تمدن و فرهنگ بالندگي و اسلام
كسايي نورالله دكتر
اسلامي ، جامعه سرنوشت بر حاكم امويان كه صدسالي به نزديك
جايگزين را بيابانگردي و بدوي روحيه و عرب جاهلي سنتهاي
تعاليم كردند ، اسلام انساني آرمانهاي و دادگستري اهداف
امويان قومي تعصبات و واپس‌گرايي لايه‌هاي در آيين اين
و بيدادها اين اوج هنگامه در تا ماند پنهان نژادگرا
اين خراسانيان خاصه ايرانيان قيام و پايمردي نابخرديها ،
را حكومتي و زدود اسلام و ايران اندام از را ناساز لكه
امور سررشته آن نخست سال درصد دست‌كم كه گماشت آن جاي به
.بود ايراني ادبپرور و دانشمند دولتمردان دردست
مايه‌هاي از بهره‌گيري با درايت و دانش با رجال اين
بناي و زمان آن متمدن جوامع علمي ماترك و اسلام معنوي
فضاي ساسانيان ، پايتخت مداين نزديكي در بغداد
فراهم عباسيان نوبنياد دارالخلافه اين در را فرهنگ‌پروري
اما بود ، آرماني مدينه‌اي محدود مدتي هرچند كه ساختند
عادات در محصور و عربي دين يك محدوده از را اسلام توانست
بسته نقش آن نهاد در كه فرهنگي و جهاني آييني به بدوي
.سازد بدل بود ،
خاندان برمك ، آل دانش‌پرور و تدبير با مردان فعال حضور
-سياسي صحنه در شاكر موسي پسران و سرخسي برادران نوبخت ،
گروهي فراخواني در آنان پايمردي و اسلام دنياي اجتماعي
گونه‌گون نژادهاي و مرامها نخبگان و دانشمندان از انبوه
رنگارنگ ، عقايد و آرمانها از برخوردار فرهنگهاي آميزش و
خردآزار گرايشهاي از دور به و آسان‌گير و مسامحه‌گر محيط
كه ساخت فراهم اسلام قلمرو مركز اين در را نادان‌پرور و
و بيگانه تمدنهاي مايه‌هاي از بهره‌گيري براي را زمينه
يوناني ، ايراني ، زبان‌دانان و دانشمندان وجود از استفاده
آثار ترجمه بر افزون كه آورد به‌وجود..و هندي سرياني ،
فنون و علوم محتواي بر عربي ، زبان به پيشينيان علمي
نظامهاي در دانش پژمرده جوانه‌هاي و (1)افزودند موجود
اسلامي تمدن و فرهنگ نوخاسته نهال بر را فرسايش روبه
كه ساختند بارور چنان را نو و كهن دانشهاي و دادند پيوند
مسيحي غرب تلاقي پي در و اسلامي اندلس ازطريق ديگر بار
باختر به صليبي ديرپاي جنگهاي خلال در اسلامي شرق با
از مسيحي اروپاي بيداري براي را زمينه و راه‌يافته زمين
.ساختند فراهم رنسانس مرحله به ورود و وسطايي قرون خواب
و شادابي بلكه نمردند ، نه‌تنها دانشها آن اين‌رو ، از
نخستين تاسيس با كه شدند چنان و تازه‌يافته بالندگي
و رصدخانه‌ها و بيت‌الحكمه يعني علوم فرهنگستان
و درس مجالس و داروسازان و پزشكان آزمون و بيمارستانها
و بديع آثار تاليف و آموزشي علمي نهادهاي در آزاد بحث
تاريخ بلنداي به ادب و ازدانش باشكوه كاخي بي‌سابقه ،
و ساخته بغداد در هجري سوم سده نخست نيمه در بشري تمدن
(2).برافراشت قد ايرانيان ، پرداخته
تقارن (ق.-(218198ه مامون خلافت با هجري سوم سده طليعه
از برخورداري با كه عباسي دودمان از خليفه تنها دارد ،
دولتش ايام اقبال ايراني ، -اسلامي تربيتي و فطري استعداد
