الاسرار كشف عرفاني هاي ويژگي
تفسيرهاي ميان در ميبدي كشف‌الاسرار جايگاه
پاياني بخش - كريم قرآن
و تفسير علم بر آمدي در كه حاضر مقاله نخست بخش :اشاره
پاياني بخشگذشت نظرتان داشت ، از وسني شيعه تفاسير نيز
كشف عرفاني و ادبي هاي ارزش هاو ويژگي بررسي به نوشتار
.پردازد مي الاسرار
معارف گروه
عرفاني تفاسير
بطناالي لبطنه و "بطنا و "ظهرا للقرآن ان
"بطنا سبعين سبعتابطن‌اوالي
باطنش هر براي و باطني و است ظاهري قرآن براي يقين به
.باطن هفتاد يا باطن هفت تا است باطني
تا ميبدي از پيش تفسير كليات و احوال اوضاع ، كه اينك
الاسرار كشف تفسير نمود باز و بررسي آمد گفته حدودي
دانسته كه همانطور.مي‌رسد نظر به آسانتر وعدتالابرار
.است قرآن صوفيانه تفاسير شمار در كشف‌الاسرار تفسير است
تصوف و عرفان منشا و منبع وارد بخواهيم آنكه بي لذا
دكتر مرحوم از تعريف و تذكر اين به "صرفا شويم ، اسلامي
اكتفا (نموده مطرح را مهم اين مختلف ابعاد كه) غني
و قرآن باطن و عصاره و لب از عبارت تصوف":كه مي‌كنيم
كه است اولياءالله شهود و كشف نتيجه و (ص)پيغمبر احاديث
و شده الهي مواهب مستحق باطن تصفيه و نفس تزكيه راه از
(11)".گشته‌اند ملكي و رباني خواطر مورد
و) ادبيات و شعر بر اسلامي ، تصوف و عرفان عميق تاثير
اعتراف بايد ترديدي بي‌هيچ كه است به‌قدري فارسي (فرهنگ
فارسي فرهنگ گنجينه از ادبعرفاني و شعر تفريق با كرد
قصد بي‌اينكه نگارنده ، .نمي‌ماند باقي قابل‌توجهي چيز
"صرفا باشد ، داشته را جريان اين فراگرد نمود باز و بررسي
( -ه 309) حلاج شهادت از پس كه مي‌كند بسنده نكته اين به
آن خون با بود ، شكل‌گيري و رشد حال در تازه كه نهالي
بزرگاني قرن يك از كمتر درعرض و شد آبياري حق راه شهيد
شهابالدين همداني ، عين‌القضاه خرقاني ، ابوالحسن چون
سنايي و ابي‌الخير ابوسعيد عربي ، ابن محي‌الدين ;سهروردي
شعر كهكشان در شوقي و شور آنچنان حافظ ، و مولوي و عطار و
را اثري كمتر "تقريبا كه آوردند به‌وجود فارسي ادب و
بي‌بهره تصوف و عرفان چاشني از نوعي به كه يافت مي‌توان
(12).باشد مانده
ترجمان" با "ظاهرا كه فكري جريان اين بارز خصوصيت
نويني فرهنگ عربي ابن محي‌الدين اكبر شيخ (13)"الاشواق
رازناكي ، همانا آفريده ، را عرفاني تاويلات و واژه‌ها از
.است آن اشراقي و شهودي معرفت و طربناكي شيدايي و شور
به‌هرحال كه -تاويلات و واژه‌ها اين ادراك كيفيت درباره
آثار در آن نمونه‌هاي و -نيست همسان لغت واضح منظور با
;مي‌خورد به‌چشم بسيار ميبدي كشف‌الاسرار ازجمله صوفيه ،
از نقل به -"عربي ابن تنزيه علي تنبيه‌الغبي" در سيوطي
:گويد عربي ابن
".كرده‌اند تحريم را ما كتب به نظر كه هستيم قومي ما"
:مي‌افزايد سيوطي و
مصطلح آنان بين كه الفاظي در صوفيه كه است آن براي اين"
ديگر معاني اصطلاحات ، آن از يعني ;مي‌كنند مواضعه است
