معاصر بزرگ مفسران آثار در علم و عقل
كه عنوانهايي همه بر علاوه جديد ، عصر :جستارگشايي
براي باشد ، قديمتر اعصار از آن كننده متمايز مي‌تواند
و بازخواني عنوان ، آن.دارد نيز ديگري عنوان مسلمانان
و علم با مسلمانان آشنايي.است مجيد قرآن در بازانديشي
قديم حكمت در آن ويژه مفهوم نه و Ration معناي به) عقل
نسبت تازه‌اي رويكردهاي تا شد سبب جديد ، تمدن در (اسلامي
نام امروزه.آيد پديد الهي آيات تاويل و تفسير و قرآن به
قطب ، سيد رضا ، رشيد عبده ، محمد طنطاوي ، همچون مفسراني
...و بازرگان مهندس طالقاني ، آيت‌الله طباطبايي ، علامه
قرآن تفسير در جديد نظرگاههاي و مكاتب صاحبان عنوان به
شناخت اما آشناست ، نامهايي ايران ، و اسلام جهان در مجيد
در بايد كه چندان ايشان ، آثار از صاحبنظرانه و انتقادي
.است نگرديده امكانپذير جوانتر نسلهاي و دانشجويان ميان
تفسيري مفصل متون قرائت دشواري لحاظ به فقط نه مشكل اين
از ناشي بلكه آثار ، اين در مندرج مفاهيم صعوبت و ايشان
اين نقد و تطبيق و مقارنه در دقيق و تحليلي آثار سهو
خوب ترجمه‌هاي و تلخيص‌ها اين ، بر علاوه.هست نيز آثار
هر بهاست نادر بسيار -الميزان مورد در جز -ندرت به نيز
عنوان تحت شده ، منتشر اخيرا كه آثاري از يكي در حال
بزرگ تفسير برمبناي 4 ،"چهاردهم قرن تفاسير در عقلگرايي"
مبحث الميزان ، و الجواهر في‌ضلال‌القرآن ، المنار ، :معاصر
بحث مورد معاصر تفاسير بر جديد عقل و علوم تاثير و تقابل
زير ، مقاله در مناسبت همين به.است گرفته قرار تحليل و
درباره نوين بابي تا شده بحث مهم موضوع اين در مجملي
فهم و قرائت به نسبت توجه و گشوده حساس و دقيق مسئله‌اي
ما روزگار انكارناپذير ضرورت كه معاصر تفاسير در عصري
.شود برانگيخته است
معارف گروه
رجوع نيازمند قرآني ، موضوعات پيرامون بررسي و بحث نوع هر
زيرا است ، برجسته مفسران و بزرگ استادان آثار به
از گروه اين تطبيقي يا و تاريخي يا تعقلي دستاوردهاي
ما براي را معاصر قرآني دانش مايه‌هاي دست اسلامي عالمان
در دور ، چندان نه زماني كه قرآني علوم.است ساخته فراهم
از خاصي بخش اختيار در و سنتي و كهن دانش‌هاي زمره
در مي‌شود ، محسوب علميه حوزه‌هاي فكري و علمي اقليت‌هاي
و بازيافته را خود اصلي جايگاه گذشته قرن يك طول
اسلام جهان ارجمند عالمان و مسلمان پژوهندگان
-اسلامي انديشه اصلي سرچشمه به رجوع بدون كه دريافته‌اند
و الهي ديانت از عميق و اصيل فهم امكان -كريم قرآن يعني
.بود خواهد ناميسر اسلام شريعت
مي‌شود ، محسوب معنوي رجعت و بازگشت نوعي كه حركت اين
و قرآني علوم تدريج به كه يافته عميقي ريشه‌هاي آنچنان
منبع تنها عنوان به گاه و منابع صدر در را كريم قرآن
در امروزه.مي‌كند معرفي اسلام در ديني و فرهنگي افاضه
اهميت از قرآني علوم و الهيات رشته‌هاي ما ، دانشگاه‌هاي
كيفيت نمي‌تواند هيچكس و است گرديده برخوردار ويژه‌اي
و مي‌شود عرضه مراكز اين در كه پژوهش‌هايي و آموزش‌ها
