سارا زاهديان
آذربايجان در هزاره قبل از ميلاد مسيح محل سكونت اقوام ماد بود و زرتشت پيامبر بنيانگذار دين باستاني ايران نيز در حدود قرن نهم قبل از ميلاد مسيح در اين سرزمين پا به عرصه وجود نهاد. نام باستاني اين سرزمين آتورپاتكان بود كه از آتور به معني آذر يا آتش، پات به معني پاد يا نگهبان و كان يا گان كه در آخر نام بسياري از شهرها و روستاهاي ايران مانند گرگان ، اردكان و... آمده، تشكيل شده است. نام آتورپاتكان در طول تاريخ به آذربادگان و سپس آذربايگان تبديل شد و پس از اسلام چون اعراب قادر به تلفظ حرف گ نبودند، آن را به ج تبديل كرده و آذربادگان را آذربيجان ناميدند كه در طول زمان به آذربايجان بدل گشت.
به روايت تاريخ، آذربايجان در عصر مس و قبل از آن نيز مسكوني بوده و از فعاليت هاي  اقتصادي، اجتماعي و صنعتي چشمگيري (به لحاظ واقع شدن بر سر راه جاده ابريشم) برخوردار بوده  است، به  گونه اي كه دانشمندان باستان شناس، قديمي ترين فرش بافته  شده در جهان را (فرش پازيرك) به اين منطقه نسبت مي دهند.
از نظر فرهنگي نيز علاوه بر صنعت چاپ، كتاب هاي خارجي اولين بار در اين شهر به فارسي برگردانده شد و فن ترجمه در اين شهر پا گرفته است. انشاي جديد و يا ساده نويسي را محمدعلي طالبوف به ديگران آموخته و نخستين دايره  المعارف در دنياي اسلام و مسيحيت، اولين كتابخانه عمومي، نخستين سينما و سن تئاتر، فن عكاسي، فرش بافي نوين و نخستين رمان در اين شهر پا گرفته  است و از جمله شاعران آن مي توان به شهريار، پروين اعتصامي، خاقاني شرواني، شيخ محمود شبستري، خطيب تبريزي، شمس تبريزي، عبدالرزاق مفتون، سيد ابوالقاسم نباتي، ظهير فاريابي، همام تبريزي، صائب تبريزي، اوحدي مراغه اي، حكيم قطران و... اشاره كرد.در زمنيه آموزش نيز حاج ميرزاحسن رشديه و پرديس تبريزي اولين مدرسه با سبك نوين را در تبريز بنيان نهادند و همچنين جبار باغچه بان مدرسه كر و لال ها و ابوالقاسم فيوضات كودكستان را نخستين بار در تبريز تأسيس كردند.
آغاز صنعت چاپ ايران از تبريز
صنعت چاپ كه در كشورهاي اروپايي قدمتي بيش از نيم قرن دارد، در كشور ما به زحمت دويست ساله است. پيش از آن خوشنويسان و كاتبان به مدت بيش از يك هزار سال كار انتشار آرام كتاب را در اختيار داشتند تا اين كه در سال 1640 ميلادي و در دوره صفويان بازرگاني ارمني كه ساكن آمستردام بود، دستگاه چاپي را با حروف ارمني خريداري و به جلفاي اصفهان وارد كرد. به دنبال اين اقدام، عده اي از رجال و سلاطين صفوي به فكر ايجاد چاپخانه با حروف فارسي و عربي افتادند؛ اما در محاق فراموشي قرار گرفت. اين فراموشي متاسفانه بيش از يك قرن به طول انجاميد تا اين كه پس از امضاي عهدنامه گلستان ، نخستين چاپخانه در ايران اقدام به چاپ با حروف فارسي و عربي كرد. اين چاپخانه كه سربي يا تيپوگرافي بود به دستور عباس ميرزا نايب السلطنه در تبريز داير شد.
اولين كتابي كه در اين چاپخانه انتشار يافت رساله جهاديه نوشته ميرزاعيسي قائم مقام در سال 1233 هجري قمري بود. در آن زمان هنوز واژه چاپ متداول نشده بود؛ از اين رو چاپخانه را باسمه خانه ، بصمه خانه و بعدها مطبعه ناميدند. به اين ترتيب تبريز به مدد عباس ميرزا و وزير فرهيخته وي، قائم مقام فراهاني در ميان تمام شهرهاي كشور پيشرو در صنعت چاپ شد تا اين كه ميرزا زين العابدين استاد چاپ در سال 1240 هجري قمري و به فرمان فتحعلي شاه از تبريز به تهران فراخوانده شد تا به كمك منوچهرخان معتمدالدوله اولين چاپخانه سربي دارالخلافه را راه اندازي كند و علي الظاهر اولين كتابي كه در اين باسمه خانه به چاپ رسيد، كتاب هاي حديث بود كه تجار و اهل معاملات به اطراف و ولايات مي بردند و مي فروختند.
