محمد جواد جزيني
در سال هاي گذشته، جوايز متعددي در حوزه كتاب از سوي بخش خصوصي و نيز نهادهاي دولتي شكل گرفتند كه تا حدود زيادي توانسته اند به فضاي سرد و غم انگيز كتاب و كتاب خواني در اين مملكت گرما بخشند. ضمن آن كه همواره انتقادهاي زيادي به اين جوايز وارد بوده است.اين مطلب نگاهي گذرا به عمده ترين جايزه هاي كتاب دارد.
***
در مدخل دايره المعارف كتابداري ذيل جايزه كتاب سال در ايران آمده است:
جايزه كتاب نوعي جايزه است كه نهادهاي مختلف به افراد (حقيقي يا حقوقي) اختصاص مي دهند.
اگرچه جايزه به كتاب هاي منتشر شده در غرب عمري يك صد ساله دارد، اما اين گونه جوايز در ايران عمر چنداني ندارد. جايزه نوبل براي ادبيات كه بي ترديد پرعمرترين و قديمي ترين جايزه كتاب تلقي مي شود مربوط است به سال 1900 ميلادي .
اگرچه در ايران مدارك مستند و مدوني از جوايز ادبي وجود ندارد اما بسياري از پژوهشگران تأكيد كرده اند كه احتمالاً نخستين جايزه كتاب در ايران جايزه مجله سخن به كتاب برگزيده سال است كه ظاهراً براي نخستين بار در سال 1332 به كتابي اهدا شده است. بعدها جوايز ديگري با عنوان هاي كتاب برگزيده انجمن كتاب (133) جايزه كتاب مجله جوانان، جايزه خودنويس طلا به ابتكار مجله راهنماي كتاب و دهها جايزه ديگر... در سال هاي پس از انقلاب هم جوايزي از سوي نهادها به كتاب هاي برگزيده سال اهدا شده است.
مشهورترين جايزه رسمي كتاب، جايزه كتاب سال جمهوري اسلامي است.جايزه كتاب سال جمهوري اسلامي از سال 1362 به همت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي راه اندازي شد. در بند نخست آيين نامه اين جايزه هدف از انتخاب كتاب سال را ارتقاي فرهنگ جامعه اسلامي، حفظ استقلال و هويت فرهنگي و حمايت و تشويق مؤلفان و مترجمان و مصححان متعهد كشور ذكر كرده است.
ماهنامه سروش نوجوان نيز در سال 1367 به همت گروهي از نويسندگان كودك و نوجوان به معرفي كتاب هاي برگزيده سال اقدام كرد. به مدت كوتاهي بعد از نشريه سروش نوجوان مجله هفتگي كيهان بچه ها نيز كتاب برگزيده سال خود را معرفي كرد.
چند سال بعد هم نشريه ماهنامه سوره نوجوان هم كتاب سال برگزيده نشريه خود را معرفي كرد. ماهنامه گردن هم چند سالي به همت گروهي از نويسندگان و دست اندركاران نشريه كتاب برگزيده سال معرفي كرد.
در سال 1378 شركت سهامي پخش و توسعه كتاب ايران پكا به همت يك بانوي ادب دوست جايزه مهرگان ادب را پايه گذاري كرد.
اولين جايزه اين نهاد در سال 1379 به رمان هاي انتخاب هيأت داوران اهدا شد. بنياد گلشيري براي نخستين بار در سال 1379 به كتاب هاي برگزيده جايزه داد. اين بنياد كه پس از مرگ هوشنگ گلشيري تأسيس شد يكي از فعاليت هاي اصلي خود را معرفي كتاب برگزيده سال قرار داد.
جايزه يلدا به همت انتشارات انديشه سازان و كاروان بنيان نهاده شد. نخستين جايزه يلدا در سال 1380 به كتاب هاي برگزيده سال اهدا شد.
