فاطمه ستوده
مردم اولين بار با چيز عجيبي روبه رو شده بودند؛ بازكردن شير آب و ديدن آب تميزي كه اين بار ديگر در آن نه خبري از گل و لاي بود و نه بوي بدي مي داد.
سال ها پيش تر از آنكه آب لوله كشي به خانه ها بيايد، مردم از قنات ها و آب انبارهايي استفاده مي كردند كه درصد گرفتن بيماري هايي مثل وبا، تيفوس و حصبه با استفاده از آن آب بسيار بود. حالا با استفاده از آب لوله كشي شده مي شد اميدوار بود كه مردم كمتر بيمار شوند؛ البته همين موضوع كم كم هم مشاهده شد. حالا تهران آبي تصفيه شده و مجراي فاضلابي جداگانه داشت كه نتيجه صدسال فكر و سي سال كش و قوس جدي بود.
نگاه به آن سوي مرزها
سال هاي ابتدايي سده  سيصد اولين زمزمه هاي مربوط به لوله كشي آب تهران از گوشه و كنار شنيده شد. شايد در زدن نخستين جرقه ها سفرهاي غربي بسياري از افراد و ديدن پيشرفت هاي شهري آنان بي تاثير نبوده باشد. سال 1308 روزنامه اطلاعات گزارشي درباره نحوه لوله كشي آب شهر پاريس نوشت: لوله كشي و تصفيه آب پاريس داراي تشكيلات وسيعي است؛ آب مشروب اين شهر از رودخانه سن و از چشمه هاي اطراف پاريس گرفته مي شود. چندين كارخانه براي تصفيه آب و تجزيه و تركيب آن موجود است و مراقبت و توجهي كه براي تهيه آب گوارا، يعني براي تأمين سلامتي عامه مردم به عمل مي آيد، فوق العاده دقيق و حساس است. متخصصاني از طرف بلديه گماشته شده اند كه مراقبت و نظارت مخصوص در تجزيه آب بنمايند. پاريس را روزي دوباره مي شويند... ماموران بلديه لوله هاي بزرگ آب را در دست گرفته و معابر را مي شويند... .
در ادامه اين پيشنهاد قوت مي گيرد كه: نهري كه از رودخانه كرج چندي است به تهران كشيده شده، اگر خوب دقت شود، دو ثلث آبي كه از رودخانه مزبور مي گيرد تا وقتي كه به مصرف حقيقي آن برسد، در بين راه تلف مي شود و علت حقيقي اين كه گاهي محلات شهر دچار مضيقه آب مي شوند، همين است كه يك قسمت مهم آب مشروب تهران به هدر مي رود، والا تهران به قدر كافي و بلكه زيادتر آب مشروب دارد كه اگر لوله كشي مي شد، مردم در نهايت رفاه زندگي مي كردند. بالاتر از تمام اينها حفظ الصحه است... آب راكد و آبي كه از نهرهاي روباز مي گذرد، قابل شرب نيست. اين آبي است مملو از ميكروب هاي مختلفه و ثمره آن همان قيافه هاي لاغر و اندام هاي ضعيفي است كه غالباً در بين هموطنان ما ديده مي شود .
اولين جرقه هاي حمايت از لوله كشي آب تهران در مطبوعات زده شده بود، اما هنوز راه درازي مانده بود تا اين ايده بتواند عملي شود. هميشه از تولد اولين ايده تا رسيدن به بلوغش بايد مسير پرپيچ و خمي را طي كرد، و معمولاً از گرفتن تصميم تا عمل كردن به آن، راه بسيار است.
بلديه دست به كار مي شود
سال 1311 بلديه تهران از سوي اداره احصاييه گزارش جمعيتي تهران را منتشر كرد. به گزارش اداره احصاييه، تهران 310 هزار نفر جمعيت داشت.