معاصررا اخلاقي و اجتماعي فرهنگي ، تحولات بر تاثيرآن
از يكي نو ، نظرگاههاي طرح و تازه تحقيقات.بگيرد ناديده
كه انتظار اين لذا است ، دانشگاهي فعاليت ممتاز خصلت‌هاي
خامه از قرآني علوم در ارزشي با و متعدد رساله‌هاي
و معقول انتظاري كند ، تراوش قرآني علوم رشته پژوهشگران
جامعه حاضر ، عصر در بي‌ترديد كه است نيازهايي از برخاسته
.است روبه‌رو آن با ما
اعتبار و اهميت بر ايران ، اسلامي انقلاب وقوع از پس
بسيار مجيد قرآن به مربوط تحقيقات به‌ويژه و ديني مباحث
تشيع مذهب و اسلام بزرگ ديانت كه داعيه اين.شد افزوده
و سياسي اجتماعي ، فكري ، نيازهاي پاسخ‌گويي به قادر جعفري
دست در با نيز حكومتي عرصه در و است معاصر بشر اخلاقي
و انتظامي و اجتماعي مديريت و سياسي امور زمام گرفتن
زندگي عرصه به پاي عملي شكل به ايران ، كشور اقتصادي
مواريث احياي و يافتن فعليت گواه تنهايي به خود نهاده ،
حجم حال اين بااست امروز زندگي عرصه در ديني
نه قرآن‌پژوهي زمينه در به‌ويژه ديني ، فرهنگي فعاليت‌هاي
ظرفيت‌هاي و نيازها با متناسب كيفيت ، در نه و كميت در
فعاليت‌هاي عرصه در امر اين.نيست ما جامعه در موجود
فرهنگي توليدات شاهد هنوز و دارد مصداق نيز دانشگاهي
موجود دانشگاهي قابليت‌هاي و امكانات از برآمده كه مهمي
حوزه‌هاي كه گفت بتوان شايدنيستيم نيز باشد ، كشور در
مذهبي آراي و آثار نگارش و تدوين و ضبط متولي كه علميه
اين در لازم توفيق نتوانسته‌اند هم مي‌باشند ، ما كشور در
گسترده موضوعي نتوانسته قرآني علوم و كنند كسب را زمينه
بوده ما روحانيون و طلاب براي نوآوري ، از سرشار و فعال و
تعداد و توجه قابل حجم ادعا ، اين در مثال شاهد.باشد
اخير سال پانزده طول در كه است قرآن اخير ترجمه‌هاي
و حوزه‌ها سهم كه گفت ، مي‌توان جرات به و گرديده متحقق
.است اندك بسيار زمينه اين در روحانيت ،
كه متعددي مشكلات به توجه نيز و بالا مطالب به عنايت با
-دارد وجود ما كشور در موجود پژوهشي موسسات و نهادها در
حال اين با -است مشكل صدها و ده‌ها از يكي منبع فقر كه
و ذوق محصول كه هستيم ارجمندي فردي تلاش‌هاي شاهد گاه
از معدودي تعداداست پژوهشگران از برخي پشتكار و علاقه
آنقدر چه اگر و چنين‌اند حقيقتا دانشگاهي ، رساله‌هاي
بارقه‌هاي ولي دارند را استثنا و نادر حكم كه اندكند
اميد كه آينده‌اي.مي‌شوند محسوب درآينده اميدبخش ، حركتي
بخش نويد مي‌تواند پژوهش‌هايي چنين وجود با تنها آن ، به
تعميقي و رشد چنان روند اين مي‌بايد حال هر به.باشد
موجود دانشكده‌هاي و دانشگاه‌ها معبر از ساله هر كه يابد
انديشه‌هاي و برجسته و عالي اثر صدها بلكه و ده‌ها كشور
علوم زمينه در لااقل آرزو اين.آيد پديد بي‌سابقه و بديع
بايد حتما و نيست عبث آرماني قرآني ، پژوهش‌هاي و ديني
قرار دقت و تامل مورد مشخص هدفي و برنامه همچون را آن
.دهيم
قرن تفاسير در عقلگرايي" كتاب اخيرا عرصه ، اين در
