واقع نگاري رسانه ها در عصر جديد
بي طرفي، سراب يا واقعيت؟
يوسف بهمن آبادي
طرح: علي مريخي
|
|
|
|
هنگامي كه رسانه ها به نقش خود در اطلاع رساني مي پردازند اصل عينيت و بي طرفي رسانه در قبال اخبار منتشر شده اهميت فراواني پيدا مي كند اين مهم تا آنجاست كه رعايت چنين اصلي در درازمدت مي تواند اعتبار و اعتماد ويژه اي براي رسانه به همراه آورد.
با توجه به اين كه در دنياي حاضر كانال هاي ماهواره اي گسترده اي در دسترس مردم قرار گرفته است كه با اندك تلاشي قادرند در جريان محتواي آنها واقع شوند درك اين واقعيت را كه در رسانه ها ناگزير هستند واقعيت هاي خبري پيرامون را بدون سوگيري منعكس كنند بيش از پيش الزامي مي سازد.
گرچه به اعتقاد بسياري از دانشمندان علوم ارتباطي، رعايت اصل عينيت و بي طرفي به طور كامل امكان پذير نيست و حتي معتبرترين شبكه هاي خبري جهان نيز در دام سوگيري دچارند اما واقعيت در اين است كه مي توان شدت آن را به نحو فزاينده اي كاهش داد.
از اين رو، مسئله سوگيري خبري يكي از اشكالات ناموجهي است كه ساختار يك رسانه را دچار پيامدهاي ناگواري ساخته و از آن، پديده اي ناميمون، كم اعتبار و حراف در اذهان عمومي مي سازد و به تدريج مخاطبان خود را از دست مي دهد. بد نيست ابتدا مروري داشته باشيم بر مفهوم عيني گرايي از ديد صاحبنظران و بعد ببينيم جايگاه آن در رسانه ها چگونه است.
عيني گرايي از مفاهيم اساسي در روزنامه نگاري غربي است كه آموزه هاي آن امروز به الگوي مسلط روزنامه نگاري حرفه اي در بيشتر نقاط جهان تبديل شده است. به بيان ديگر، عيني گرايي يكي از اسطوره هاي روزنامه نگاري حرفه اي است كه در خدمت بازگويي و انتقال اجزاي واقعيت يا رويداد، بدون دخالت نظرهاي شخصي و تمايلات و گرايش هاي خبرنگار، روزنامه نگار يا حتي ساختار سردبيري است. بدين ترتيب در مقوله عيني گرايي، خبرنگار در گزارش رويدادها دست به جهت گيري شخصي نمي زند، ماجراها، آدم ها و موضوع ها را به بد و خوب يا سياه و سفيد تقسيم نمي كند و معتقد است مخاطب، آگاه و داراي قدرت تحليل و نتيجه گيري است و خبرنگار موظف است اطلاعات دقيق و جامع را پيرامون يك رويداد در اختيار بگذارد تا خود به قضاوت و ارزيابي بپردازد. (1)
همچنين عيني گرايي در مقابل ذهني گرايي، بازنمايي درست آنچه واقعي است تعريف مي شود.(2)
به اعتقاد تاكمن، سه عامل بر تحقق عينيت گرايي تاثير مي نهند: شكل كار، روابط درون سازماني و محتواي كار. در مقابل او به هشت راه حل براي پايبندي روزنامه نگاران به عيني گرايي در مطالبي كه تهيه مي كنند اشاره مي كند. اين راه ها عبارتند از: 1- طرح احتمالات متناقض 2 – ارائه سندهاي تكميلي 3 – استفاده از نقل قول 4 – طرح مهمترين موضوع در ابتداي مطلب 5 – تمايز دقيق ميان حقايق از نظم بيان و تحليل ها 6 – توالي مناسب و ساختمند 7 – بيان عناصر شش گانه خبر 8 – ذكر منبع (3)
گزارشگر عيني تلاش مي كند همه جنبه هاي يك موضوع يا رويداد را با تكيه بر شيوه خبردهي مستقيم و بدون استفاده از ضماير اول شخص ارائه كند. اصل اساسي در اين شيوه روزنامه نگاري چنين است: اجازه دهيد واقعيت ها خود سخن گويند زيرا براين اساس، افراد نيز برمبناي واقعيت دريافتي، قضاوت مي كنند نه بر مبناي تغييرهاي خودساخته يا ناخواسته خبرنگار. (4)
همچنين دفلور، هدف از التزام به عيني گرايي را دستيابي به سه عامل مي داند: 1 – جدا ساختن واقعيت از عقايد 2– ارائه اخبار به دور از احساسات 3 – دادن فرصت مناسب و يكسان به طرف هاي هر ماجرا تا اطلاعات كامل در اختيار مخاطبان قرار گيرد. (5)
انتقاد از عيني گرايي
با توجه به آنچه كه از ماهيت عيني گرايي برمي آيد بايد ديد اين مفهوم تا چه اندازه در رسانه ها پذيرفته شده و اصول آن رعايت مي شود. مفهوم عيني گرايي، اگر چه همانند اسطوره اي قديمي از زمان تولد وسايل ارتباطي مطرح شده و مورد توجه بسياري واقع گرديده اما در عمل از قدرت چنداني برخوردار نبوده است.
