ايستادگي و وارونگي هوا، همراه با آلودگي  ناشي از حركت سرسام آور خودروها، مردم شهر را با خطر مرگ روبه رو مي كند. همه به سوي دامنه كوه ها هجوم مي برند و هر كس براي نجات خود به تكاپو مي افتد. كودكان و افراد مسن درمي مانند و جوان ترها به پيش مي روند. كارشناسان سازمان هواشناسي در تلاشند مردم را به سوي كوه ها راهنمايي كنند و سرانجام ...
اين صحنه كوتاهي از يك فيلم است؛ فيلمي كه با مشاهده صحنه هاي آن شايد به نظرتان دلهره آور و وهم انگيز باشد، اما بدون هيچ اغراقي مي توان گفت؛ اتفاقي از اين دست كه شايد تا به حال تنها در صحنه فيلم ها افتاده باشد با تاخير در چاره انديشي براي آن مي تواند در پايتختي كه در آن زندگي مي كنيد، اتفاق بيفتد.
***
كاهش جابه جايي هوا، صعود هواي سرد، گرم شدن سطح زمين و لايه هاي بالايي جو، پديده اي به نام اينورژن يا وارونگي هوا را به ساير مشكلات زندگي شهري مي افزايد. در نگاه اول اين پديده به خودي خود خطري را متوجه زمين و سلامت موجودات زنده نمي سازد، اما تركيب آلاينده هاي موجود با يكديگر و پيدايش آلاينده هاي ثانويه، شهر را آبستن بروز فاجعه هاي زيست محيطي مي كند.
محبوس شدن هواي سرد توسط لايه اي از هواي گرم و ايجاد پوشش غيرقابل صعود و انباشته از هواي آلوده كه روي شهر را مي گيرد و تمام آلودگي هاي به وجود آمده در شهر را زير اين طبقه جمع مي كند، از ويژگي هاي اينورژن هوا در كلانشهرهاي امروز است. فرامرز نيك انجام، كارشناس محيط زيست، اعتقاد دارد با افزايش جمعيت و توسعه شهرهاي بزرگ، منابع آلوده كننده هوا از جمله خودروها، مراكز صنعتي، كارخانه ها و منابع گرمايش خانگي به شكل روزافزون رشد كرده و سبب آلودگي هواي اين شهرها مي شود. وي همچنين با تشريح عملكرد سازمان ها و ارگان هاي مربوط با موضوع آلودگي هوا، ادامه  مي د هد: با شروع روز و آغاز فعاليت هاي انساني و مصرف سوخت، دماي هواي سطح زمين افزايش مي يابد.
اين هواي گرم هنگام صعود و حركت به سمت بالا يا هنگام جابه جايي به وسيله باد، با لايه اي هم دما از هوا كه توسط تابش خورشيد در طبقات فوقاني جو تشكيل شده برخورد كرده و اين امر مانع صعود و تبادل هوا مي شود كه نتيجه آن تشكيل يك سطح پوششي بالاي شهر است كه با گذشت زمان و افزايش فعاليت هاي انساني و به دليل حبس هوا در زير اين لايه، مواد آلاينده توليد شده در سطح زمين باقي مانده و بالا نمي روند.
اين كارشناس محيط زيست با اشاره به اينكه هيچ كدام از آلاينده ها در به وجود آمدن چنين پديده اي دخيل نيستند و فقط وضعيت جوي است كه اين حالت را براي هواي شهر به وجود مي آورد، ادامه مي دهد: سه وضعيت، هشدار اضطرار و وضعيت بحران براي آلودگي هوا تعريف مي شود. PST (شاخص آلاينده هاي هوا) بين صفر تا 100 وضعيت عادي را گزارش مي دهد.