چاپ سنگي نيز همانند چاپ حروفي و سربي ابتدا در تبريز و باز هم به دستور عباس ميرزا و به همت ميرزا صالح تبريزي انجام شد و نخستين كتابي كه با چاپ سنگي به طبع رسيد، قرآني است كه در تاريخ 1250هجري قمري چاپ شده است. با ورود چاپ سنگي؛ چاپ حروفي و سربي به مدت 22 سال در سايه قرار گرفت تا اين كه در اواخر قرن سيزدهم هجري قمري چاپ سربي در اغلب شهرها رواج يافت و تا سال هاي پيروزي انقلاب اسلامي تنها روش چاپ در كشورمان محسوب مي شد تا اين كه در دهه 60، كامپيوتر براي حروفچيني و صفحه آرايي مورد استفاده قرار گرفت و فعاليت در حوزه نشر را بسيار تسريع و تسهيل كرد.
چهارمين نمايشگاه بين المللي كتاب تبريز
علاقه آذربايجاني ها به فرهنگ و انديشه اسلامي و كتاب و كتاب خواني باعث شد كه پس از پيروزي انقلاب اسلامي و در اوايل دهه هفتاد، اولين نمايشگاه بين المللي كتاب تبريز برگزار شود. اما بعد از برگزاري سه دوره از اين رخداد بزرگ فرهنگي، در سال 1379 پرونده اين جشن بزرگ كتاب بسته شد تا اين كه بعد از مطالعات بسيار و ايجاد ظرفيت هاي مناسب، چهارمين دوره از اين نمايشگاه بعد از شش سال و به مناسبت چهاردهمين دوره هفته كتاب جمهوري اسلامي ايران بار ديگر برپا شده است.
اين نمايشگاه كه تا 15 آبان ماه ادامه خواهد داشت، در سه بخش داخلي، بين الملل و نشر الكترونيك فضايي بالغ بر 35 هزار متر مربع را به خود اختصاص داده و در 9 سالن يكصد ناشر از 13 كشور جهان را به همراه بيش از يك هزار ناشر ايراني و يكصد ناشر الكترونيك در خود جاي داده است تا علاقمندان به كتاب و كتاب خواني همه روزه از ساعت 10 صبح تا 9 شب، يك و نيم ميليون جلد كتابي (120 هزار عنوان) را كه ناشران با خود به اين جشن بزرگ كتاب آورده اند، مورد مطالعه قرار داده و خريداري كنند.
در اين نمايشگاه كه شش ميليارد ريال بن كتاب بين خريداران توزيع مي شود، شهروندان عادي تا سقف 100 هزار ريال، دانشجويان و فارغ التحصيلان مقاطع كارداني تا سقف 250 هزار ريال، دانشجويان و فارغ التحصيلان مقاطع كارشناسي تا سقف 350 هزار ريال، دانشجويان و فارغ التحصيلان مقاطع كارشناسي ارشد تا سقف 450 هزار ريال و دكترا تا سقف 500 هزار ريال از اين يارانه بهره مند مي شوند.
نمايشگاه بين المللي كتاب تبريز كه از لحاظ گستردگي، بعد از نمايشگاه بين المللي كتاب تهران در مقام دوم قرار دارد، با حضور غلامعلي حداد عادل- رئيس مجلس شوراي اسلامي، محسن پرويز- معاون فرهنگي وزير فرهنگ و ارشاد اسلامي، مدير اداره كل فرهنگ و ارشاد اسلامي استان آذربايجان شرقي و جمعي از نويسندگان و مقامات استاني افتتاح شد. براي اين نمايشگاه كه پيش بيني مي شود در مدت برپايي آن 35 تا 40 ميليارد ريال كتاب فروخته شود، در حدود 700 ميليون تومان هزينه شده است كه از طريق اعتبارات استاني و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، همچنين با كمك ادارات و نهادهاي فرهنگي تامين خواهد شد.