انتقاد از روزنامه نگاري عيني به ويژه در اواخر دهه 1960 و اوايل دهه 1970 مطرح شد تا جايي كه برخي افراد همچون مولي ابوانز، سردبير روزنامه آمريكايي تگزاس آبزرور، آن را يك تظاهر بي معني دانستند كه بايد از عرصه روزنامه نگاري خارج شود. (6)
ظهور فاشيسم، روزنامه نگاران را نسبت به آنچه شناخت واقعيت عيني خوانده مي شد دچار ترديد كرد. با پيداش صنعت روابط عمومي اين شك قوت گرفت و به تدريج اين سخن به ميان آمد كه بي طرفي دست نيافتني است. در مقابل، اين باور پديد آمد كه دستكاري واقعيت امري امكان ناپذير است و مسئله فقط اين است كه چه كسي در كار دستكاري واقعيت است و از اين كار چه هدفي را پي مي گيرد (7)
دانشمندان مكتب گلاسكو، كه از منتقدان اصل عيني گرايي رسانه ها هستند در اين زمينه معتقدند: مفهوم بي طرفي تنها يك ايده آل است و خبرها آيينه واقعيات نيستند... شيوه انتخاب، ارائه و تدوين رويدادها به گونه اي است كه در نهايت در خدمت صاحبان قدرت باشد. اصلي ترين گزاره هاي انديشه مكتب گلاسكو در خصوص خبر عبارتند از اهميت ذاتي، دليل گزارش رويدادها نيست، بلكه معيارهاي پيچيده گزينش خبر نقش اصلي را ايفا مي كنند، خبر پس از انتخاب در معرض استحاله شدن قرار مي گيرد. عوامل استحاله رويدادها عبارتند از: شكل درج و پخش اعم از خط، صدا و تصوير، خواص فيزيكي و فني رسانه ها و شكل كاربرد آنها. جانبداري تقريباً در اكثر خبرها وجود دارد. زيرا نهادهايي كه اخبار را مخابره و ارائه مي كنند، خاستگاه هاي اجتماعي و اقتصادي وسيعي دارند. لذا خبرها همواره از يك زاويه ويژه ارائه مي شوند. (8)
ريچارد هوگارت از گروه رسانه هاي دانشگاه گلاسكو، در اين زمينه مي گويند: آنچه اهل حرفه آن را خبر عيني مي خوانند، در واقعيت تا حد زيادي تفسير گزينش شده رويدادهاست. اخبار و اساساً كار روزنامه نگاري به طور خلاصه، ساخت هاي اجتماعي هستند. خبر هيچ گاه، ضبط صرف دنياي خارج از ما نيست، بلكه گزارش ساختگي است كه انديشه هاي مسلط جامعه اي را كه خبر در آن توليد شده است در خود نهفته دارد. (9)
به هر حال، اگر چه نمي توان انتقاد وارده بر عينيت گرايي توسط گروه گلاسكو و ديگران را با اين شدت و حدت پذيرفت اما واقعيت اين است كه عينيت مطلق از سوي هيچ رسانه، سازمان و منبع خبري امكان پذير نيست. چرا كه عينيت مطلق با توجه به انتخاب و گزينش هاي متعددي كه در فرايند انتقال خبر، از رويداد تا خواننده وجود دارد ممكن نيست و روزنامه نگاران از عينيت سني سخن مي گويند و كوشش مي كنند تا آنجا كه ممكن است به اصل عينيت نزديك شوند. (10)
سوگيري در مقابل بي طرفي
بي طرفي يكي از اصول مهم خبر محسوب مي شود و سنجش ميزان بي طرفي در يك خبر، تا حدود زيادي ارزش خبر را در نظر مخاطب مشخص مي سازد. به عبارت ديگر خبر بايد قبل از هرگونه پيشداوري و جانبداري عين حقيقت را در ذهن مخاطب حك كند و به طور دقيق، صحيح و عيني از يك رويداد گزارش دهد. در واقع صاحب نظران وسايل ارتباط جمعي يك رابطه علت و معلولي بين بي طرفي و عيني بودن خبر برقرار كرده ا ند. آنها معتقدند كه حفظ بي طرفي در تهيه و تنظيم خبر منجر به عيني بودن و واقعي بودن آن مي شود. شعار مخصوص مطبوعات آنگلوساكسون چنين است: خبر مقدس است ولي تفسير آزاد. (11)