آن كه كساني و مي‌نمايند اراده متعارف معاني از غير
بپذيرند ، ظاهري علم اهل بين متعارف معاني به را الفاظ
كه آنجا از و بحث تدقيق منظور به اينك "مي‌شوند كافر
و بوده ميبدي مسلك هم (حدودي تا و) معاصر عربي ابن
به وجودي ، وحدت عرفان در وي جايگاه اهميت به‌دليل
:مي‌شود اشاره عربي ابن تفسير از نمونه‌اي
رسول از هركسي آيه 80 نسا ، :اطاع‌الله فقد الرسول يطع من
.است نموده اطاعت را خدا كند ، اطاعت و پيروي
:فرمايد عربي ابن
نمي‌گويد چيزي بلكه ;خداي طرف از مگر نمي‌زند حرفي رسول"
رسول پس ، او خداي مگر نمي‌گويد بل ;خدا استعانت به مگر
(14)"خداست جلوه و صورت
نظر مورد و مطلوب نتيجه به آنكه براي عربي ابن كه پيداست
افكار بر را قرآني آيات و برسد "خداست جلوه و صورت رسول"
.است الهي آيات تاويل از ناگزير نمايد ، منطبق وجودي وحدت
تفسير اسلامي ، عرفان گسترش با شديم يادآور كه همانطور
قرن از بدينسان و است شده متاثر جريان اين از نيز قرآن
تفاسير مي‌كنند ، ظهور بزرگ صوفيان به‌تدريج كه سوم ،
تفاسير قديمي‌ترين از يكيميشود خلق نيز صوفيانه
ابومحمد بزرگ عارف از العظيم قرآن تفسير صوفيانه ،
چند ميبدي از پيش (15).است (ق.-ه 200283) تستري عبدالله
"حقايق‌التفاسير" يكي دارد ، وجود نيز ديگر صوفيانه تفسير
نيشابوري سلمي ابوعبدالرحمن از تفسيرالحقايق به مشهور
آن ابن‌الصلاح كه است تفسيري همان اين (ق.-ه 412-320)
لطايف ديگري و.است خوانده زندقه و كفر -فتوايي طي -را
عبدالكريم ابوالقاسم از حقايق‌العبارات في الاشارات
در نيز غزالي محمد ابوحامد.(م 465 )نيشابوري قشيري
دست به قرآن از صوفيانه تاويلي و درك اخلاص سوره تفسير
از صوفيانه تفسير دو يكي نيز ميبدي از بعد.است داده
روزبهان حضرت از عرايس‌البيان جمله مي‌شوداز ديده قرآن
.(م 654) دايه نجم از النجميه تفسيرالتاويلات و (م 606)
عدتالابرار و كشف‌الاسرار
عظيم و كبير تفسير بي‌گمان صوفيانه ، تفاسير تمام ميان در
رشيدالدين امام‌السعيد از عدتالابرار و كشف‌الاسرار
چيز" محمودالميبدي ، محمدبن احمدبن سعيد ابي بن ابي‌الفضل
.است "ديگري
از موءلف ، ژرف تاثر و ارادت دليل به بي‌مانند اثر اين
از ناياب تفسيري كتاب ايجاز و اعجاز و عرفاني انديشه‌هاي
نيز انصاري عبدالله خواجه تفسير به مناجاتنامه ، صاحب
:فرمود باره اين در ميبدي حضرتاست شده ناميده و نامي
وحيد و عصره فريد شيخ‌الاسلام كتاب طالعت فاني بعد اما"
علي‌الانصاري بن محمد بن عبدالله اسمعيل دهره‌ابي
قد رايته و معاينه كشف و في‌تفسيرالقرآن روحه قدس‌الله
غير "ترصيعا و "تحقيقا و معني و "لفظا حدالاعجاز به بلغ
فلايكاد الاختصار ، سبيل فيه سلك و غايتالايجاز جز او انه
صدرالمتامل غليل اوشيفي المترشد غرض‌المتعلم و يحصل
(16)".المستبصر
موجود اينك انصاري عبدالله خواجه تفسير اصل سوگمندانه
طبقات در است سيوطي قول آن هستي از ما آگاهي و نيست
