دكتر كاظم فروزنده-فرخنده سيف نيا
امروزه راه آهن به عنوان يك وسيله حمل و نقل مؤثر، جايگاه ويژه اي در جهان و كشور ما دارد؛ ويژگي هايي چون صرفه جوئي هاي اقتصادي در مصرف سوخت، استهلاك ناوگان؛ كاهش آلودگي هاي زيست محيطي و نيز ايمني بالا باعث شده تا كشورهاي صنعتي مجددا به حمل و نقل ريلي روي آورده و با بكارگيري سياست هايي همچون استفاده از تكنولوژي قطارهاي طويل در حمل بار و نيز قطارهاي سريع السير مسافري سرمايه گذاري هاي وسيعي را در اين زمينه انجام دهند.
از بين كشورهاي عضوUIC(اتحاديه بين المللي راه آهن)، 10كشور را كه از لحاظ اقتصادي- سياسي تقريبا مشابه وضعيت ايران مي باشد، جهت بررسي انتخاب نموده و مشخصات عملكرد آنها را به منظور تعيين شاخصها جمع آوري نموديم. اين كشور ها عبارتند از : اوكراين، روماني ،بلغارستان، قزاقستان، تركيه، صربستان، الجزاير، روسيه،كرواسي و مصر.
براي مقايسه راه آهن ايران با راه آهن كشورهاي ديگر ابتدا 10 شاخص كه هر كدام بيانگر وضعيت راه آهن اين كشورها مي باشد تعريف شده و سپس در مورد هر كدام از آنها به بررسي جايگاه راه آهن ايران خواهيم پرداخت.
شاخص بهره وري خط نشان دهنده بهره وري استفاده از خطوط ريلي مي باشد. بالا بودن اين شاخص نشان مي دهد كه به ازاي هر واحد خط ايجاد شده، چه ميزان بار و مسافر حمل و نقل گرديده است.
بر اساس شاخص بهره وري خط در بين 10 كشور انتخابي، ايران رتبه چهارم را داراست. يعني در ايران در هر 100 كيلومتر خطوط ريلي به طور متوسط 37/0 ميليارد واحد حمل، بار و مسافر جابجا مي شود در حالي كه در كشوري مانند روسيه به ازاي هر۱۰۰ كيلومتر خطوط ريلي 13/2 ميليارد واحد حمل، بار و مسافر جابجا مي شوند و يا در اوكراين به ازاي هر 100 كيلومتر خطوط ريلي 30/1 ميليارد واحد بار و مسافر جابجا مي گردد. علل اين تفاوت را مي توان به اين صورت بيان نمود كه كشورهايي مانند اوكراين و يا روسيه در منطقه كريدورهاي بين المللي قرار دارند و به دليل قرار گرفتن در اين منطقه و حمل و نقل بارهاي بين المللي، شاخص بهره وري خطوط ريلي در اين گونه كشورها بالا مي باشد و يا در كشوري مانند مصر نيز به دليل افزايش تعداد واگنهاي مسافري نسبت به واگنهاي باري و نيز تعداد زياد مسافر جابجا شده به جهت وجود جاذبه هاي توريستي، شاخص بهره وري خطوط ريلي را در اين كشور بالا برده است.
توزيع خطوط ريلي در كشور: اين پارامتر نشان دهنده تراكم خطوط در سطح كشور است، بالابودن اين شاخص نشان مي دهد كه در كشور خطوط ريلي توزيع بالايي دارد.
در ايران به ازاي هر 100 كيلومتر مربع مساحت به طور متوسط 46/0 كيلومتر خطوط ريلي وجود دارد در حاليكه در كشور روسيه به ازاي هر 100 كيلومتر مربع مساحت اين كشور 500 كيلومتر خطوط ريلي وجود دارد.
با در نظرگرفتن رتبه نهم ايران در بين اين 10كشور واضح است كه تراكم خطوط در ايران مطلوب نبوده و نياز به احداث خطوط جديد احساس مي شود. البته لازم به ذكر است كه وضعيت آب و هوايي و موقعيت جغرافيايي و پراكندگي جمعيت در تعيين جايگاه كشورها بر اساس اين شاخص موثر است.
بهره وري واگنهاي باري
اين پارامتر بيانگر عملكرد واگنهاي باري است و بيانگر اين مطلب است كه بطور متوسط هر واگن باري چه ميزان تن كيلومتر بار حمل نموده است كه مسلم است هر چه اين رقم بيشتر گردد نشانگر اين است كه كارايي در واگنهاي باري راه آهن كشور بيشتر است، البته بستگي به شرايط منطقه اي هر كشور نيز دارد كه در كريدورهاي بين المللي قرارگرفته باشند يا خير و نيز بسته به ديگر شرايط دارد. فرسودگي و قديمي بودن ناوگان حمل و نقل ريلي در ايران باعث شده تا واگنهاي باري، بهره وري لازم را نداشته باشند.