اما بايد ديد اصل بي طرفي در اخبار تا چه اندازه رعايت مي شود و از آن جايي كه اصل بي طرفي به عنوان يكي از مهم ترين اصول خبر به شمار مي رود چرا كه از سوگيري خبري در رسانه ها سخن به ميان مي آيد؟
گفته مي شود اتخاذ سياست بي طرفي در رسانه ها، بيشتر به يك سراب شبيه است. زيرا كارشناسان، خبرنگاران و گزارشگران معمولاً به نهاد قدرت نزديك هستند و داراي گرايش سياسي اند و انتخاب واژه ها، عبارات، جملات و صفات در خبرها و برنامه ها ناشي از جهت گيري هاي سياسي آنهاست. در بازنمايي وقايع و رويدادها معمولاً سليقه و ذائقه خبرنگار و گزارشگر و تهيه كننده، برنامه ها را رنگ و لعاب مي دهد و دروازه سازان و دروازه بانان مرحله به مرحله برنامه ها را متناسب با نگرش و ديدگاه هاي خود پيش مي برند. (12)
گولدينگ و ميدلتون، مطالعات پيچيده اي را در زمينه اخبار انجام داده اند، هم از ديدگاه بيوگرافي - كه در آن فرد عنصر مهمي در تعيين نوع خبر است- و هم از ديدگاه سازماني –كه معتقد است خبرنگاران در هنگام تعيين ماهيت خبر با دخالت هاي صاحبان رسانه ها و سازمان ها مواجهند-. اين مطالعات، در نهايت منجر به شكل گيري ديدگاه ايدئولوژيكي منجرشده است. اين ديدگاه را تنها در ارتباط با ماشين پيچيده اي مشاهده مي كنند كه ارزش هاي حاكم بر جامعه انگلستان را شكل داده و به رسانه هاي خبري اجازه پخش مي دهد. گولدينگ و ميدلتون در تحقيقات خود به دو عامل ارزش هاي حاكم در جامعه و محتواي گسترده اجتماعي تهيه خبر توجه كرده اند و در نتيجه، به راه هايي تأكيد مي ورزند كه در آنها، بررسي هاي ايدئولوژيكي، ديدگاه هاي مورد قبول و فرضيات پيرامون سرشت جامعه انگلستان در روند تهيه خبر تأثيرگذار بوده و دخالت دارند. (13)
هربرت گانز، يكي ديگر از پژوهشگران علوم ارتباطي، راجع به بي طرفي و جهت گيري نظري متفاوت دارد. به اعتقاد وي جهت گيري در اخبار امري صحيح و درست است اما به شرطي كه به شكل منطقي مطرح شود. مي توان در مورد بي طرفي اخبار قضاوت كرد، اما به شرطي كه با استانداردهاي عاري از هرگونه طرفداري سبك و سنگين شوند. چنين استانداردهايي نيز مطلق نيستند. راه حل وي براي اين مشكل، استفاده از ديدگاه هاي مختلف به عنوان ابزاركار است، به اين معني كه با استفاده از اين ديدگاه هاي گوناگون، نظر هاي جهت دار يكديگر را نفي كرده و اين روشي استاندارد براي سبك و سنگين كردن يك خبر مي شود. (14)
رالف نگرين، در مقاله خبر و تهيه خبر به انحراف ايدئولوژيكي تصوير و زبان اشاره مي كند. او مي نويسد: ... هم تصوير و هم زبان، ما تا حدودي دچار انحراف ايدئولوژيكي هستند. بدين معني كه هنگام تهيه و پخش اخبار تلويزيوني، اقداماتي در طول برنامه نظير زاويه دوربين، انتخاب كلمات و انتخاب تصاوير صورت مي گيرد كه الزاماً واقعيتي را كه قرار است از آن خبري تهيه شود، تحت الشعاع قرار داده و به انحراف مي كشاند. اين انتقاد به كار تلويزيون باعث شده است كه محققان در مورد توانايي تلويزيون در عملي كردن خواسته هاي دائمي خود و به تصوير درآوردن واقعيت و ارائه بي طرفي واقعي ترديد نشان دهند.