هم زمان با اين نمايشگاه بخشي هم براي مطبوعات، مطبوعات محلي و خبرگزاري ها، غرفه اي براي اهل قلم در جهت نقد و بررسي كتاب ها، نشست هاي متعدد علمي، نمايشگاه عكس آذربايجان شناسي، ايستگاه نقاشي كودك و نوجوان و غرفه هاي ويژه سال پيامبر اعظم (ص)، دفاع مقدس و قرآن داير شده است.
رئيس مجلس شوراي اسلامي در آيين گشايش اين نمايشگاه با اشاره به اين كه پس از پيروزي انقلاب اسلامي جايگاه كتاب در جامعه تحكيم و ارزش آن فزوني يافته است، بيان داشت: در سال 1350 عناوين كتاب هاي منتشره شده حداكثر 600 عنوان بود، ولي در سال 1355 و با اوج گرفتن انقلاب اين رقم به يك هزار و 500 عنوان و هم اكنون با وجود اين كه جمعيت ايران دو برابر نشده است عناوين كتاب ها در كشور بيش از 40 هزار عنوان است كه اگر چه كافي نيست ولي موفقيت خوبي براي نظام محسوب مي شود.
آيت الله مجتهد شبستري نماينده ولي فقيه در استان آذربايجان شرقي هم با اشاره به اين كه برگزاري نمايشگاه كتاب فرهنگ مطالعه را در جامعه گسترش مي دهد، بيان مي دارد: برخي عوامل باعث مي شوند مردم كم تر كتاب بخوانند؛ يكي اين  كه كتاب گران است و بايد كاري كرد كه كتاب ارزان در اختيار دانش پژوهان و مخصوصا جوانان قرار بگيرد تا آنها هم بهره مند شوند، ديگر اين  كه كتابخانه هاي عمومي آن طور كه بايد در دسترس مردم نيستند، يا اين كه مردم كم تر از آنها استقبال مي كنند.
كتابخانه هاي تبريز هشت درصد كل
امروز در استان آذربايجان شرقي تعداد 123باب كتابخانه فعال وجود دارد كه بيشترين تعداد در كتابخانه هاي استان هاست و از كتابخانه هاي تهران هم بيشتر است.
پيش از انقلاب كل كتابخانه هاي استان آذربايجان شرقي كه استان اردبيل امروزي را هم شامل مي شد، 18باب كتابخانه بود كه در مدت 27 سال پس از پيروزي انقلاب اسلامي 105 باب كتابخانه ديگر هم به آن افزوده شد و هم  اكنون چندين كتابخانه در حال ساخت در اين استان وجود دارد كه همه اينها به دليل تمايل مردم به فرهنگ كتاب و كتابخواني است.كتابخانه مركزي تبريز كه در نوع خود منحصر به فرد است، مراجعيني از ديگر كشورها هم دارد، به گونه اي كه تنها اين كتابخانه 25 هزار عضو فعال و يك و نيم ميليون جلد كتاب دارد. همچنين نسخ خطي موجود در اين مركز به بيش از 80 هزار عنوان كتاب مي رسد. از آن جمله مي توان به ربع رشيدي اشاره كرد كه از سوي ايران براي سپرده شدن به حافظه جهاني به يونسكو ارسال شده و نسخ خطي بسيار نفيس ديگر مانند دست خط ملاصدرا، علامه حلي و ... هم در اين كتابخانه نگهداري مي شود. با اين حال سرانه فضا كتابخانه ها موجود در استان آذربايجان شرق تنها ??سانت متر مربع است و اين براي استان كه هشت درصد كل كتابخانه ها كشور را در اختيار دارد، قابل قبول نيست.احمد احمدي منش مدير اداره كل فرهنگ و ارشاد اسلامي استان آذربايجان شرقي درباره برپايي نمايشگاه هاي كتاب در اين استان مي گويد: در طول سال در اين استان حداقل 20 نمايشگاه كتاب برپا مي شود كه با موضوعات مختلف برگزار مي گردد. در خصوص استقبال مردم هم بايد بگويم با اين كه جمعيت تبريز يك دهم تهران است،  اما بازديدكنندگاني بيش از نمايشگاه تهران را در خود جاي مي دهد. به طوري كه مردم به صورت كارواني از شهرهاي مختلف به اين نمايشگاه مي آيند .