تحمل و فرهنگ‌پروري و دوستي دانش روحيه و آداب اكتساب
و درخشان دوره‌اي گوناگون ، افكار پذيرش در تسامح و آرا
اسلام فرهنگي و اجتماعي سياسي ، زندگي تاريخ در بي‌مانند
.بود ساخته فراهم او براي را
مركز -مرو سياستمداران و دانشمندان دامان در مامون
يونان و ايران تمدن و فرهنگ ميراث‌دار كه او فرمانروايي
او دستيابي.يافت پرورش (3)-بود اسلام خاوران در زمان آن
آخرين سوم يزدگرد كه ساسانيان كتابخانه نفيس گنجينه به
را آن كتابهاي از بسياري ساساني سلسله آواره پادشاه
از بهره‌گيري (4).بود برده مرو به مداين از خود همراه
هشتم امام (ع)موسي‌الرضا علي‌بن محضر در بيت اهل معارف
از تن سي‌هزار ميان از او خود به‌اعتراف كه -شيعيان
و فضل در آل‌عباس و (ع)علي اولاي و احق مرو مقيم عباسيان
و (5)بود وخلافت ولايت مقام احراز براي دانش و پارسايي
همراهي و پايمردي به او پيروزمندانه بازگشت سرانجام
انتقال و بغداد به خراساني دانشمندان و سياستمداران
عباسي خلافت پايگاه علمي رونق شهر اين به علمي كتابهاي
خلافت مسند بر دارالخلافه‌اي در و (6)د--گردي موجب را
و فكري مكتب رواج و شيعه اجتهادي مذهب تكوين كه نشست
ديگر و (7)داشت گرايش بدان مامون كه -معتزله كلامي
پرتو از كه فكري مكتبهاي و مذهبي و ديني طريقتهاي
نشستهاي تشكيل و گوناگون مذاهب و اديان پيروان اجتماعي
يوناني ، ايراني ، علمي آثار از استفاده با نظر و نقد
بغداد بيت‌الحكمه كتابخانه در را همه كه هندي سرياني ،
نهاده علم اهل اختيار در تحقيق و ترجمه براي و گردآورده
روحيه رواج و عقايد اظهار و ابراز براي زمينه (8)بود ،
محيطي در انساني شخصيت شكوفايي و آزادانديشي و خردگرايي
كه شد فراهم بغداد در اجتماعي و علمي پرجنبوجوش و مناسب
را بغداد هركس":گفت آن درباره دوم سده اواخر در شافعي
(9)."را جهان مردم نه و ديده را جهان نه نديده ،
پرورش و پذيرش در نيز بغداد اقبال ايام اين اما
دولتي غيراسلام ، و اسلام جهان نقاط اقصي از دانشمندان
ايرانيان دست شدن كوتاه با كه چنان.بود مستعجل
سلطه و عباسي خلافت امور اداره از فرهنگ‌پرور
معتصم خلافت روزگار از بغداد بر تركان اميرالامرايي
وخفقان‌فكري واختناق ناامني‌اجتماعي رواج و (ق. -ه 227218)
و نفي با (ق -ه 247232) متوكل زمان بغداداز بر حاكم
مركز انتقال سرانجام و معتزله و شيعيان بر سختگيري و قتل
(10)سوم سده نخست نيمه اوائل در سامرا به بغداد از خلافت
اشعري مكتب اشاعه آن دنبال به و سنتي افكار از حمايت و
داد ، علمي تفكر و خردگرايي و آزادانديشي به را خود جاي
دست به سقوط تا روزگار آن را عباسيان بغداد كه چنان
براي بود بازارگرمي ايامش بيشترين (ق. -ه 656) تاتار
از واماندن و فرقه‌اي درگيريهاي و مذهبي مجادلات رواج
و شده آغاز سوم سده از كه چاره‌سازي و كارگر فنون و علوم
.بود رسيده خود شكوفايي اوج به چهارم سده سراسر در
و شده بغداد راهي خراسان از نخست كه بينشي و دانش كاروان
كرده عرضه را خود علمي متاع و انداخته بار ديار آن در