در ضمن اين مسأله باعث شده است كه نگراني درباره جهت گيري در اخبار تلويزيون دوباره احيا شود. (15)
در خصوص اين كه چرا از رسانه ها به ابزار ايدئولوژيك نام مي برند ناشي از كاركردي است كه رسانه ها در خبر ايفا مي كنند. استوارت هال از پيشگامان مطالعات فرهنگي دانشگاه بيرمنگام مي نويسد: اين كه گفته مي شود رسانه ها ايدئولوژيك هستند به اين معناست كه در قلمرو و ساختار اجتماعي معنا عمل مي كنند. رسانه ها راه را هموار مي سازند تا مردم با استفاده از آنها درباره جهان پيرامون خود، آگاهي يابند. (16)
بنابر اين رسانه ها در عملكرد روزانه خود، صحنه مناظره بينش ها و ميدان منازعه كلمات و معاني هستند. بر خلاف آنچه ظاهراً به نظر مي رسد، رسانه ها در نقش خبري خود، آيينه انعكاس رويدادها و واقعيات دنياي اجتماعي و سياسي نيستند، بلكه بر عكس، آفريننده واقعيت هاي اجتماعي و سياسي هستند و به برداشت افراد از دنياي اطرافشان هستي مي بخشند. خبر، خود واقعيت و خود عينيت جهان اطراف ما نيست، بلكه تنها حكايت و روايتي از اين واقعيت هاست. (17)
و جان هارتلي، در اثر خود با عنوان درك خبر به اين نتيجه گيري قابل توجه مي رسد: بي طرفي، عينيت و خنثي بودن كه پايه ايدئولوژي سردبيري را مي سازند، ريا و توطئه اي عمدي براي فريب عموم نيستند. خبر، گفتمان هاي ايدئولوژيكي مسلط در مناطق و حوزه هاي مخصوص رقابت را خود باز توليد مي كند. سرانجام اين كه ايدئولوژي خبر، ايدئولوژي حامي متعصب(Partisan) نيست، بلكه برعكس، مقصود ايدئولوژي خبر ترجمه و تصميم است نه گزينش اين يا آن انديشه، فكر و عقيده. به عبارت ديگر، خبر زمينه و عوارضي را كه ايدئولوژي هاي مختلف مي توانند با آن مخالفت، ستيز يا رقابت كنند، خنثي مي كند و پيوسته محدوده هاي جدال را ترسيم مي كند. (18)
اشكال مختلف سوگيري در رسانه ها
سوگيري نقطه مقابل بي طرفي است. سوگيري يا جانبداري در خبر مي تواند به اشكال گوناگون بروز و ظهور كند، كه در دو مؤلفه خلاصه مي شود:
۱ - سوگيري در الفاظ: از آن جاكه زبان خبر بيشتر از خود رويداد به آن معنا مي بخشد الفاظ و كلماتي كه در متن خبر به كار برده مي شوند، به قدري حساس و سرنوشت ساز هستند كه زبان خبر بلافاصله پس از گزينش خبر به ميان مي آيد. به طوري كه اگر الفاظ در جاي خود و به طور دقيق به كار نروند، برداشت ها و تعابير گوناگوني در مخاطبان ايجاد مي شود...
۲ - سوگيري در متن خبر: در برخي خبرها ممكن است به ظاهر هيچ نوع لفظ سوگيرانه اي وجود نداشته باشد اما متن خبر نوعي سوگيري را در ذهن مخاطب ايجاد مي كند.(19) در خصوص سوگيري در متن خبر، به جنبه هاي مختلفي اشاره مي شود كه در دراز مدت در سلب اعتماد مخاطب به رسانه بهره گيرنده از چنين استراتژي هاي سوگيري موثر است.