برترين هاي نشريه عصر پنج شنبه هم از جمله جوايز كتاب سال بود كه نخستين بار در سال 1379 اعلام شد. اين جايزه در واقع نخستين جايزه كتاب سال نشريه شهرستاني بود كه خيلي زود وسعتي كشوري پيدا كرد.
به اين فهرست مي توان جايزه نشريه بايا را هم اضافه كرد كه در سال 1380 اعلام شد. منتقدان مطبوعات كه گروهي از گردانندگان صفحات ادب و هنر نشريات بودند در سال 1379 كتاب هاي برگزيده سال خود را معرفي كردند.
خانه داستان به عنوان يك تشكل غيردولتي فرهنگي نيز از سال 1381 به كتاب هاي تأليفي داستان و رمان كه اولين اثر نويسنده بود جايزه اهدا كرد. مجله كارنامه و جايزه بيژن جلالي را نيز كه تنها به كتاب هاي شعر جايزه مي دادند نبايد از ياد برد.
جايزه شهيد غني پور، جشنواره كتاب دفاع مقدس و دوسالانه ادبيات ايثار، كتاب هاي برگزيده شوراي كتاب كودك، جشنواره كتاب اهل بيت و كتاب هاي آموزشي رشد را هم بايد اضافه كرد.
جشنواره كتاب كودك و نوجوان كانون پرورش فكري كودك و نوجوان هم كه نخستين بار در سال 1383 به كتاب هاي برگزيده سال كودك و نوجوان اختصاص داد در واقع از مهمترين جايزه هاي كتاب سال كودك و نوجوان محسوب مي شود. البته جايزه هاي غيرادواري ديگري هم بودند مثل جايزه ادبيات بيست ساله پس از انقلاب كه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي برگزار كرد و يا جشنواره برگزيدگان ادبيات كودك و نوجوان كه در سال 1379 به همت انجمن نويسندگان كودك و نوجوان برگزار شد.
در مجموع مي توان جوايز كتاب سال را به دو گروه كلي دولتي و غيردولتي تقسيم كرد. گروه كتاب سال هاي دولتي به جوايزي گفته مي شود كه هزينه برگزاري و جوايز آن از اموال عمومي پرداخت مي شود. مثل كتاب سال جمهوري اسلامي، جشنواره كتاب دفاع مقدس. جشنواره كتاب كودك و نوجوان كانون جايزه ادبي اصفهان و... گروه جوايز غيردولتي به جوايزي گفته مي شود كه بخشي يا همه هزينه هاي آن از سوي نهادهاي غيردولتي (اشخاص حقيقي و حقوقي) پرداخت مي شود مثل پكا، منتقدان مطبوعات، يلدا و...
البته بسياري از اين نهادها به شكل مستقيم يا غيرمستقيم از حمايت هاي مادي و معنوي دولتي هم بهره مند هستند.
همواره هزينه هاي اصلي و جانبي اين جوايز نهادهاي انتخاب كننده كتاب سال را نگران مي كند. عمر كوتاه و عدم توفيق در برگزاري جايزه در سال هاي بعد نشان از عدم توانايي اين نهادها براي تأمين هزينه هاي اين جوايز مي دهد.
بسياري از جوايز كتاب سال غيردولتي در پرتو نشريات شكل گرفته است. جوايزي مثل گردون،  بايا، كارنامه، عصر پنج شنبه و... تعطيلي يا تغييرات در كادر نشريه گاهي منجر به عدم برگزاري اين مراسم در سال هاي بعد مي شود.