وي با اشاره به اين كه هدف از انجام اين كار ارتقاي سطح مطالعه مردم است، ادامه مي دهد: ميزان مطالعه مردم ايران يك دقيقه در روز است و در استان ما هم نهايتا دو دقيقه مي شود،  در تحقيقي هم كه انجام داديم متوجه شديم كه اهل مطالعه هم در كشور به طور متوسط 88 دقيقه در روز مطالعه دارند و ميانگين مطالعه باسوادان ايران هم 42 دقيقه در روز است.

ناشران تبريز و چاپ 5/1 درصد كل كتاب هاي ايران
مدير اداره كل فرهنگ و ارشاد اسلامي استان آذربايجان  شرقي مي گويد: در استان ما 300 ناشر فعال وجود دارد كه اين ناشران توانستند در سال گذشته از حدود 50 هزار عنوان كتابي كه در ايران منتشر شده بود، 666 عنوان را به خود اختصاص دهند، اين تعداد 5/1 درصد از كل كتاب هاي منتشر شده را شامل مي شود .وي ادامه مي دهد: آذربايجان شرقي بعد از تهران، قم و مشهد در رتبه چهارم چاپ كتاب قرار دارد. به گونه اي كه ما در استان خود مجوز چاپ كتاب را صادر مي كنيم .اگرچه مسئولان خانه كتاب اين آمار را در استان آذربايجان شرقي 112 ناشر عنوان مي كنند كه تنها 106 ناشر از اين تعداد در شهرستان تبريز فعاليت دارند، اما چاپ 666 عنوان كتاب جديد براي يك استان در طول يك سال مي تواند آمار خوبي باشد.احمد احمدي منش - مدير اداره كل فرهنگ و ارشاد اسلامي استان آذربايجان شرقي با اشاره به اين كه بودجه فرهنگي اين اداره كل متناسب با برنامه ريزي هاي انجام شده نيست، عنوان مي دارد: اين در حالي است كه برنامه ريزي هاي انجام شده در اين بخش به ??ميليارد ريال اعتبار نياز دارد، در حالي كه بودجه ما دو ميليارد ريال است .

عكس:هادي مختاريان
محمدقاسم فروغي جهرمي
معرفي نامزدهاي پژوهش و تحقيق نظامي
گروه ادب و هنر- گروه داوري پژوهش و تحقيق در حوزه ادبيات دفاع و ساير كتاب هاي پژوهشي با موضوع جنگ، به روزهاي پايان كار رسيدند. نامزدهاي برگزيده اين بخش، از طرف بنياد حفظ آثار و نشر ارزش هاي دفاع مقدس اعلام شده است. ضمن اعلام جزئيات اين خبر به نقل از خبرگزاري ايسنا، يادداشتي از قاسم فروغي را در ارتباط با كمبود و ضعف اين گونه آثار در كتاب هاي منتشرشده مي خوانيم.
كتاب هاي برگزيده دفاع مقدس در بخش تحقيق و پژوهش نظامي روز 24آبان ماه، همزمان با روز كتاب و كتابخواني معرفي و تقدير مي شوند.
آثاري كه در اين بخش به عنوان نامزد دريافت جايزه معرفي شده اند، به اين شرح اند: روند پايان جنگ نوشته محمد دروديان، كرمانشاه در جنگ كاري از مركز مطالعات و تحقيقات جنگ سپاه، تقويم تاريخ دفاع مقدس (جلد 2) كاري از مركز پژوهش هاي دفاع مقدس نيروي زميني ارتش و دشت آزادگان در هشت سال دفاع مقدس نوشته حميد طرفي. داوران اين بخش همچنين كتاب هاي ماخذشناسي جنگ ايران و عراق نوشته علي اكبر مرتضوي قهرودي، هويزه در هشت سال دفاع مقدس تاليف حميد طرفي، تقويم تاريخ دفاع مقدس (جلد 1) كاري از مركز پژوهش هاي دفاع مقدس نيروي زميني ارتش، شمشير پيروزي نوشته سرگرد زرهي سورنا كياني و نصر بزرگ نوشته سرتيپ فرض الله شاهين  راد را به عنوان نامزد دريافت بهترين كتاب سال دفاع مقدس معرفي كرده اند.
داوري كتاب هاي بخش تحقيق و پژوهش نظامي را علي شجاعي صائين به عنوان سرگروه، مختاري، قاسم زماني، اميرمسعود بختياري و غلامعلي فروغي انجام مي دهند.