در ادامه به 5 عامل در اين زمينه اشاره شده است:
۱ - عدم صداقت در فرآيند انتشار خبر
وسايل ارتباط جمعي در تلاشي بي وقفه اند تا انبوه اطلاعات را به مخاطبان خود عرضه كنند، اما بسياري از اين اطلاعات به دلايل مختلف اجازه نشر پيدا نمي كنند و برخي ديگر از آنها در فرآيند انتشار، با عمل تناقض گويي، مبالغه و اغراق، تخريب خبر و سانسور رسانه ها مواجه مي شوند كه همه اين شاخص ها را مي توان تحت عنوان بي صداقتي در ارائه اخبار تعريف كرد.
الف- تناقض گويي: تناقض خبر به معناي ارائه خبرهاي ضد و نقيض در رسانه هاي جمعي است. رسانه ها در عملكرد روزانه خود صحنه مناظره بينش ها و ميدان منازعه كلمات و معاني هستند...
ب- مبالغه و اغراق در فرآيند انتشار خبر: اخباري كه از طريق رسانه ها انتشار مي يابند، زماني با مبالغه و اغراق همراه خواهند بود كه بزرگ جلوه دادن بعضي از آنها مورد نظر باشد... وجود چنين ضعفي در اخبار يك رسانه، تلويحاً بي اعتمادي افكار عمومي به آن رسانه را موجب مي شود.
ج- تحريف: تحريف خبر را مي توان به معناي دست بردن در خبر و تغيير دادن مفهوم آن دانست... به طور كلي، دست بردن در اخبار و عرضه اطلاعات نادرست به مخاطب، نوعي اختلال در فرايند نشر خبر محسوب مي شود كه نتيجه آن سلب اعتماد افكار عمومي از رسانه خواهد بود.
د- سانسور: سانسور معنا، دامنه و كاربردهاي بسيار وسيعي دارد. پيشينه تاريخي آن گواه يكي از كهن ترين كشاكش ها ميان دو گروه از افرادي هستند كه همواره وجود داشته اند، افرادي كه حرف هايي براي گفتن دارند و افرادي كه آن حرف ها را موافق مصالح خود نمي دانند. مقصود از سانسور، اعمال نظر در جريان خبررساني به منظور جلوگيري از انتشار اخباري است كه البته ممكن است براي مردم مفيد باشد ولي براي كسي كه اين اعمال نظر را انجام مي دهند مفيد نيست.
۲ - موثق نبودن خبر: ... ذكر منبع پيام در خبرها، مقالات و ديگر مطالب رسانه هاي ديداري و نوشتاري، علاوه بر اين كه در جلب اطمينان مخاطب مؤثر است، به پيام و خود رسانه نيز، به عنوان منبع پيام، اعتبار بيشتري مي بخشد... اعتبار منبع با بسياري از مفاهيم رايج در خبر ارتباط نزديك دارد. به عبارت ديگر، منبع بر مفاهيمي چون ارزش هاي خبري، دروازه بانان خبري تأثير مي گذارد و با آنها ارتباط مي يابد....
۳ - عيني و واقعي نبودن خبر: ... انتشار اخبار زماني بيشترين تأثير را خواهد گذاشت كه در بين مخاطبان بازتاب مطلوب داشته باشد و اين، هنگامي انجام مي شود كه خبر پخش شده عيني و واقعي بوده و مقاصد و اغراض شخص در آن نقشي نداشته باشد. با اين وجود، چون وسايل ارتباط جمعي به دور از هدف و مقاصد سياسي، اقتصادي و هدف هاي ديگر نيستند اخبار را با واقعيت بيان نمي كنند و در نتيجه بر اعتماد افكار عمومي تأثير نامطلوبي به جا مي گذارند...
۴ - عدم بي طرفي در ارائه اخبار: اين امر زماني معنا مي يابد كه در ارائه خبر، جهت گيري خاصي براساس جريانات و گروه بندي هاي جامعه وجود داشته باشد. به عبارت ديگر، جهت گيري ها در وسايل ارتباط جمعي بر دو عامل استوار است: نخست، دولتي بودن وسيله ارتباط جمعي كه نتيجه آن نفوذ شديد دولت و اعمال نظم آن به نحوي است كه رسانه را تنها به سخنگوي خود تبديل كند و دوم، وابستگي به گروه خاص كه نتيجه آن اعمال نظر بر اخبار و اطلاعات به نفع آن گروه است...
۵ - عدم جذابيت در ارائه خبر: رسانه هاي گروهي در شكل ارائه خبر بايد به شيوه اي عمل كند كه آن را از يكنواختي خارج كند. عدم جذابيت در ارائه خبر، موجب بي توجهي مخاطب خواهد شد.
پي نوشت ها در دفتر روزنامه موجود است.
|