اگر اين شاخص بين 100 تا 250 تغيير كند، وارد مرحله هشدار مي شويم. اما آنچه خطرناك است، PST بين 250 تا 350 و بالاتر از آن است كه شرايط اضطرار و بحران را به وجود مي آورد. در مواقع بروز وارونگي، ميزان آلاينده هاي هوا بايد با دقت بيشتري اندازه گيري شود و به محض ورود به مرحله هشدار، مراحل اوليه اطلاع رساني به شكل گسترده آغاز شود. با انجام اين كار مي توان از تردد خودروهاي شخصي و تك سرنشين در سطح شهر جلوگيري كرد. با افزايش آلودگي در سطح زمين و محبوس شدن آن به دليل وارونگي هوا، بر ميزان آلاينده ها افزوده مي شود و بهترين راه كاهش اثرات اين پديده بعد از وقوع كاهش آلودگي از طريق كاهش در منبع توليد آلودگي است. در شرايط هشدار، چون غلظت آلاينده هاي هوا بالا نيست، اقدامات در نظر گرفته شده، بيشتر در حد آگاهي دادن و اطلاع رساني عمومي است.
به اعتقاد اين كارشناس در مواقع اضطرار و بحران، علاوه بر توصيه هاي وضعيت هشدار محدوديت هاي موقت زماني و مكاني به عنوان مثال زوج و فرد كردن روزهاي تردد خودروها و تعطيلي مدارس ابتدايي در نظر گرفته مي شود. بيماران قلبي، ريوي و به خصوص سالمندان و كودكان آسيب پذيرترين گروه هاي در معرض خطر هستند.طبق تجربه هاي به دست آمده در تهران ممكن است طي يك فصل چندين بار وضعيت بحران رخ دهد. در حالي كه طبق دستورالعمل هاي موجود اگر شرايط بحران يا اضطرار در مواقع وارونگي هوا رخ ندهد، لزوم رعايت دستورالعمل هاي شوراي عالي ترافيك كشور منتفي مي شود، حال آنكه در هر حالت چه وارونگي رخ دهد يا نه، ميزان بالاي آلاينده ها تاثيرات خود را بر شهروندان بر جاي مي گذارد. بهترين كار براي مقابله با وارونگي هوا، كاهش ميزان توليد آلاينده هاي هوا است. هيچ راه ديگري هم براي تامين سلامت مردم تهران وجود ندارد.
راهكارهاي متفاوتي براي كاهش اثرات وارونگي دما پيشنهاد مي شود. كاهش خودروهاي موجود در سطح شهر مهم ترين عامل كاهش آلودگي هوا، افزايش سرعت جابه جايي و روان سازي ترافيك درون شهري مي شود. وجود ترافيك سنگين در معابر و خيابان هاي شهر، عامل كاهش سرعت در نتيجه احتراق ناقص سوخت است.
خروج صنايع و مشاغل مزاحم، كاهش و كنترل جمعيت شهر، تعامل سازنده ميان مناطق مختلف شهرداري و ايجاد مراكز جديد براي خدمات رساني مناسب هر منطقه همچنين افزايش ناوگان حمل و نقل سبز، معاينه فني خودروها و اصلاح كيفيت سوخت از عوامل كاهش اثرات مخرب وارونگي هوا است.
قوانين حاكم در كشورهاي پيشرفته براي كاهش آلودگي هوا، قابل اجرا در تمامي كشورهاي ديگر است و مي توان با بهره گيري از فناوري هاي موجود اقدام كرد.
از سوي ديگر طرح هاي ارائه شده براي كاهش آلودگي هوا در مواقع وارونگي و بحران هوا بيشتر شكل مسكن بوده اند تا درمان قطعي، اين در حالي است كه در برنامه جامع كاهش آلودگي هواي تهران، هفت اقدام تعريف و در دستور كار دولت قرار گرفته است. توليد خودروهاي استاندارد، از رده خارج كردن خودروهاي فرسوده، افزايش ناوگان حمل و نقل عمومي، بهبود كيفيت سوخت، معاينه فني خودروها، مديريت ترافيك و آموزش، محورهاي برنامه جامع كاهش آلودگي هواي تهران عنوان مي شود.
همچنين در راستاي همين موضوع پيگيري هايي نيز در امر ساماندهي صنايع و مشاغل در حال انجام است. خروج منابع مزاحم از تهران يا استفاده از سيستم هاي كاهش آلودگي در اين صنايع نيز بحث جديدي است كه مورد توجه قرار گرفته است.