(17).المفسرين
نيست ، صوفيانه تفسير پيشگام چه اگر ميبدي كشف‌الاسرار
از استفاده همچون عرفاني تفاسير ويژگيهاي لحاظ به اما
اشعار و شاعرانه دلكش تعابير عارفانه ، (18)نهاني لطايف
-كشف‌الاسرار اينكه ضمن.بي‌تاست خود نوع در عاشقانه
خود عصر در تفسير متعارف ويژگيهاي غالب به -"مجموعا
تفسير خصايص مهمترين بهرحال.است مانده وفادار
ساير از را آن كه ميبدي حضرت عدتالابرار و كشف‌الاسرار
قرار اين از "اجمالا ساخته ، ممتاز و مشخص همگون تفاسير
:است
سنت اهل ميبدي رشيدالدين ابوالفضل حضرت اينكه عليرغم -1
خلفاي با برخورد در بالطبع و است (19)حديث اصحاب از و
از اما باشد داشته برابر دركي و همسان نگاهي بايد راشدين
امام براي تنها نه ميبدي:كه پيداست او تفسير جاي جاي
ارادت و احترام بلكه است قايل متعالي‌تري مرتبه (ع)علي
(20).نيست انكاري قابل مطلب شيعه ائمه و بيت اهل به او
با او ديدگاه و انديشه كه برد ياد از نبايد چه اگر
تصريح و تبيين براي ما و است متفاوت بسيار شيعه مفسران
-سني مفسري عنوان به ميبدي از مشخص تفسير دو به مهم اين
مفسري عنوان به رازي ابوالفتوح و -!شيعي گرايش‌هاي با
:مي‌كنيم اشاره شيعه
كوثر حوض
را امت تشنگان تا داديم ، كوثر حوض ترا ما":فرمايد ميبدي
صديق آن ساقي بي‌سكر ، آن شارب.بي‌كدر شرابي.دهي شراب
مرتضي يكي ازهر ، عثمان يكي انور ، فاروق يكي اكبر ،
".(21)(ع)انوراشهر
حوض ساقي و است رسول حوض حوض ، ":فرمايد رازي
.است والسلام عليه‌الصلاه ابيطالب علي‌بن اميرالموءمنين
"(22)
به و عرفاني است تفسيري عدتالابرار ، و كشف‌الاسرار-2
اشارات و عارفان رموز":از متاثر شورانگيز و لطيف غايت
(23)".مذكران لطايف و صوفيان
وجوه در عامه مفسران اقوال" به توجه بر علاوه ميبدي حضرت
خود تفسير اساس "(24)غيره و احكام و آيات تفسير و قرائت
ايراد با غريب تاويلات بر مبتني عرفا نظر" مبناي بر را
كتاب مصحح.است نهاده (25)"لطيف اشعار و دلفريب عبارات
نموده تيتربندي چنين را عظيم تفسير اين عمومي ويژگيهاي
محتوي عامه ، مفسرين سبك به" است تفسيري كشف‌الاسرار.است
احكام در بحث و آيات نزول شان آنها ، اختلاف و قرائات بر
با جابجا كه عظام ، صوفيه سبك به عرفاني تاويلات فقهيه ،
و تفسير لحاظ از و است مزين انصار خواجه از چند اقوالي
و نحو و صرف و ادب و حديث و سير و خبر و فقه و تاويل
منتخب و ايشان اخلاقي مواعظ و صوفيه كلمات و اشتقاق
و بي‌نظير كتابي‌است -غزنوي سنايي بالاخص -بزرگان اشعار
منطبق كتاب صفحات تعداد.مثيل و بي‌شبيه است گنجي و بديل
(26)".است صفحه بر 2342 بالغ استانبول جامع يني نسخه بر
همان شديم ، يادآور "موكدا كه چنان آن كتاب برجسته بعد
حكما ، گفتاورد و عرفاني حكايات (27)است عرفاني درونمايه
تداعي را عرفاني برجسته متون روزگار ، پاكان و صوفيان
منابع از را روايات و حكايات اين ميبدي حضرت.مي‌كند