در 21 فروردين 1311 روزنامه اطلاعات نوشت لوله كشي تهران جزو پروگرام (برنامه) دولت است. بعد با نگاهي كوتاه به ويژگي هاي منطقه اي تهران از گراني هزينه لوله كشي ها نوشت: شهر تهران به واسطه وسعت زياد و جمعيت نسبتاً كم و فاصله هايي كه بين عمارات و ابنيه وجود دارد، لوله كشي را پرخرج و گران كرده است. زيرا وقتي تصميم به لوله كشي گرفته شد، ناچار بايستي تمام شهر لوله كشي شود و آب مشروب لوله به مردم برسد، در صورتي كه اين لوله كشي طويل و ممتد مخارج هنگفتي دارد كه متناسب با جمعيت شهر نيست... . در آن روزها كريم خان بوذرجمهري رياست شهرداري تهران را به عهده داشت. تشبيه روزنامه اطلاعات درباره فضاي شهري تهران آن روز تشبيه عجيبي بود: شهر تهران با اين وجاهت و زيبايي كه در ظرف اين دو سه سال نسبت به سابق پيدا كرده و مي رود بهتر و قشنگ تر شود، مادامي كه لوله كشي نشده، مثل عروسي است كه از چشم نابينا يا فاقد يكي از احساسات اصلي بدن باشد!... لوله كشي شهر تهران متضمن مخارج هنگفت چند ميليون توماني است كه اكنون اداره بلديه فاقد چنين سرمايه اي است، ولي اهميت موضوع و مسئوليت مستقيمي كه اداره بلديه نسبت به حفظ جان افراد شهر دارد و توجهي كه مخصوصاً به اصلاحات شهر و زيبايي تهران مي شود، بايستي اين قسمت را در درجه اول قرار داده و هر چه زودتر به مرحله عمل نزديك سازند .
بعد از آن نويسنده گزارش از اقدام هاي مهم اداره بلديه در آن چند سال مي نويسد و مي گويد كه اهميت لوله كشي آب شهر از لحاظ نظافت شهر، صحت و سلامتي مردم و حفظ نفوس قابل توجه است. سپس از پيگيري هاي دولت و برنامه هاي بلديه مي گويد. ظاهراً در آن برهه تصميم گرفته مي شود كه لوله هاي اصلي را اداره بلديه به شهر وارد كند و هزينه هاي لوله هاي فرعي را كه به خانه ها وارد مي شود، مردم بپردازند. البته براي افراد كم درآمد هم چاره اي انديشيده مي شود: كساني كه استطاعت لوله كشي در عمارت و اتاق هاي خود نداشته باشند، فقط به نصب شير در نزديك ترين محل خانه هاي آنها اكتفا خواهد شد كه كليه آب مشروب شهر از لوله باشد .
سي سال فراز و نشيب
ماجراي لوله كشي آب شهر تهران، ماجراي عجيب و پيچيده اي است كه چيزي حدود سي سال به درازا كشيد؛ سي سالي كه در آن شهرداران بسياري به رياست شهرداري شهر تهران رسيدند تا سرانجام قرعه پيروزي و پايان كار به نام يكي شان درآمد. سال 1314 بود كه با ايجاد جرقه تفكر لوله كشي آب، پيشنهادهاي همكاري كشورهاي فرانسه، آلمان و چك اسلواكي به ايران سرازير شد، اما هربار كه پاي دو طرف به نشستن بر سر ميز مذاكره مي رسيد، تفاهم برقرار نمي شد و آب هايشان در يك جوي نمي رفت! ايران چندين بار آگهي مناقصه لوله كشي تهران را منتشر كرد كه البته غير از اين شركت هاي غربي، فرد يا كشور ديگري پيشقدم نمي شد. به نظر مي رسيد كه در جريان آگهي هاي مناقصه پيروزي بيشتر با شركت فرانسوي است، اما هربار بر سر گراني مصالح و بحث بر سر جنس لوله ها اختلاف جدي پيش مي آمد. سال۱۳۱۷ بود و كمپاني هاي غربي منتظر اعلام نتايج از سوي ايران بودند، اما در تهران هنوز نمايندگان مجلس بر سر اينكه جنس لوله ها بايد فولادي يا چدني باشد، بحث مي كردند. اين ماجرا آنقدر دچار كش و قوس هاي فراوان شد تا بالاخره جنگ جهاني اول آغاز شد و موضوع لوله كشي آب شهر هم به حالت تعليق درآمد؛ چرا كه حمل ونقل مصالح بين ايران و اروپا دچار مشكل شده بود.
جنگ جهاني اول كه تمام شد، موضوع كهنه لوله كشي آب شهر تهران باز بر سر زبان ها افتاد. اين بار گروهي از بازرگانان ايراني تصميم گرفتند كه وارد ميدان شوند و سرمايه خود را در اختيار شهرداري تهران قرار دهند. مخالفت هاي بزرگ و كوچك با اين جمع سرمايه دار آغاز شد و آنقدر ادامه پيدا كرد كه آنها از تصميم خود پشيمان شدند و انصراف دادند. چندسال گذشت، اما هنوز از اجرايي شدن مقدمات خبري نبود. خبرنگار روزنامه اطلاعات در مردادماه 1324 از ديدارش با مهدي مشايخي شهردار تهران مي نويسد: ...موضوعي بود كه ديروز صبح در ضمن مصاحبه اي، آقاي شهردار با من در ميان نهادند و گفتند: نقشه كشي يكي از مهم ترين كارهاي لوله كشي شهر است و اضافه كردند نقشه كشي تهران يك سال به طول خواهد انجاميد. يك سال هم مدتي طولاني است و به همين جهت تصميم داريم نقشه كشي هر قسمت كه به پايان مي رسد، در آن قسمت لوله كشي شروع شود و با اين ترتيب، پنج ماه ديگر عمليات مقدماتي لوله كشي آغاز خواهد شد... .