در امر توليد خودروهاي استاندارد، معتقدم كه سازمان محيط زيست با توجه به مشكلات موجود و در پيش رو، نسبت به شرايط عملكرد خوبي داشته است. به طور مثال، توليد خودروي پيكان متوقف شده و خودروهايي كه اخيرا توليد مي شوند انژكتوري و مجهز به مبدل هاي كاتاليزوري هستند. هر چند خودروهاي خارجي استاندارد يورو چهار را دنبال مي كنند و خودروهاي استاندارد ايراني هنوز در حد يورو يك هم نيستند. در مورد از رده خارج كردن خودروهاي فرسوده،تاكنون كاري جدي انجام نشده است .
همچنين اقدامات انجام شده در بهبود كيفيت سوخت به هيچ وجه كافي نيست. هر چند گوگرد موجود در گازوئيل از 7 هزار PPM به PPM 380 رسيد. با اين حال استاندارد موجود هشت برابر از كيفيت لازم جهاني عقب تر است و به راحتي مي توان پيش بيني كرد كه يك خودرو در تهران 20 برابر بيشتر از يك خودرو در كشورهاي پيشرفته آلودگي ايجاد مي كند. در مجموع اين كارشناس محيط زيست معتقد است با توجه به خطرات آلودگي هوا و هزينه سرمايه هاي ملي، اقدامات انجام شده قابل توجه و قبول نبوده است. سلامت ملي چيزي نيست كه در كوتاه مدت بتوان به آن پرداخت.

اولين همايش ملي مناسب سازي محيط شهري به همت بنياد شهيد و امور ايثارگران با تاكيد بر مسائل و مشكلات تردد جانبازان معلول جنگ تحميلي در محيط شهري در تاريخ 17 آبان ماه 85 در تهران برگزار شد. در اين نشست از ميان 203 مقاله، دوازده مقاله منتخب علمي ارائه شد. اين يادداشت قصد پرداختن به محتواي مقالات را ندارد، بلكه سئوال مهمي كه در مورد همايش قابل طرح است اين است كه با توجه به اينكه اكثر شركت كنندگان در اين همايش تندرست بودند آيا افراد سالم و تندرست براي تردد در شهر تهران دچار مشكل نمي شوند؟ آيا فضاهاي شهري براي تردد شهروندان تندرست مناسب است؟ضمن اداي احترام نسبت به عزيزان معلول و مسئولين محترم بنياد شهيد و ايثارگران كه به حق به اين موضوع اهتمام ورزيده و اين همايش را برگزار كردند، بايد گفت پيام اصلي همايش يادآوري اين نكته بود كه انسانها از بدو تولد تا لحظه مرگ براساس حق طبيعي خود راه مي روند و حق شهروندي تمام انسانها اعم از مرد و زن، پير و جوان، كودك و ناتوان جسمي و معلول است كه مطالبات خود را در خصوص ايجاد فضاي مناسب عاري از تبعيض، بدون مانع حركتي، از مسئولين شهري طلب كنند و به بهانه نقص عضو، كهولت سن و كندي حركت، مجبور به ماندن در منزل و محروم از حضور فعال و پويا نشوند.
گرچه برخي از مسئولين شهرداري تهران در چند سال اخير توجهي دوباره به موضوع عابر پياده در شهر تهران كرده و با وجود فرهنگ سلطه خودرو بر اكثر شهرهاي ما و اختصاص بيشتر فضاهاي شهري به اين وسيله نقليه، سعي در بهبود و مناسب سازي فضاي شهري كرده اند، اما عدم حضور مسئولان ارشد وزارت كشور، شهرداري تهران، وزارت مسكن و شهرسازي در اين همايش ملي به عنوان متوليان امور شهري، كه ظاهرا به دليل مشغله زياد يا بي توجهي به اين مساله، نشان دهنده نبود توجه كافي از سوي مسئولان به رعايت حق شهروندي و اولويت دادن به آن و عزم ملي براي حل اين موضوع قابل تامل است. البته نبايد نقش رسانه هاي جمعي در آگاهي دادن به مردم و انعكاس مطالبات آنها را از آنچه در اكثر شهرهاي ديگر در چند دهه اخير در دستور كار جدي مسئولان شهري براي رفع تبعيض در اين زمينه بوده ناديده گرفت.