و في‌ضلال‌القرآن المنار ، الميزان ، مبناي بر چهاردهم
دانشگاهي پژوهش يك حاصل كه است توجهي قابل اثر ،"الجواهر
روانه اخيرا و بوده مدرس تربيت دانشگاه در سال 1373 در
بالاخره و تحليل روش نگاه ، نوع.است شده كتاب بازار
نويسنده تامل و سنجيدگي نشانگر كتاب ، اين در اثر موضوع
شادي نوشته كه اثر ، اين چاپ بهانه به نيز ما لذا و است
قرار بحث مورد مقاله اين در را نكاتي مي‌باشد ، نفيسي
.مي‌دهيم
نوع بر مبتني و مهم تفسيرهاي درباره رساله اين موضوع
دوره مولف ، گمان به.است حاضر قرن در علمي يا عقلي نگرش
مي‌آيد شمار به تفسير در تازه مرحله‌اي سرآغاز معاصر ،
كميت جهت از عظيم تحولي دوران‌دستخوش دراين وعلم‌تفسير
نداده بخودروي خود تحولات اين اما.است شده كيفيت و
تحولي چنين به تا بوده لازم بسياري زمينه‌هاي پيش است ،
ضد مبارزات اجتماعي ، و سياسي تحولات ;شود يافته دست
انديشه‌ها ظهور.مستشرقان و مبشران فعاليت‌هاي استعماري ،
همچنين و فلسفي و اقتصادي -اجتماعي جديد مكتبهاي و
در.هستند عوامل اين از بخشي مسيحي ، جديد كلام با آشنايي
نيز علوم نوين يافته‌هاي و جديد علم رشد اينها ، كنار
و داشته مسلمان انديشمندان نگرش و آگاهي بر اساسي تاثيري
دستخوش الهي وحي و قرآن از را آنها تحليل شيوه و تفسير
و تفسيري گوناگون سبك‌هاي ترتيب اين بهاست ساخته تغيير
اسلامي فرهنگ تاريخ در كه گرفت شكل تازه‌اي روش‌هاي
از قديم ، مباحث و مفاهيم.بود بي‌سابقه و بديع كاملا
به‌ويژه -نوين مباحثي و شد مطرح دوباره تازه منظري
راه معاصر تفسيرهاي به -علمي و سياسي و اجتماعي بحث‌هاي
"چهاردهم قرن تفاسير در عقلگرايي" رساله مولف.يافت
را دگرگوني‌ها و تحولات اين همه كه است باور براين
نتايج و فرآورده‌ها و عقل يافتن اهميت نتيجه در مي‌توان
.دانست آن
تفسيرهاي مرور مهمي ، مبحث و موضوع چنين به ورود براي
داده قرار كار دستور در دوران اين مفسران برجسته‌ترين
قطب سيد:از عبارتند آن نويسندگان و آثار اين.است شده
،(الجواهر تفسير مولف) طنطاوي ،(في‌ضلال تفسير آفريننده)
و (المنار تفسير نويسندگان) رضا رشيد و عبده محمد شيخ
تفسير صاحب) طباطبايي حسين محمد سيد فقيد علامه بالاخره
-هستند نيز تفصيلي و حجيم بسيار كه -تفاسير اين(الميزان
كيفيت كه مي‌كنند حمل را اساسي بسيار و جالب موضوع دو
قرآن از را مخاطبي هر فهم مي‌تواند كلي به‌طور آنها ، فهم
آياتي به مربوط موضوعات اين.كند تغيير دستخوش مجيد
همچنين آورده‌اند ، ميان به سخن طبيعت از كه مي‌شوند
معجزه ، جن ، ملائكه ، نظير غيبي ، امور دربرگيرنده كه آياتي
تحليل و توجه مورد الهي ، عذابهاي و خارق‌العاده امور
تفاسير ، اين و موضوعات اين رهگذر ازشدهاند قرارداده
در را آن يافته‌هاي و عقل جايگاه تا نموده سعي مولف
كه سازد روشن را نكته اين و دهد نشان دوره اين تفسير
چه عقل يافته‌هاي و كجاست تفاسير اين در عقل جايگاه