سرانجام در سال 1325 و در دوره زمامداري احمد قوام و شهرداري مهدي مشايخي يك شركت خوش اقبال انگليسي توانست اجراي امور را به عهده بگيرد. لوله هاي چدني و فولادي خريداري شده بودند و روزنامه اطلاعات در سال 1328 گزارشي از اقدامات انجام شده را نوشت: تمام لوله هاي مورد احتياج شهر تهران را تاكنون اداره كل لوله كشي... خريداري كرده است... لوله هاي فولادي در نقاطي به كار خواهد رفت كه فشار آب زيادتر بوده و بايد استحكام زيادتري داشته باشند... لوله هاي رسيده در انبار بزرگ واقع در نازي آباد انبار شده و به تدريج مصرف مي گردد، به طوري كه هميشه مقداري لوله به طور رزرو در انبار موجود مي باشد... نويسنده از روند جمع آوري پول از مردم هم مي نويسد: تاكنون اقساطي كه از خانه هاي مسكوني جهت لوله كشي شهر جمع آوري شده است، بالغ بر يك و نيم ميليون تومان مي شود كه زير نظارت هيأت مخصوصي در حساب بانك ملي ايران قرار داده شده...
روند اجراي امور شكلي جدي به خود گرفته بود كه كارشكني ها كم كم آغاز شدند. اوج كارشكني ها در دوران نخست وزيري محمد مصدق بود. شايعه شده بود لوله كشي هايي كه تا آن روز انجام شده اند، مطابق اصول فني نبوده اند و مردم بايد بار ديگر منتظر باشند كه كارگران خيابان ها را از نو بشكافند. حتي روزنامه اي نوشت كه در بخشي از لوله هاي زيرزميني مواد محترقه كار گذاشته شده كه روز مبادا تهران را دچار حريق كنند!  البته دولت محمد مصدق نسبت به اين اتهام ها بي تفاوت بود و قصد ادامه كار را داشت. با سقوط دولت او در سال 1332، باز هم وقفه اي ديگر در روند اجراي كارها پيش آمد. اما اين بار در سال 33 و 34 كار دنبال شد و بالاخره آبان ماه سال 34 بود كه آب تهران در لوله ها به خانه  هاي مردم آمد.

گروه شهري - در اول خرداد 1286 براي اولين بار قانون انجمن هاي ايالتي و ولايتي به تصويب مجلس شوراي ملي رسيد. دريازده روز بعد و در تاريخ 13 خرداد اولين قانون تشكيل بلديه تدوين شد كه هدف از آن تشكيل نهادي به نام بلديه بود. براساس اين قانون بلديه يك سال بعد آغاز به كار كرد. شايد بتوان اولين مدير شهري تهران را خليل خان ثقفي اعلم الدوله دانست كه با اختصاص ساختماني در سبزه ميدان تهران به شهرداري گام مهمي در تثبيت نهادي بر داشت كه هنوز هشت سال از تولد آن نگذشته بود. بالاخره شهرداري تهران به مرور به عنوان نهادي تأثير گذار روز به روز بارورتر شد و امروز كه درآستانه صد سالگي قرار دارد تنها سازماني است كه تهران، بزرگترين شهر كشور را ساماندهي مي كند. روزنامه همشهري در گراميداشت صدمين سال تصويب قانون تشكيل بلديه در روزهاي زوج هر هفته مروري خواهد داشت بر تاريخچه شهرداري تهران؛ نكات خواندني تاريخ صد ساله و نيز مسائل ريز و درشت متعددي كه واخواني آنها مي تواند به بارورتر شدن تجارب مديريت شهري كشور كمك كند. در همين راستا از تمامي علاقه مندان به اين موضوع و كارشناسان برنامه ريزي شهري در همه سطوح مي خواهيم كه با اين صفحه همكاري كنند و داشته ها و خاطرات خود را با خوانندگان ما در ميان بگذارند.