خود نخستين جايگاه به كه بود اين بر تقدير سرانجام بود ،
باز بخارا و سمرقند بلخ ، مرو ، هرات ، نيشابور ، شهرهاي در
در سرانجام سوم سده معرفت و دانش برومند نهال و گردد
و فرهنگ زرين محضر ايران شرق در سامانيان حكمراني قلمرو
به خود گرانبهاي بارهاي با چهارم سده در را اسلام تمدن
.داد ارمغان
-فرهنگي سنخيت بر افزون سامانيان دوره ادبي و علمي رونق
دانشمند وزيران پرتو از -بودند آراسته بدان خود كه
آمال كعبه آنان قلمرو و بود دانش پشتيبان و ايراني
افكار و آراء تحمل ديگر بغداد ، فضاي كه شد دانشمنداني
سامانيان ايراني خاندان فرهنگ (11).نداشت را آنان آزاد
:عصر آن جغرافي‌دان مقدسي گفته به كه بود چنان
وادار بوسي زمين به شاه برابر در را دانشمندان"
.مي‌داشتند برپا مناظره مجالس آدينه شبهاي در.نمي‌كردند
سخن به ديگران سپس.مي‌گشود پرسش با را نشستها اين شاه
را صدور از صدري يا كسي مي‌خواستند گاه هر و مي‌آمدند
(12)"...مي‌نشاندند باخودبرخوان را او دارند ، سرافراز
و دقيق فهرستي بيروت دانشگاههاي استاد اليانجي كمال
تهيه علمي بديع كتاب برجسته 300 نمونه‌هاي از عالمانه
سده از) دوازدهم سده طي اسلامي نامي دانشمندان كه كرده
كه فهرست اين دركردهاند تاليف (هجري دوازدهم تا يكم
سده در كتاب سه به و آغاز نخست سده در كتاب سه از
ختم‌شده ، اسلام دنياي فكري تاريك دوران يعني دوازدهم
و (كتاب 51) چهارم سده‌هاي به مربوط ارقام بيشترين
پيشرفت اوج نقطه مي‌شودكه شامل را (كتاب 49) سده‌پنجم
ياد كتاب جلد مجموع 37.است اسلام جهان در فنون و علوم
از علمي ابتكار و اصالت از برخورداري و قدمت نظر از شده
درصد اينكه 55 بويژه برخوردارند ، والايي اعتبار و اهميت
تاريخ و زندگينامه‌ها ديني ، ادبي ، علوم به آثار اين از
علوم درصد و 27 است خارج ما بحث موضوع از كه دارد اختصاص
آن به وابسته ودانشهاي پزشكي عقلي ، علوم رياضيات ، فلسفه ،
اين (13).دارد تكيه آن بر تحقيق اين كه است جغرافي و
"بعضا كه است سوم سده دانشمندان فكري نتايج از آثار
.مي‌شود شامل نيز را چهارم سده آغاز و دوم سده اواخر
بن ماشاءالله ،(ق.-ه م 200) طوسي ازدي حيان جابربن
ح م) "حبش" به معروف مروزي حاسب ،(ق.-ه 205-م 200)مروزي
حسن محمد ، احمد ، نوبخت ، خاندان و برمك آل ،(ق.-ه 25561
علي‌بن‌ربن سرخسي ، سهل پسران حسن و فضل شاكر ، موسي پسران
شاپور جندي معروف پزشكان از تن چند ،(ق.-ه م 247) طبري
،(ق.-ه م 244) ماسويه پسر يوحنا بختيشوع ، آل از
م 249) خوارزمي موسي محمدبن ،(ق.-ه م 258) شاپوربن‌سهل
سعيد ، پسرش و (ق.-ق-ه م 215) هارون بن سهل ،(ق.هـ
محمدبن ،(ق-م 235ه) موصلي ابراهيم پسر اسحاق و ابراهيم
م) ماهاني ابوعبدالله ،(ق.-ه ح 161 م ، ) فزاري ، ابراهيم
ابوالعباس ،(ق-ه م 2643) اسحاق بن حنين ،(ق.261هـ
يعقوب ،(ق.-ه م 272) بلخي ابومعشر ،(ق.هـ م 310) نيريزي
م ، ) معتزلي جاحظ ابوعثمان ،(ق.-ه م 260) كندي اسحاق بن