در ايران هر واگن باري به طور متوسط 1050 هزار تن كيلومتر بار جابجا نموده است كه نسبت به كشور روسيه كه هر واگن باري 3080 هزار تن كيلومتر بار جابجا مي كند كمتر است و يا نسبت به كشور همسايه تركيه كه هر واگن باري 580 هزار تن كيلومتر بار جابجا نموده خيلي موفقتر عمل نموده است.
بهره وري واگنهاي مسافري
اين پارامتر دلالت به اين مطلب دارد كه به طور متوسط هر واگن مسافري چه تعداد مسافر جابجا مي كند. هر چه رقم اين شاخص بيشتر باشد نشان دهنده اين مطلب است كه بهره وري واگنهاي مسافــري نسبت به واگنهاي باري زياد است و استفــاده بهينه از واگنها صورت مي گيرد.
در ايران به طور متوسط هر واگن مسافري در سال توانسته 7340 هزارنفركيلومتر مسافر را جابجا كند در حاليكه در كشور تركيه بطور متوسط هر واگن مسافري 3950هزار نفركيلومتر و مصر 5220 هزار نفركيلومتر را جابجا مي كند. بر اين اساس نيزايران رتبه نخست را در بين اين ده كشور داراست كه نشان مي دهد مردم نسبت به استفاده از قطار تمايل بسيار دارند كه به اين دليل است كه تعرفه راه آهن در مقايسه با جاده است.
واحد حمل به تعداد لكوموتيو
بيانگر اين مطلب است كه هر لكوموتيو موجود چه ميزان بار و مسافر جابجا مي كند.
به عبارتي هر واحد لكوموتيو به چه ميزان بار و مسافر جابجا نموده است. اين شاخص براي ايران كه رتبه چهارم را در بين 10كشور منتخب داراست برابر 4.88 مي باشد يعني هرلكوموتيو به ميزان 48.8 ميليون واحد حمل بار و مسافر جابجا نموده است.
بهره وري نفركيلومترمسافرحمل شده به طول خطوط ريلي
هر چه اين شاخص بيشتر باشد نشان دهنده اهميت و مطلوب بودن سفر با راه آهن در كشور است.
با توجه به نمودار فوق و جدول شماره 7 ايران رتبه سوم را در بين كشورهاي منتخب داراســت و اين امر نشــانه اين مطلب است كه راه آهـــن در جابجايي مسافــــــر نسبت به كشورهاي منتخب موفق عمل نموده است. در ايران در هر كيلومتر خطوط ريلي به طور متوسط۱.3 ميليون نفركيلومتر مسافر جابجا شده است كه نسبت به كشور تركيه كه به ازاي هر كيلومتر خطوط ريلي 600هزار نفركيلومتر را جابجا كرده موفقتر بوده است.
توزيع لكوموتيو در طول خطوط ريلي
اين شاخص نشانه اين است كه در هر كيلومتر خطوط ريلي چه تعداد لكوموتيو وجود دارد، هر چه اين ميزان بيشتر باشد يعني استفاده بهينه از خطوط ريلي صورت مي گيرد.
در ايران براي هر هزار كيلومتر بطور متوسط 76 لكوموتيو وجود دارد كه در مقايسه با كشور مصر كه 124 و يا اوكراين كه 203 لكوموتيو به ازاي هر هزار كيلومتر وجود دارد بسيار كم مي باشد.
توزيع بار به طول خطوط
اين شاخص بيانگر اين مطلب است كه به ازاي هر كيلومتر خط ريلي چه ميزان تن كيلومتر بار حمل شده است. در ايران اين شاخص تقريبا۲.4ميليون تن كيلومتر بار به ازاء هر كيلومترخط جابجا شده است. در اوكراين تقريبا 10.6 و در كشور همسايه تركيه نيز۱.1ميليون تن كيلومتر بار به ازاء هر كيلومترخط جابجا شده است.
توزيع واگنهاي مسافري
به طول خطوط ريلي
هر چه مقدار اين شاخص بيشتر باشد يعني از تعداد واگنهاي مسافري بيشتري نسبت به خطوط ريلي استفاده مي شود، نشانگر تقاضاي بيشتر مردم نسبت به مسافرت با قطار است.
يعني براي هر كيلومتر خطوط ريلي چه تعداد واگن مسافري وجود دارد كه در ايران براي هر 100 كيلومتر 17 واگن مسافري وجود دارد. در كشور همسايه تركيه 13 واگن مسافري و در اوكراين 28 واگن مسافري وجود دارد كه بايد سعي در گسترش و توسعه حمل و نقل مسافري راه آهن گردد كه البته اين امر با خصوصي سازي حمل و نقل ريلي مسافري درسالهاي اخير روبه گسترش خواهدبود.