اصولاً در كشور ما تحقيق و پژوهش در حوزه هاي مختلف از مظلوميت مضاعف نسبت به فعاليتهاي توليدي و روزمره فرهنگي، هنري و ادبي برخوردار است. سازمانها، نهادها، مراكز، ناشران، مؤسسه ها و... كارهايي مناسب و در شأن و جايگاه اين مقوله دنبال نمي كنند. اعتبارها در مراكز مربوط متناسب با فعاليتهاي پژوهشي و بازخواني عميق اندوخته ها نيست. بحث پژوهش و تحقيق اعتبار و وجهه مناسب را به دست نياورده است. آنچه به عنوان پژوهش و تحقيق از آن نام برده مي شود اغلب سطح آشكار و نمايان پديده ها و موفقيتهاست و ابعاد و زواياي موضوعات را در خود جاي نداده است.
در حال حاضر به ندرت مي توان آثاري كاملاً منطبق با معيارها و مؤلفه هاي پژوهشي و قابل اعتماد را نام برد، زيرا اغلب اين آثار داراي نقاط ضعف يا ناديده است، به هر حال ضرورت پرداختن به امر پژوهش و تحقيق در تمامي حوزه هاي اجتماعي، فرهنگي، نظامي، اقتصادي، سياسي و... از امهات بلاانكار است و بدون آن هر امر توليدي و خلاقه ابتر،  ناقص و ناكارآمد خواهد بود.
به اشاره مي گذريم كه در حوزه ادبيات امروز ما، انديشمندان و صاحب نظران چند اثر مناسب و مطلوب كه داراي رتبه و ويژگي كامل و به سامان باشد سراغ دارند كه با تكيه به آن، غنا و بي نيازي را در آن موضوعات معرفي نمايند؟ گرچه انبوه و كيفيت آثار فرهنگي، ادبي و هنري در كشور ما از قدمت و صلابت لازم برخوردار هستند اما ورود نسل امروز به اين حوزه ها با تغيير رويكرد نه چندان به سامان همراه شده و متأسفانه نوع كارهاي امروزي نشانگر عدم پرداختن و سرمايه گذاري لازم در اين مقوله هاي تأثيرگذار است. همگان در جوامع مختلف معتقدند تا در گذشته ها و دستاوردهاي خود بررسي و ارزيابي لازم صورت ندهند كارهاي جديد نمي تواند از پشتوانه لازم در جنبه هاي مختلف بهره مند شود.
كار خلاقه آن نيست كه بر داشته ها چشم ببنديم يا انكار كنيم و آن گاه چون قلم در دستهاي ماست آن را به سليقه و خواست خود به تلاطم و حركت خودمدارانه واداريم. گويا امروز برخي خود را بي نياز از دانستن اندوخته هاي گران سنگ و پيشينه هاي بي بديل مي دانند و باور كرده اند كه سبك و سياق نو بدون توجه به گذشته هاست.
براي آنان مهم آن است كه كار، شكل نو و غيرتكراري پيدا كند غافل از آن كه شكل بديع نيز داراي ويژگيهاي كاملاً علمي، منطقي و پشتوانه هاي محكم است زيرا كه بدون آن، هر كار توليدي در اين وادي، خلاقه، زيبا و تأثيرگذار نخواهد شد. كارهاي انتزاعي و مقطّع، پيكره واحدي را نمايش نخواهند داد و تركيب و جامعيت محتوا و شكل را در خود نخواهند داشت. ظرف و مظروف متناسب و هم شأن زيباست. تصويرها و عكسهاي بريده و قطعه قطعه شده، اصالت خود را در گذر زمان از دست مي دهند و ناگزير استمرار هدف و راه را بريده و بدشكل خواهند كرد.
امروز در حوزه ادبيات دفاع مقدس نيز اوضاع پژوهش هاي نظامي، سياسي و يا ادبي، فرهنگي دچار نوسانها و فراز و فرودهاي بسياري است. سالهاي اخير شاهد نزول كارهاي پژوهشي در موضوع سياسي- نظامي- در كم و كيف- بوده ايم در حالي كه سالهاي قبل از آن تراكم كارهاي كمي و كيفي اين موضوع، اشتياق و باورها را در وسعت كارهاي آينده نويد مي داد.