به همين دليل جوايز نهادهاي دولتي به دليل بودجه ثابتي كه دارند عمري طولاني تر از جوايز غيردولتي دارند. اما همواره جامعه كتابخوان در تأثير معرفي  برترين كتاب هاي سال اين دو گروه اظهار نظرهاي متفاوتي كرده اند. برخي گفته اند تأثير فروش كتاب هاي معرفي شده توسط نهادهاي غيردولتي به مراتب بيشتر از نهادهاي دولتي است. ولي بعضي هم گفته اند كه معرفي هر دو نهادها هم تأثير چنداني در فروش كتاب هاي معرفي شده ندارد اگرچه هنوز تحقيقات دقيق و علمي در اين زمينه ارايه نشده است، اما سرعت چاپ مجدد كتاب هاي برگزيده شده، نشان از توجه جامعه كتاب خوان به اين آثار دارد. حتي اگر اين توجه چندان محسوس نباشد.
بسياري از نهادهاي معرفي كننده كتاب سال آئين نامه مشخص و تعريف شده بر مبناي علمي ندارند و يا تا به حال آن را منتشر نكرده اند.نبود اين آئين نامه ها و اساسنامه هاي مدون علمي همواره نگراني هايي را در ميان جامعه كتابخوان ايجاد مي كند كه معيارهاي انتخاب داوران چيست آيا اين معيارها بر يك براهين علمي و دقيق استوار است و نكته مهم تر اين كه ملاك هاي انتخاب كتاب برگزيده چيست. چه قدر از اين ملاك ها علمي و چه قدر سليقه اي است.به طور مثال معرفي كتاب سال چندين نهاد در يك سال با هم فرق مي كند در حالي كه گاهي تركيب هيأت داوران آن تقريباً به هم نزديك است. فاصله اين انتخاب ها گواه تفاوت هاي سليقه اي در ميان نهادهاي معرفي كننده كتاب سال است. اما اين پرسش همواره بي پاسخ مي ماند كه چه مقدار اين سليقه ها برايند سليقه هاي عمومي خوانندگان است و چه مقداري گروهي است.
محدوديت هاي مالي و تأمين هزينه هاي جاري اين جوايز، همواره نهادهاي غيردولتي را تهديد مي كند. ناكامي بسياري از اين نهادها در برگزاري اين جوايز در سال هاي بعد مربوط به عدم تأمين مالي آنها مي شود.
جوايز اهدا شده به كتاب ها به لحاظ ارزش ريالي كه به نويسنده آن اهدا مي گردد بسيار متفاوت است. بالاترين جايزه به لحاظ ارزش ريالي بي ترديد كتاب سال جمهوري اسلامي است.
ارزش ريالي جوايز كتاب سال  نهادهاي غيردولتي قابل مقايسه با نهادهاي دولتي نيست. در مقابل هزينه هاي اجرايي نهادهاي غيردولتي به مراتب كمتر از نهادهاي دولتي است. در بسياري از اين جوايز هيأت داوران و نيروهاي اجرايي انتخاب كتاب سال حق الزحمه اي دريافت نمي كنند.
اما در نهادهاي دولتي هزينه هاي اجرايي انتخاب كتاب سال ها به مراتب بيشتر از ارزش ريالي جوايز اهدايي است و به اصطلاح برج آنها به مراتب زيادتر از خرجشان است.
نمودار رشد جوايز غيردولتي به سرعت در حال صعود است. اما همواره نگراني ها براي دوام آنها وجود داشته و خواهد داشت.
جايزه هاي ادبي همواره عامل رشد و تشويق نويسندگان بوده است، اما اين نگراني هم پا برجاست كه اهداء جوايز بي ملاك نه تنها نمي تواند به رشد فرهنگ عمومي كمك كند بلكه به آشفتگي هايي هم دامن مي زند.
نبايد فراموش كرد كه گذر زمان گاهي مي تواند درستي و يا نادرستي اين داوري ها را معلوم كند. هنوز كتاب هايي هست كه با تمام شايستگي ها هيچ نهادي آن را معرفي نكرده است و حتي كتاب هايي هم هست كه يكي دو نهاد آن را معرفي كرده است، اما خوانندگان رغبتي به خواندن آن آثار پيدا نكرده اند. به همين دليل است كه مي گويند زمان، داوري روشن تري را باز مي گويد.