رتبه ايران در بين كشورهاي منتخب ششم است كه بدليل عدم كارايي بخش حمل و نقل ريلي و نيز وجود رقيبهاي بزرگي چون جاده باعث شده تا ايران در زمينه حمل و نقل مسافر نتواند موفق عمل نمايد، اما به دليل واگذاري اين بخش به بخش خصوصي مي توان شاهد گسترش و پيشرفت در اين صنعت گرديد.
توزيع واگنهاي باري به كل خطوط ريلي
هر چه اين شاخص بيشتر باشد نشانه وضعيت مطلوب عملكرد حمل و نقل باري در راه آهن كشور است. به ازاي هر كيلومتر خطوط ريلي چه تعداد واگن باري موجود است.در ايران بطور متوسط در هر كيلومتر 2 واگن باري موجود است كه نسبت به كشور اوكراين كه۷ واگن و روسيه كه تقريبا 6 واگن است كمتر مي باشد.
دلايل پايين بودن اين شاخص را مي توان به صورت زير عنوان نمود:
- عدم تضمين كافي براي سرمايه گذاري خارجي و سود حاصل از سرمايه گذاري آنها.
- استفاده نكردن از منابع بخش خصوصي، كوچك بودن بخش خصوصي در سرمايه گذاري ترانزيت بين المللي.
نتيجه گيري
جهت جمع بندي مطالب ذكر شده يك نگاه كلي به موقعيت ايران در بين اين ده كشور انتخابي با توجه به معيارها و شاخصهاي تعريف شده مي اندازيم.
با عنايت به مطالب گفته شده و رتبه بنديهاي انجام شده مي توان گفت ايران كشوري است كه داراي تراكم خطوط پايين مي باشد. اين وضعيت منجر به اين مطلب مي گردد كه بايستي در زمينه ساخت خطوط جديد سرمايه گذاري بيشتري صورت گيرد. همچنين با توجه به پارامترهاي S9 و S4 و S6 مي توان نتيجه گرفت كه تعداد واگنهاي مسافري و مسافر حمل شده نسبت به طول خطـوط ريلي نسبت به سالهاي مطالعه قبلي بهبود يافته است. همچنين به دليل وجود ساير گزينه هاي حمل و نقل با توجــه به دارا بودن مزايايي چون سرعت بالا و هزينه كمتر نسبت به واگنهاي مسافري از حمل و نقل ريلي كمتر استفاده شده است.با توجه به پارامتر S10 و S3 و S1 مي توان گفت با وجود اينكه ايران در منطقه كريدور بين المللي شماره 9 قرار گرفته ولي استفاده بهينه از اين موقعيت ننموده است. همچنين توزيع واگنها و لكوموتيو ها نسبت به خطوط ريلي بسيار كم است و نياز به سرمايه گذاري جهت افزايش كميت ناوگان حمل و نقل ريلي مي باشد، علاوه بر اينكه مي بايست به كيفيت آن نيز توجه نمود.در كل موانع و مشكلاتي كه باعث شده تا در امر حمل و نقل ريلي نتوانيم موفق باشيم به صورت زير خلاصه شده است :
- عدم اطمينان صاحبان كالا به استفاده از خطوط ريلي در ايران
- پايين بودن ظرفيت كريدورهاي منطقه به منظور جوابگو بودن حجم كالاي ترانزيتي ما
- نبودن امكانات اطلاع رساني كافي در كشورهاي عضو كريدور
- مشكلات ترخيص كالا و گمركي
- جلسات مشترك با دست اندركاران عضو كريدور
- نبودن سمينار و كنفرانس ها بين كشورهاي منطقه براي عرضه خدمات
- استفاده نكردن از پيشرفتهاي تكنولوژي و روز جهان در كريدورهاي ارتباطي
- تنظيم برنامه هاي توسعه در كشور ( عدم توجه كافي به سياستهاي كشورهاي منطقه در بخش خارجي همان كشور)
- نبود يك سيستم مؤثر و كارآمد در بين كشورهاي عضو كريدور به منظور تسريع و تسهيل جريان ترانزيت و حمل و نقل
- استفاده نكردن از منابع بخش خصوصي - كوچك بودن بخش خصوصي در سرمايه گذاري ترانزيت بين المللي
- فرسودگي و قديمي بودن و عدم كارايي ناوگان حمل و نقل ريلي
- وجود رقيب بسيار قوي بنام حمل و نقل جاده
- وسعت زياد كشور و عدم پوشش كافي شبكه حمل و نقل
موارد فوق مي تواند تا حدودي دلايلي جهت عدم كارايي حمل و نقل ريلي باشد. به منظور رفع موانع و مشكلات فوق مي بايست يك نظام جامع حمل و نقل ايجاد شود و سهم هريك از زيربخشهاي آن مشخص شود، با عنايت به اينكه براي حمل و نقل ريلي مي بايست الويت خاصي را با توجه به ملاحظات اقتصادي و سياسي و امنيتي، كاهش آلودگي زيست محيطي، افزايش ايمني و كاهش مصرف انرژي قايل بود.