متون در -تغييراتي اندك با -آنها غالب و نموده نقل مختلف
في‌المثل آمده ، چشم به كشف‌الاسرار از پس و پيش صوفيه
در (ص 477 ج 6 ، ) حلاج منصور حسين‌بن گناه حكايت
نيز نيشابوري شيخ تذكرتالاولياي و نظامي مخزن‌الاسرار
(28).است شده روايت
مانسته حكايت با اختلافاتي عرفاني ، حكايت از بعضي نقل در
معراج ماجراي حكايت جمله از.مي‌شود ديده ديگر متون در
عالم در جلال و جاه با را فاجره زني كه ،(ص) رسول حضرت
نظامي مخزن‌الاسرار در (ص 338 ج 1 ، ) فرمودند مشاهده برين
.است شده داده نسبت عدويه رابعه به عطار تذكرتالاولياي و
(29)
از كشف‌الاسرار ، شاعرانه لطافت و ادبي سرشار ارزش‌هاي -3
شمار به كبير تفسير اين ممتاز و برجسته ويژگيهاي ديگر
كه فارسي ، دلكش رباعي‌هاي و بيت‌ها تك (30)مي‌رود
اين لطف بر آمده بخش هر سوم مجلس انتهاي در "معمولا
دو به نظر مورد اشعار ميان از.است افزوده بسي تفسير
:مي‌شود اشاره "ذيلا نمونه
خوش دارم منزلي اميد دركوي
خوش دارم مشكلي عشق قصه در
جهان جان اي پرسي چه دلم تفصيل
خوش دارم دلي كه دان همي جمله در
ج 1 ، 196
مباد شاه دلم ملك بر تو عشق جز
مباد آگاه خلق تو و من راز وز
ريش دل زين توام عشق نشود كوته
مباد كوتاه تو زلف سر ز دستم
ج 1 ، 130
نقل و ياد بزرگي صوفيان و عرفا از (سوم مجلس) بخش اين در
;الاعربي ابن ;ادهم ابراهيم:جمله از.است شده قول
;قصاب ابوالعباس ;دينوري ابوالعباس ;خرقاني ابوالحسن
سعيد ابو ;حداد ابوحفض ;شبلي ابوبكر ;سرخسي ابوالفضل
ابويزيد ;دقاق ابوعلي ;خفيف عبدالله ابو ;ابي‌الخير
;ثوري سفيان ;حافي بشر ;خضرويه احمد ;الاسود احمد ;بسطامي
;رويم ابومحمد ;منصور حسين‌بن ;بصري حسن ;جريري ابومحمد
;كرخي معروف ;سرخسي لقمان ;عياض فضيل ;تستري عبدالله سهل
.اينها جز..و دينوري ممشاد
و موجز بسيار مقدمه كتاب ، بارز ويژگيهاي از يكي -4
چند در كه است ، ميبدي حيرت‌انگيز عجيب و جامع فوق‌العاده
و نموده باز را كتاب (جلد ده) صفحه هزار دو از بيش سطر ،
كه است آن كتاب اين در ما شرط":است كرده معرفي به‌خوبي
نوبت سه مجلس هر در و ولا بر قرآن آيات و سازيم مجلسها
معني به اشارت هم كه وجهي بر ظاهر پارسي اول:گوييم سخن
تفسير نوبت ديگر.بود ايجاز غايت عبارت در هم و دارد
بيان و نزول سبب و مشهوره قرائات و معاني وجوه و گوييم
و دارد آيت به تعلق كه نوادر و آثار و اخبار ذكر و احكام
رموز:نوبت ديگر سه.مجراه مايجراي و نظاير و وجوه
".مذكران لطايف و صوفيان اشارات و عارفان
و يادي كه مهمي تفاسير بطن و متن در اجمالي تاملي با
و ;برجسته ابعاد و سرشار ارزش‌هاي رفت ، آنها از نشاني
دانسته روشني و به‌خوبي ميبدي كشف‌الاسرار رفيع جايگاه
كه كلامي ، و فلسفي مقولات يكسري از صرفنظر.مي‌آيد
بالطبع و ;نمي‌گنجد تصوف و عرفان مباني در "اصولا
"اساسا و "مستقلا مقولات اين به نيز كشف‌الاسرار