-----------------------
منابع:
۱ - دايره المعارف كتابداري و اطلاع رساني جلد 1 ص 84
۲ - آئين نامه انتخاب كتاب سال جمهوري اسلامي
۳ - جهان كتاب (چند نكته درباره جايزه كتاب سال) سال پنجم شماره 24 و 23
۴ - كتاب هفته، شماره 108 ويژه جايزه هاي ادبي و پديدآورندگان
۵ - گزارش هاي كتاب سال جمهوري اسلامي ايران وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي.

نوشته ژان پير داويد
با نقاشي هاي ماري كلود فاورو
ترجمه: آذر محمودي
ناشر: پيام امروز
شمارگان:2000نسخه
...اگر پا داد و گذارتان به آن جا افتاد به التماس ازتان مي خواهم كه عجله به خرج ندهيد و درست زير ستاره چند لحظه اي توقف كنيد. آن وقت اگر بچه اي به طرف تان آمد، اگر خنديد، اگر موهايش طلايي بود، اگر وقتي ازش سوالي كرديد جوابي نداد، لابد حدس مي زنيد كه كيست. در آن صورت لطف كنيد و نگذاريد من اين جور افسرده خاطر بمانم: بي درنگ برداريد به من بنويسيد كه او برگشته.
پاراگراف فوق بخش  پاياني كتاب شازده كوچولو   اثر ماندگار و جاودان آنتوان سنت اگزوپري است. حال بعد از گذشت سال ها كسي آمده و به سنت اگزوپري نوشته است كه شازده كوچولو باز گشته است. شازده كوچولويي كه ژان پير داويد فرانسوي خلق كرده است فقط براي كودكان و نوجوانان سخن نمي گويد و فضاي زندگي او مانند فضاي زندگي شازده كوچولوي سنت اگزوپري نيست. اگر چه نويسنده با درايت خواننده را تقريبا به همان مكان هايي مي برد كه اگزوپري پيشتر برده بود، اما نگاه و تفكر در اين اثر چيز ديگري است. اين شازده كوچولو سخنان قلمبه سلمبه مي  زند و البته در پي آن است تا كمي متفاوت تر از دنياي شازده كوچولو جهان ما را تصوير كند. نويسنده در اين كتاب قالبي متفاوت از شازده كوچولوي اگزوپري را آفريده و اتفاقا خطاب داستان به جناب اگزوپري است و نويسنده خاطرات (تخيلات) خود را براي او تعريف مي كند و شازده كوچولويي را مي بيند كه در جزيره اي دورافتاده به او ملحق مي شود و وقايعي را كه بر او در چند سياره گذشت را برايش تعريف مي كند. در شازده كوچولوي داويد با تصويري از آدم ها مواجه مي شويم كه با دست خود ابزارهاي محدوديت را آفريده اند و جهان را گرفتار بلاها و مشكلات فراواني ساخته ا ند. شازده كوچولوي امروز سياره و سيارك هايي را طي مي كند كه با فضاي زندگي شازده كوچولوي اگزوپري تفاوت ماهوي دارد. ماشين در اين سياره سايه خود را در تمامي عرصه هاي هستي گسترده است و زندگي امروز، زندگي قرن بيستم، در جاي جاي سياره اثر مي يابد.اگزوپري اگر چه فرزند قرن نوزدهم است، اما شازده كوچولوي او هنوز اين توان را دارد كه قرن ها رادر نوردد و كساني در زمان هاي دور او را ببينند و با او هم داستان شوند. پيرداويد در حقيقت با چشماني جديد او را ديده و انديشه هاي تازه او را يافته است. اگزوپري در كتاب خود جمله معروفي دارد: آنچه اصل است از ديده پنهان است. نويسنده بازگشت شازده كوچولو در پي ديدن اصلي است كه از ديده ها پنهان شده است. پس بد نيست كه شازده كوچولو دو باره برگردد و چيزهاي جديدي را هم تماشا كرد.