روزگاري ميراب  ها مهمترين آدم هاي شهر بودند. ميراب ها يا سقاها در كوچه و پس كوچه ها مي گشتند و به مردم آب مي فروختند. ميراب نقش اجتماعي ويژه اي هم داشت و در بين مردم از احترام عجيبي برخوردار بود.
روزگاري قنات ها رونقي داشتند. مهمترين قنات هاي شهر الهيه، ناصريه، بهارستان، بريانك، پامنار، جلاليه، شاه، كريم آباد، يوسف آباد، بهجت آباد و... بودند كه خانه هاي نزديكشان ارزش و قيمت بيشتري داشتند.
اما ماجراي لوله كشي آب شهر تهران قصه سي ساله اي بود كه پشتوانه اي صد ساله داشت. بحث بر سر تامين آب شهر جرياني هميشگي بود كه كش و قوس هاي فراواني داشت. اما اين كه سرانجام آب تهران چند صد هزار نفري چگونه تأمين شد، قصه اي طولاني و پرفراز و نشيب است.
نخستين جرقه هاي تأمين آب شهر
از روزي كه آقامحمدخان قاجار شهر تهران را به پايتختي انتخاب كرد، مسئله تأمين آب شهر به موضوع مهمي تبديل شد كه در همان روزها تا حدي فكر دولتمردان را به خود مشغول كرده بود. حسين ملكي در كتاب تهران در گذرگاه تاريخ تنها راه حل اين مشكل را احداث قنات مي داند و بهترين راه چاره براي مسئله كم آبي در سرزمين نيمه خشك تهران را افزايش تعداد قنات ها عنوان مي كند.
در دوران محمدشاه قاجار بود كه حاج ميرزا آقاسي، صدراعظم شاه، براي اولين بار به فكر چاره افتاد و بهره برداري از رودخانه هاي جاجرود و كرج را پيشنهاد كرد. اما با شروع برنامه انتقال آب از رودخانه جاجرود، دهقانان وراميني كه تصور مي كردند جلگه جنوبي تهران گرفتار كم آبي مي شود، اعتراض كردند و انتقال آب به تهران در همان روزها متوقف شد. بعد از آن، انتقال آب رودخانه كرج هم به علت چنين توجيه هاي مشابهي به حال تعليق درآمد و حاج ميرزا آقاسي در اجراي تصميم اش ناكام ماند. حتي اميركبير اصلاح طلب هم در حل مشكل آب تهران كاري از پيش نبرد، جز اين كه مهر او پاي تقسيم نامه اي به چشم مي خورد كه آب رودخانه كرج را به 84 سهم بخش مي كرد و تنها 9 سهم به اهالي تهران اختصاص مي داد. هرچند عمر اميركبير براي ديدن نتيجه تلاشش كوتاه بود، اما پس از مرگ او آب رودخانه كرج به خانه تهراني ها رسيد.
عملي شدن نقشه هاي اميركبير
سال 1301 دولتمردان به شكل جدي به صرافت لوله كشي آب شهر تهران افتادند. در همين روزها چنين ايده اي براي شهرهاي مشهد و آبادان و بيرجند هم به كار رفت كه البته خيلي زود هم به مرحله اجرا رسيد. آلودگي قنات هاي تهران و رعايت نكردن بهداشت آب هاي چاه ها، باعث شد كه مردم روزبه روز با بيماري جديدي روبه رو شوند و باعث مرگ و مير هم مي شد. شيوع تيفوس، وبا و حصبه بر اثر آلودگي آب ها بود. بالاخره مردان حكومت در صدد گرفتن تصميمي جدي در اين باره برآمدند؛تصميمي كه تا سال ها بعد عملي نشد. در سال 1303 بود كه بلديه تهران مطالعه اي را آغاز كرد و بررسي آب و برق شهر تهران را در دستور كار خود قرار داد. برنامه پيشنهادي شهرداري اين بود كه اگر سدي روي رودخانه جاجرود بسته شود، هم كمبود آب شهر جبران مي شود و هم برق شهر را تأمين مي كند. اين طرح در هيأت دولت مطرح شد، اما چون موافقت كميته امتيازات را نداشت، تصويب نشد و موضوع تقريباً مسكوت ماند. سه سال بعد كه آب قنات هاي تهران به دليل كمي باران كاهش يافت، مسئولان را به فكري جدي واداشت.
در نهايت، دولتمردان به اين نتيجه رسيدند كه اجراي نقشه حاج ميرزا آقاسي و اميركبير بهترين راه حل ممكن است. به اين ترتيب، پس از سال ها آب رودخانه كرج به تهران رسيد.