و عام ويژگيهاي لحاظ به:كه گفت بايد است ، نپرداخته
آن خاص شرايط و -ميبدي تا تابعين از -قرآن تفسير متعارف
عرفان همچون اختصاصي جهات از و ;ق -ه ششم و پنجم قرن در
تفسير ;يگانه ساختار و بالنده نثر و قلم غناي ;تصوف و
قرآن تفاسير تمام تارك بر عدتالابرار و كبيركشف‌الاسرار
.مي‌نمايد جلوه تفسير تاريخ ذروه بر و مي‌درخشد
:پي‌نوشتها
.ص 5 ;اسلام در تصوف تاريخ ;غني قاسم دكتر -11
.تصوف مباحث ;گلگشت ;رياحي امين محمد دكتر:به ك.ن -12
را كتاب عربي ابن كه گفته‌اند الاشواق ترجمان درباره -13
و آفريده اصفهاني مكين‌الدين دختر نظام سوزان عشق در
!اتهام؟ اين از خود مراد و استاد تبرئه براي شيخ شاگردان
روايت اينزدهاند كتاب عاشقانه واژه‌هاي تاويل به دست
و صنعان شيخ حكايت در آن تاريخي اسطوره‌اي ، ريشه‌هاي كه
عرفان بزرگان از تن چند درباره است ، نهفته ترسا دختر
:تفسير صاحب شيرازي بقلي روزبهان حضرت ازجمله عاشقانه
.است شده گفته نيز حقايق‌القرآن في عرايس‌البيان
سوزان عشق هم را عبهرالعاشقين كتاب تاليف سب آنچنانكه
فتوحات:عربي ابن به. ك.ن.دانسته‌اند ترسا دختر يكي
شيراز ;آربري:به ك.ن نيز ;روزبهان ماجراي درباره مكيه ،
;را عشق بايد مردكارافتاده مقاله نيز ;عرفان و شعر مهد
.عطار ويژه‌نامه شماره 120 ، فرهنگي ، كيهان محمدقراگوزلو ،
.نساء سوره تفسير ;فصوص‌الحكم ;عربي ابن -14
ص 304 از ;تذكرتالاوليا ;عطار:به بنگريد او درباره -15
.تا 323
.ص 1 عدتالابرار ، و كشف‌الاسرار مقدمه ;ميبدي -16
.لاتين شرح ;طبقات‌المفسرين ;سيوطي -17
:فرمايد حافظ -18
خيزد او از عشق كه نهاني است لطيفه‌اي
زنگاريست خط و لعل لب نه آن نام كه
ياد زنده فاضلانه مقدمه:به ك.ن حديث اصحاب درباره -19
ذيل ;الكفايه مفتاح و الهدايه مصباح بر همايي جلال استاد
.ص 34
در تشيع جلوه‌هاي ;اميني علامه يادنامه ;به ك.ن -20
ركني ، مهدي محمد دكتر:نيز 175 ،-ص 171 كشف‌الاسرار ،
.ص 34 كريم ، قرآن از لطايفي
.ص 640 ;جلد 10 ;كشف‌الاسرار ;ميبدي -21
.ص 188 ;جلد 12 ;روح‌الجنان ;رازي ابوالفتوح -22
.مقدمه ;كشف‌الاسرار ;ميبدي -23
;جلد 2 ايران ، در ادبيات تاريخ ;صفا ذبيح‌الله دكتر -24
.ص 257
.مصحح مقدمه ;كشف‌الاسرار ;ميبدي -25
مجموعه ;قرآن از ميبدي عرفاني دريافت:به ك.ن -26
.جلد 2 ايراني ، تحقيقات كنگره دومين سخنرانيهاي
ص تذكرتالاوليا ، ;ابي‌بكر محمدبن فريدالدين عطار ، -27
.بعد 591 ، به
گزيده گهربار روايات ;ثروتيان بهروز دكتر:به ك.ن -28
.مقدمه كشف‌الاسرار ،
كريم قرآن از لطايفي ;ركني مهدي محمد دكتر:به ك.ن -29
:به ك.ن نيز.[تا 146 ص 57 ;كشف‌الاسرار ادبي خصايص]
ص يغما ، كشف‌الاسراروعدتالابرار ، تفسير ;محقق مهدي دكتر
گزيده ;انزابي‌نژاد رضا دكتر:به ك.ن نيز 519 ،
.مقدمه كشف‌الاسراروعدتالابرار ،
.مقدمه كشف‌الاسرار ، ;ميبدي -30
|