ادبيات و هنر نيز داراي نوسانهاي بسيار متغيري بوده است. گرچه در سالهاي قبل حوزه پژوهشي ادبيات دفاع مقدس مورد بي مهري وافر بود اما در اين يكي دو سه ساله اخير با همت و انگيزه هاي ستودني برخي عزيزان كارهاي اميدواركننده اي عرضه شده و اميدهاي فراواني را براي آينده نويد مي دهد. اين وضعيت در حوزه هنر كاملاً جاي تأسف دارد، تا جايي كه شايد به ندرت بتوان كاري را در حوزه پژوهش و براي هنر دفاع مقدس برشمرد و آن را قابل اعتنا دانست.
اين آسيب شناسي ها و عوامل فراز و فرود اين حوزه از كارهاي دفاع مقدس را چه سازمان يا نهادي متولي است؟ آيا صاحب نظران و دلسوزان اين عرصه مي توانند به آماري دقيق و قابل تكيه دست يابند؟ آيا مراكزي وظيفه اجراي اين امور يا حمايت از اين گونه فعاليتهارا براي خود قايل هستند؟ اعتبار و سرمايه گذاري لازم و كافي در چه برنامه هاي ساليانه يا چشم انداز بيست ساله ديده شده است و توليت آن چگونه و با چه اسباب و لوازمي همراه است؟ مكانيسم اين ساز و كار كجا ديده شده است تا اين انگيزه هاي مقطع و تعهدهاي فردي به حركتي سازنده و هدفمند تبديل شود؟ بگذريم كه بايد ابتدا به اين نكته توجه كنيم كه در حوزه هاي متنوع دفاع مقدس پيش و بيش از هر كار توليدي و خلاقه، بحث پژوهش، بررسي و ارزيابي، آسيب ها، تهديدها، فرصت ها و... شاخص ترين نشانه عملكردها و تجربيات پيشين براي تدوين و اجراي برنامه هاي امروزي و هدفمند براي آينده است.
امروزه مطمئن هستيم كه آنچه نظام ما را در جهان سرافراز كرده است، عزت و اعتبار دوران دفاع مقدس است. جنبه هاي مختلف سياسي، نظامي، فرهنگي، اقتصادي، اجتماعي و... دوران دفاع مقدس نگين درخشان جغرافي، تاريخ، سياست و فرهنگ ماست كه پرچم عزتمندي را برافراشته است. به بيراهه نرويم و با تحليل هاي نه چندان منطقي به رديف كردن عوامل و انگيزه هاي ديگر نپردازيم. نشانه هاي ارزشي و حماسي آن دوران چيزي نيست كه بتوان بر آن پرده هاي فراموشي و نسيان زد تا عمق مسايل فرهنگي و اجتماعي آن ناديده گرفته شود.
آن كه باور ندارد مي تواند سري به حوادث اخير لبنان بزند و دفاع مقدس 33 روزه اسلامي و حزب الله را بررسي كند تا مشاهده كند نام لبنان و آوازه سرافرازي او كه در تمامي صفحات رسانه هاي جهان نورافشاني مي كند از چه منشأ و سرچشمه اي آغاز شده و راه را در آينده جهان باز خواهد كرد. امروز تحليلگران جهان در پس پرده مقاومت لبنان، جنبه هاي ارزشي و حماسي را در مؤلفه هاي باور و اعتقادات اسلامي نيروهاي بي نظير حزب الله بررسي و كنكاش مي كنند.
آنان به عظمت اين رويكرد و عملكرد واقفند، اما ما با ذكر و مرور خاطرات و پيروزي ها دل خوش داشته ايم بدون آن كه آن را به صورت تئوريزه و مباحث نظري و منطبق بر تجربه هاي علمي و عملي استوار كنيم و آن را به عنوان مباحث علمي دانشگاهي و حوزوي تدوين و ارائه كنيم. آن قدر جامعيت و تنوع در زواياي دفاع مقدس وجود دارد كه هيچ شناگري خود را به ساحل آن نخواهد رساند.
توانستن منشأ خواستن است و خواستن منشأ انگيزه وتأمل و انديشه را در خود دارد. باورها و اعتقادات صحيح در كنار تدبير و عمل شايسته چنان خواهد شد كه گروهي با نام حزب الله در مقابل شيطانهاي بزرگ و كوچك امروزي و مسلط بر دنياي پرفريب. بايد در جنبه هاي پيدا و پنهان دفاع مقدس با طرح سؤالات و ابهامات متنوع انديشه  كرد و تأمل نمود.