نكته آخر حضور كمرنگ وزير محترم مسكن و شهرسازي و رئيس شوراي عالي شهرسازي و معماري در اختتاميه اين همايش بود كه براي چند لحظه پشت تريبون قرار گرفت و گفت: من قول داده ام صحبت نكنم و به همين خاطر وقت شما عزيزان را نمي گيرم! ايشان تنها به اهداء لوح تقدير به نويسندگان مقالات برگزيده بسنده كرد و با اين حركت حيرت شركت كنندگان در اين همايش را برانگيخت.
* كارشناس ارشد شهرسازي

گروه شهري- در منابع روش تحقيق مي خوانيم كه هدف كلي، مستقيماً از مسأله پژوهش مشتق مي شود و در واقع يكي از اهداف كلي تحقيق، خود موضوع تحقيق است؛ به اين معنا كه پژوهش خود به دنبال چه چيز است، بر اساس اين منطق، اهداف طرح جامع به دو قسمت اهداف كلي و اهداف ويژه تقسيم مي شود كه اهداف ويژه در واقع خرده مسأله پژوهش است.
در آخرين نسخه طرح جامع تهران، چند محور به عنوان مسأله پژوهش مطرح شده است كه طرح جامع بايد به دنبال حل آنها  باشد.از جمله اين كه تهران در 25 سال اخير تابع هيچ برنامه اي نبوده است، رويه تراكم و توافق منجر به مشكلات زيادي براي تهران شده است، ايفاي نقش ملي و فراملي تهران به فراموشي سپرده شده است، در سطح منطقه كلان شهري، كه به زعم نويسندگان طرح با مجموعه شهري تهران منطبق است، سامان دهي جمعيت صورت نگرفته است و تهران درگير مشكلات اساسي همچون آلودگي هوا، ترافيك فرساينده، آسيب پذيري زياد در برابر زلزله احتمالي، كمبود فضاهاي عمومي و خدمات شهري، كاهش ايمني، پراكندگي و ناكارآمدي نواحي كار و فعاليت و نابهنجاري هاي اجتماعي و فرهنگي، نابساماني سيما و منظر است. در ادامه مسأله اصلي مربوط به تهران، مقابله با مشكلات با برخورداري از يك مديريت جامع شهري موضوعي ضروري است، كه با عنوان مديريت توسعه و تحولات شهر تهران از آن در اين طرح ياد مي شود. موضوع اصلي كه در اين دو طرح بايد در نظر گرفته  شود، اهدافي است كه طرح را به سوي نيل به اهداف بهتر و والاتري هدايت مي كند به همين دليل دو بند در بيان مسأله وجود دارد كه بايد جدي به آن توجه شود تا بتوانيم بحث اهداف را در طرح جامع و تفصيلي به خوبي تحليل كنيم.
اول آن كه آورده شده است كه صورت مسأله طرح جامع جديد تهران، بر خلاف طرح هاي جامع قبلي تعيين ميزان جمعيت، جهات و حدود گسترش توسعه معابر شهري نيست.
دوم: حدود تهران امروز از شمال و شرق تا ارتفاعات البرز، از غرب تا شهر كرج و از جنوب تا شهر هاي متعدد ديگر گسترش يافته و ديگر امكان گسترش ندارد. جمعيت آن نيز به حداكثر مرز قابل تحمل نزديك شده است. سپس اين گونه جمع بندي مي  شود كه مسأله اصلي طرح جامع جديد تهران هدايت تغيير و تحولات دروني ناشي از نياز هاي فرهنگي، اجتماعي و اقتصادي شهر است.
پس تهران كه تركيبي از اين عناصر هويتي است، در مجموع، خود آن عنصر و پهنه متمايزي با هويت مشخص است كه انتظار مي رود، حفظ هويت آن در سطوح كلان اهداف در اين سطح مطرح شود.