عبارت به.است نهاده آثار اين محتواي و روش بر تاثيري
چهار مبناي بر اساسي سوال يك به تا است شده سعي ديگر
جديد دانش از بردن بهره".شود داده پاسخ بحث مورد تفسير
را ما مي‌تواند حد چه تا عقلي ، اصول و مباني به اتكاء و
"رساند؟ مدد خداوند كلام درك در
اگر و است اساسي و گسترده موضوعي انصافا موضوع ، اين
با استنتاج ، و طرح بستر عنوان به را دقيقي پاسخ و تحليل
معاصر ديني فكر ابهامات از بسياري باشد ، داشته همراه خود
در تفسير تاريخ كه است اين واقعيت.شد خواهد گفته پاسخ
اصلاح نهضت بخصوص اجتماعي ، نهضت‌هاي با اخير ، قرن يك
پيوند كرده ، دگرگون را اسلامي شرق انديشه‌هاي كه ديني
بلاد از هريك در ديني اصلاح نهضت البته.دارد تنگاتنگ
در آنها همه ولي است ، داشته را خود خاص ويژگي‌هاي اسلامي
از انحطاط و فقر و ماندگي عقب و جهل زنگارهاي زدودن پي
و اصلاح نهضت آنچه.بوده‌اند مسلمان مملكت‌هاي دامان
و خاستگاه گرديده ، سبب اسلام عالم در را نوانديشي
فوري ضرورت‌هاي كه بوده نيزدنيوي‌اي و ديني خواسته‌هاي
چنين ظهور مستقيم علت.است مي‌شده محسوب مسلمانان زندگي
و فرهنگ با ناگزير و جانبه همه مواجهه مي‌بايد را نهضتي
غرب اقتدار و فرهنگ دانست ، غرب اقتصادي و سياسي اقتدار
را ما فردي و مدني و اجتماعي حيات معاصر ، دوران در
بسياري بلكه روشنفكران ، و فرهيختگان فقط نه و كرد دگرگون
واكنش يا و تامل يا اضطراب نيزدستخوش را سياسي رجال از
مواجهه كه است معتقد معاصر برجسته متفكران از يكي.نمود
غرب به نسبت دوگانه احساسي زمين مغرب با مسلمان كنندگان
در (Ambivalence) توامان كين و مهر احساس اين":دارند
صفت و مانوس پديده‌اي زمين مشرق در اكنون غرب ، برابر
دانش به كه آن عين در كه است روشنفكراني از بسياري ممتاز
نام به را غرب سياسي ، لحاظ از بسته‌اند ، دل غربي فرهنگ و
حميد دكتر)".مي‌كنند محكوم خود آزادي و استقلال دشمن
ص موج 1352 ، تهران ، جامعه ، و دين درباره گفتار شش عنايت ،
(19
شرق كه احياگرانه‌اي و اصلاح‌گرانه نهضت‌هاي اصلي شعار
احياي و اصيل سرچشمه‌هاي به بازگشت نورديد ، در را اسلامي
اصلي باور.است اسلام رفته كف از و بنيادين توانمندي‌هاي
مهجور عقيده يك نه اسلام كه است نهضت ، اين اين در محوري و
و دنيوي و ديني عيار تمام نظام يك بلكه قلبي ، ايمان و
.است بالنده فرهنگ يك و اجتماعي و عبادي و سياسي و اخلاقي
و نيست غيراجتماعي و راكد دين يك اسلام بنابراين
حتي و سياسي اجتماعي ، وجوه همه متضمن آن برنامه‌هاي
به نهضت اين.است مسلمانان رستگاري و بهبود براي اقتصادي
بر مدام كه مسيحي غرب و مسيحيت مقابل در طبيعي صورت
و مي‌افزود خويش سياسي و اقتصادي قدرت و استعماري سيطره
قرار داشت ، خود فرهنگي ارزش‌هاي ترويج در وافر سعي نيز
.بود يافته رشد و گرفته
سرانجام كه بود ساز دوران و بزرگ مواجهه همين متن در
مسلمانان عقبماندگي علل جستجوي در مسلمان عالمان