دانش امروز ما شايد كافي نباشد اما همين دانش و تحليل موجود خواهد توانست حوزه هاي ناگشوده را بر روي ما بگشايد و توسعه علم و عمل را باعث شود. قابليتها و استعدادها در حوزه هاي پژوهش و تحقيق كم نيستند، آنان را باور كنيم و فرصت انديشه سازي را براي آنان فراهم آوريم.
ما نبايد بار گراني را بر دوش نسلهاي آينده قرار دهيم تا در كوير منابع دست و پا زنند و از داشته ها به برداشتهاي خود برسند. اگر امروز منابع و مراجع مورد نياز فردا را فراهم آوريم مسلماً كار خلاقه و مطلوب زودتر حاصل مي شود و حاكميت اسلام و روح مقاومت و عزت اسلامي را در پهنه اين جهان تشنه با ابزار و امكانات مورد نياز فراهم مي آوريم، ريشه محكم و تنه تناور درخت امروز ما مي تواند سايبان گسترده تر و محصول عظيم تر و طراوت و تازگي بيشتر را به همراه داشته باشد. بدانيم كه ساز و كار اين روند و ضرورت آن با شعار و اقدامات زودگذر فراهم نمي شود.
همت صاحب نظران، اعتبار كافي، جايگاه و شأن لازم، تصدي و توليت شايسته، تواضع توأم با مديريت مناسب، انعطاف و مدارا، صبر و شكيبايي و سرانجام اعتقاد به اين راه از لوازم ضروري رسيدن به اين هدف مقدس است و عناوين و اقدامات عجولانه راه به جايي نخواهد برد. تنها شايستگان و دلسوزان مجرب و صاحب  انديشه بر اين مدار به كمال مي رسند و غيراهل، از بين برنده زمان و زمام خواهند شد.

مرتضي مجدفر
زماني كه نوجواني سيزده چهارده ساله بودم و به تازگي و بيشتر براساس توصيه هاي پدر و برادرم، كتاب خواندن را به طور جدي شروع كرده بودم، تبريز چند راسته پررونق و تخصصي كتابفروشي داشت و بسته به اين كه خواننده چه كتابي بودي، به راحتي مي توانستي كتاب هاي مورد علاقه ات را پيدا كني.
راسته كتابفروشي ها بازار شيشه گرخانه، كتاب هاي ادبي، متون كهن، متون ديني و آثار كلاسيك ادبيات تركي را عرضه مي كردند. كمي آن طرف تر، بورس كتابفروشي هاي خيابان تربيت را داشتيم كه تقريبا كلكسيوني از هر آن چه را كه مي خواستي، مي توانستي در كتابفروشي هاي آنجا بيابي. در اين راسته، دفتر چند نشريه قديمي تبريز و چاپخانه هاي متعدد هم وجود داشت كه به راستي حال و هواي خيابان تربيت را با اسم اش همراه ساخته بود. كمي آن سوتر، تك و توك كتابفروشي هاي وسط خيابان فردوسي و كتابفروشي حقيقت را كه در ابتداي اين خيابان و روبروي ارك تبريز واقع شده بود، مي ديديم و از اينجا بود كه كتابفروشي هاي معتبر و فرهنگي تبريز يعني نوبل و شمس و ارك و... رديف به رديف، كنار هم و در اين سو و آن سوي خيابان اصلي شهر (امام خميني فعلي) و ما بين فردوسي و ميدان ساعت واقع شده بودند.
به مغازه هاي اين مسير از اين جهت تاكيد كردم كه فقط كتابفروش نبودند، بلكه ناشراني بودند كه كتابفروشي هم مي كردند. بسياري از ماندگارترين كتاب هاي ايران در دهه هاي 40 و 50 (چون آثار گوهر مراد، صمد بهرنگي، شهريار، ساهر، سهند، مفتون و...) از همين كتابفروشي ها سربرآوردند.
در واقع محدوده بازار شيشه گرخانه، تربيت و فردوسي تا حد فاصل فردوسي و ميدان ساعت، قلب تپنده كتاب در تبريز بود و البته اين، به غير از تك كتابفروشي هاي معتبر پراكنده در سطح شهر تبريز بود كه هنوز نام بسياري از آنها چون كتابفروشي شهريار در بازارچه شتربان، به مديريت انسان فرهيخته حسينقلي فياضي هنوز در يادها مانده است. شايد بسياري از اهل ادب به ياد داشته باشند كه اولين آثار برخي از شعراي بزرگ آذربايجان مانند مفتون اميني، در كتاب نغمه هاي تبريز، كه اين كتابفروشي ناشر آن بود، به چاپ رسيد.