م) جعفر بن قدمه ،(ق-ه م 250) به خرداد ابن ،(ق255هـ
ثابت ،(ق-م 278ه) اصفهاني يعقوبي واضح ابن ،(ق.هـ 266
طيب احمدبن ،(م 321) سنان پسرش و (ق-ه 9-م 288) قره بن
،(ق.-ه ح 290 م ، ) اصفهاني رسته ابن ،(ق.هـ م 288) سرخسي
فارابي ابونصر ،(ق.-ه م ، 313) رازي زكرياي محمدبن ابوبكر
ديگر شماري و (ق.-ه م 376) صوفي عبدالرحمان (ق.هـ م 339)
نمونه همگي بودند نژاد ايراني بيشترشان كه دانشمنداني از
اسلام جهان الاطراف جامع حكيمان و عالمان برجسته و بارز
آنان پويايي و تحقيق تحرك ، تحصيل ، دوره كه بوده‌اند
بسياري در آنان غالب و است هجري سوم سده سراسر در بيشتر
داروسازي ، پزشكي ، چون اسلامي فنون و علوم رشته‌هاي از
كلام ، و فلسفه و حكمت جانورشناسي ، و دامپزشكي گياه‌شناسي ،
واسطرلاب ، زيج نجوم ، و هيئت هندسه ، مقابله ، و جبر رياضي ،
موسيقي ، ،(علم‌الحيل) مكانيك و فيزيك ،(كيميا) شيمي
سفرهاي نقشه‌ها ، تهيه و راهها كشف جغرافيا ، و طبيعي علوم
به علوم اين ترجمه براي بيگانه زبانهاي با آشنايي علمي ،
و ارزش با رسالات و كتابها موءلف و آثار موجد عربي زبان
.بوده‌اند جهاني و بي‌مانند موارد برخي در بديع ،
دارد ادامه
:پانوشتها
عباسيان بغداد در انساني فرهنگ افوام ، فواد بستاني ، -1
سال ش 34 ، پنجم ، سال ،"الادبيه الدراسات مجله" ،(ترجمه)
.121- ص 130.بيروت 19641963 ،
آن آثار و اسلام از پيش ايراني فرهنگ" محمد ، محمدي ، -2
تهران ، دانشگاه انتشارات ،"عرب ادبيات و اسلامي درتمدن
سوسه ، احمد جواد ، مصطفي و.ص 139138 دوم ، چاپ خ ، 1356
1958/ق عراقي ، 1378 علمي مجمع عراق."بغداد خارطه دليل"
.ص 133 م ،
.م 1927/ق قاهره 1364 "المامون عصر" احمد رفاعي ، نويد -3
،"اسلام عالم به يوناني علوم انتقال" دليسي ، اوليري ،
-ص 233 دوم 1353 ، چاپ جاويدان ، :تهران آرام ، احمد ترجمه
.232
تاريخ في بغداد" طاهر ، احمدبن ابوالفضل طيفور ، ابن -4
م ، 1968/ق المثني ، 1388 مكتبه:بغداد ،"العباسيه الخلافه
.ص 76
،"الجوهر معادن و الذهب مروج" علي ، ابوالحسن مسعودي ، -5
.م30/441 1965/ق دارالاندلس ، 1358:بيروت
.ص 243 پيشين ، اوليري ، -6
.پيشين ، 1/396368265 رفاعي ، -7
تحقيق و ترجمه ،"الفهرست" اسحاق ، محمدبن نديم ، ابن -8
-ص 444 سوم ، چاپ اميركبير ، 1366خ ، :تهران تجدد ، محمدرضا
.443
"العيان وفيات" شمس‌الدين ، ابوالعباس خلكان ، ابن -9
.دوم ، 7/249 چاپ خ ، رضي ، 1364 شريف:قم عباس احسان:تحقيق
.پيشين ، 3/4 مسعودي ، .ص 3726 پيشين ، يعقوبي ، -10
تحقيقات گروه نشريه "بررسيها و مقالات" محمد محمدي ، -11
خ ، سال 1353 دفتر 1613 ، تهران ، دانشگاه الهيات دانشكده
و ابوريحان زمان تا اسلام درجهان علم و سيرانديشه" مقاله
.ص 18 "او از پس
في‌المعرفه التقاسيم احسن":محمد ابوعبدالله مقدسي -12
و موءلفان شركت:تهران منزوي ، نقي علي ترجمه ،"الاقاليم
.خ ، 2/406405 مترجمان ، 1361
.ص 53 پيشين ، ،".انديشه سير" محمدي ، -13
|
