مدارس مي تواند حاشيه معابر خصوصا اطراف مدارس و خطوط ويژه را پاك نگه داشته و از پارك هاي حاشيه اي جلوگيري كند كه اين كار كمك خوبي به كاهش ترافيك مي كند.
طبق پيش بيني هاي صورت گرفته بخش عمده اي از پيك ترافيك در غروب مهرماه اتفاق خواهد افتاد به همين دليل بهتر است ادارات از اضافه كاري كارمندان در مهر ماه ممانعت كرده تا توزيع ترددها اتفاق بيفتد.
گشت بازرسي شركت واحد و تاكسيراني نيز مي تواند همزمان با آغاز سال جديد تحصيلي از تردد خودروهاي فاقد سرنشين جلوگيري كرده و خودروهايي كه به دنبال دربستي مي گردند را ملزم به سوار كردن مسافران كند.

گروه شهري-براساس قانون تشكيلات شوراهاي اسلامي كشور، مصوب اول آذرماه ۱۳۶۱ شوراي اسلامي شهر، بنابر بند ۱۸ ماده ۱۹ كه به وظايف و اختيارات شوراهاي اسلامي اشاره دارد، مي تواند شهردار را نصب و عزل كند.
اين قانون اگرچه در سال هاي آغاز انقلاب اسلامي تدوين شد و به تصويب رسيد، به دليل جنگ تحميلي و مشكلات متعدد كشور، تا سال ها به اجرا در نيامد بالاخره پس از دوران سازندگي، هنگامي كه كشور آمادگي توسعه در تمام ابعاد را يافته بود، لايحه تشكيل شوراها دوباره به مجلس رفت و در اول خرداد ماه ۱۳۷۵ به تصويب رسيد و با تغييراتي در متن مصوبه قبلي، به صورت يك قانون، در اختيار دولت گذارده شد تا به اجرا در آيد.
اگرچه دوره فعاليت شورا در متن قانون قبلي دو سال پيش بيني شده بود، در قانون اصلاحي جديد، دوره فعاليت شورا به چهار سال تبديل شد و بالطبع فعاليت شهردار نيز از دو سال به چهار سال تغيير كرد. در متن قانون اصلاحي ۱۳۷۵ بر چگونگي انتخاب شورا و نحوه اجراي آن نيز دستورالعمل هايي ذكر شده بود، اين قانون مشروح تر از قانون قبلي بود و فارغ از بسياري از ابهامات تمامي وظايف و نحوه اجراي آن را تفهيم مي كرد. در بند ۱ ماده ۷۱ اين قانون، اولين وظيفه شوراي اسلامي انتخاب شهردار براي مدت چهار سال، عنوان شده است. در تبصره ۱ و ۲ و ۳ و ۴ اين بند بر نحوه انتخاب شهردار و ويژگي هاي آن تأكيد شده است.
اين دو ماده از قوانين اوليه و اصلاحي شوراي شهر، بر انتخاب شهردار توسط شوراي اسلامي شهر، اشاره دارد، اما نكته اصلي و اساسي در اين مورد بسيار قابل توجه است.
عليرغم موارد قانوني براي انتخاب شوراي اسلامي شهر، مبني بر انتخاب محله اي و سپس منطقه و در نهايت تشكيل شوراي اسلامي شهر، اين شورا به گونه اي ديگر تشكيل مي شود. براساس قانون تنها شهرهايي مي توانند شوراي شهر را با راي مستقيم مردم انتخاب كنند كه كمتر از هفت منطقه داشته باشند. اگر شهري داراي بيش از هفت منطقه باشد مي بايد پس از برگزاري انتخابات در محلات و تعيين هفت نفر عضو شوراي محله، يك نفر را با اكثريت آرا به شوراي منطقه معرفي كند و شوراي مناطق نيز موظف است پس از ۱۵ روز هفت نفر را براي تصدي شوراي شهر اعلام نمايد.
اين روزها كه انتخاب شهردار با رأي مستقيم بسيار مورد توجه بوده، آيا نگاهي دوباره به چالش هاي متعدد در اين حوزه راهگشا نخواهد بود. بي ترديد انتخاب شهردار با راي مستقيم مردم در كلانشهرهاي كشور علاوه بر تبيين جايگاه دقيق تر شهردار، به عنوان اصلي ترين مدير شهري، مي تواند جايگاه نظارتي شورا را تقويت كند و از سوي ديگر، موانع بسياري كه پيش روي شهرداران شهرهاي بزرگ است را بردارد.