در اين ميان، از نقش كتابفروشي هاي بازار صفي، بويژه كتابفروشي هاي كنار مسجد جامع تبريز نيز نبايد غافل شد كه در ارائه و فروش كتاب هاي مذهبي، نقش بي بديلي داشتند. انقلاب كه شد، راسته هاي جديدي به كتابفروشي هاي تبريز اضافه شد. بازارچه كتاب - با شبيه سازي از هم نامش در تهران - در خيابان جمهوري اسلامي تبريز، در پاساژ بزرگي آغاز به كار كرد و در زمان كوتاهي به بورس از كتابفروشي ها تبديل شد. چند سال بعد، در خيابان امين و نيز انتهاي شريعتي شمالي، نرسيده به چهارراه شريعتي و نيز بعدها در خيابان خاقاني (دانشسرا)، كتابفروشي ها و ناشران خوبي شروع به كار كردند كه از جمله آنها مي توان به ياران و تلاش اشاره كرد كه كتاب هاي متنوعي را در سال هاي گوناگون چاپ كردند. در اين ميان، ناشراني نيز پا گرفتند كه ضمن نشر، به كتابفروشي هم اشتغال داشتند، مانند نشر اختر كه اكنون به ناشر تخصصي بزرگي در حوزه كتاب هاي تركي و نيز آثار مرتبط با فرهنگ آذربايجان تبديل شده است و انتشاراتي برادر صمد بهرنگي - اسد - در خيابان ارتش شمالي، كه در سال هاي اخير، تقريبا فعاليتي را از اين انتشاراتي نديده ايم.
و اما اكنون ؛ راسته كتابفروشي هاي بازار شيشه گرخانه، در دل بازار بزرگ شمس تبريزي، حل شده و تنها كتابفروشي فردوسي، به مثابه يكي از قديمي ترين كتابفروشي هاي تبريز، در ضلع جنوبي بازار و در محلي نه چندان مناسب در حال گذراندن امور است. خيل عظيم كتابفروشي هاي خيابان تربيت، به بورس لباس عروس تبديل شده و از كتابفروشي هاي خيابان فردوسي نيز، فقط حقيقت مانده است. نوبل و شمس و ارك و البته اختر و چند ناشر - كتابفروش ديگر سرجايشان مانده اند و حتي اگر عصر هنگام به آنها سر بزني، به راحتي مي توان چهره هاي معروف و نويسندگان و شاعران تبريزي را در اين كتابفروشي ها ببيني؛ ولي ديگر آن رونق گذشته را ندارند. در جاهاي ديگر هم خبري نيست. عمده مغازه هاي بازارچه كتاب، تغيير كاربري داده اند و ناشران پرتلاشي كه حتي روزي يك كتاب چاپ مي كردند، تنها گذران امور مي كنند و بس!
در اين ميان، البته، اتفاق جديدي رخ داده و آن ايجاد راسته پررونقي از كتابفروشي ها در محدوده آبرساني و ضلع غربي دانشگاه تبريز است. اين كتابفروشي ها، اگر چه دائما در حال داد وستدند و يك آن بدون مشتري نيستند، ولي در تعاريف فرهنگي، مشتريان آنها را در زمره كتابخوانان حرفه اي قرار نمي دهند. راسته آبرساني، راسته كتاب هاي درسي و كمك درسي است و صدالبته كتاب هاي فرهنگي انگشت شماري نيز در ويترين كتابفروشي ها به چشم مي خورد.
تبريز، شهر بسياري از اولين ها در زمينه هاي فرهنگي است. اولين مدرسه مدرن، اولين چاپخانه، اولين تلگرافخانه و... در اين شهر بوجود آمده اند. اكنون شهر اولين ها در زمينه كتابخواني، از شرايط مساعدي برخوردار نيست. خبر برگزاري نمايشگاه بين المللي كتاب با هفتاد هزار عنوان كتاب، خبر اميدواركننده اي است، به شرط اين كه بعد از اتمام نمايشگاه، با حضور جمعي از نخبگان تبريزي، كار گروهي تشكيل شده و زمينه هاي توسعه راسته هاي كتابفروشي هاي فرهنگي در اين شهر مورد بررسي قرار گيرد.