علوم به دستيابي فقدان كه رسيدند نتيجه اين به و برآمدند
واپس‌ماندگي اصلي علت علم ، تحصيل امكانات نبود و
"كرد؟ بايد چه" كه بود اين اصلي سئوال پس.است مسلمانان
آموزش در اسلام سفارشات بر تاكيد با كه بود اين پاسخ يك
به علم ، چهره از الحاد و كفر اتهام زدودن نيز و علوم
انتسابش دليل
علوم فراگيري به را قرآن پيروان همه مسلمانان ، غير به
سيدجمال‌الدين.برانگيزند جديد دستاوردهاي و فناوري نوو
پس و بود فراگير و بزرگ حركت اين جنبان سلسله اسدآبادي
در وييافت بي‌سابقه‌اي گسترش و شدت جريان اين وي از
:مي‌گويد چنين باره اين
را يكي;كرده‌اند قسم دو به را علم زمان اين در ما علماي"
...فرنگ علم مي‌گويند را يكي و مسلمانان علم مي‌گويند
ارسطو به كه را علومي آن مسلمانان كه است تعجب بسيار
يكي ارسطو گويا مي‌خوانند ، رغبت غايت به را آن است منسوب
(گاليله)كليكو به اگرسخن اما و بوده مسلمانان اراكين از
.مي‌انگارند كفر را آن شود ، داده نسبت كپلر و نيوتون و
نه و است ارسطو نه دليل ، و است برهان علم ، مادر و پدر
منع كه آنها و باشد بوده برهان كه آنجاست در حق.كليلو
اسلاميه ديانت صيانت خود به‌زعم مي‌كنند معارف و علوم از
.هستند اسلاميه ديانت دشمن في‌الحقيقه آنها.رامي‌نمايند
".است اسلاميه ديانت معارف و علوم به آنها نزديكترين
(ص 67...عقلگرايي)
اين به اسلامي متفكران از عده‌اي تا شد ، سبب انگيزه همين
مسلمانان از را دانش غربيان اساسا كه برسند نتيجه
مسيحي غرب وسطي ، قرون ظلماني درهنگامه‌هاي و گرفته‌اند
عربي زبان از مسلمانان فرهنگي و علمي متون ترجمه مدد به
اولا ترتيب اين به.شد آن دوباره كشف به ، موفق لاتين به
و داشته غربيان برابر در كمتري حقارت احساس مسلمانان
ديگر اينكه ودوم آوردند دست به نفس به اعتماد نوعي
علوم چهره از زندقه و كفر گرد زدودن منظور به توجيهاتي
.نداشت ضرورت غربي علمي دستاوردهاي و جديد تجربي
در فرهنگي نهضت و حركت اين پي در كه فراواني بحث‌هاي
بود موضوع صدها و ده‌ها دربرگيرنده شد ، آغاز اسلام جهان
از.مي‌داشت مشغول خود به را اسلامي ملل انديشوران كه
يا تلائم بحث گرفت ، قرار توجه مورد بسيار كه مباحثي جمله
موضوعات طرح با بحث اين.بود علم و دين ميان ملايمت عدم
وراثت علم سپس و داروين تكامل نظريه نظير جنجال‌برانگيزي
پي مسيحي‌در ومتكلمان متفكران.رسيد اوج به
اجتماعي از اعم زندگي ، عيني صحنه‌هاي وسيع سكولاريزاسيون
را آن تقريبا و داده دنيا و دين جدايي به راي فردي ، و
اخلاقي و فردي كاركردهاي دين نتيجه دربودند پذيرفته
انسان‌ها جزيي و متكثر عقول به جهاني اين امورات و يافته
به نمي‌توانست مسلمانان براي بحث اين.بود شده واگذار
ايمان كيفيت نه.گيرد صورت ساده تفكيك يك با و صورت همين
چنين مستقيما اسلامي ، متون آموزه‌هاي محتواي ونه اسلامي
از تازه‌اي موج بنابراين نمي‌داد ، مسلمانان به اجازه‌اي
.شد آغاز نظريه‌پردازي و تحقيق
رضوي مسعود
دارد ادامه
|
