|
كشاورزي تحقيقات روش در تحول ضرورت
عمادي محمدحسين دكتر
جهاني سطح در كشاورزي بهره‌برداري و توليد نظام در بنيادي تحولي دوم ، جهاني جنگ از پس
زراعي و دامي توليدات رساندن حداكثر به غربي ، كشورهاي در تحول اين محور پيوست ، وقوع به
نيازهاي تامين و خودكفايي به رسيدن و غذايي جنوب ، امنيت كشورهاي در و مزرعه سطح در
و داشت كاشت ، جديد ماشين‌آلات)مكانيكي زمينه‌هاي در تحول اين.است بوده جامعه اساسي
شده اصلاح بذرهاي بيولوژيك‌شامل و (آفت‌كش‌ها و سموم شيميايي ، كود) شيميايي و (برداشت
و توليد ساختار در شديدي دگرگوني باعث "سبز انقلاب" عنوان با و داده رخ پرمحصول ،
.است شده بين‌المللي و ملي سطوح در زراعي و دامي توليدات چشمگير افزايش
دستخوش شدت به نيز توليد نظام‌هاي و ساختار توليد ، فرآيند در چشمگير تحول با همراه
بيولوژيك ، مهمتر همه از و مكانيكي و شيميايي جديد فناوري‌هاي كاربرد.است شده تغيير
نتيجه در و شود توزيع جهان كشورهاي از وسيعي سطح در پرمحصول بذرهاي عمل در تا شد باعث
.آيد وجود به توليد ارقام در گسترده‌اي و شديد يكنواختي و يابد كاهش ژنتيك‌موجود تنوع
كودهاي و سموم ماشين‌آلات ، همچون ديگري عوامل ظهور دليل به ژنتيك يكنواختي اين از گذشته
بود ، متفاوت اكولوژيك ويژگي‌هاي و شرايط به متكي قبلا كه محصولات توليد نظام شيميايي ،
آسيبپذيري ميزان بر خود اين كه شد همگون زيادي حد تا و گرفت قرار تاثير تحت شديدا
.افزود محيطي عوامل و امراض آفات ، به نسبت جديد توليدي نظام‌هاي
داشت ، همراه به را اكولوژيك بعد از كشاورزي نظام‌هاي آسيبپذيري نه‌تنها شده ياد تحولات
عمدتا مشكلات اين بروز علت.آورد پديد را مشكلاتي نيز اجتماعي -اقتصادي ابعاد در بلكه
.مي‌باشد جوامع اين اجتماعي و اقتصادي بستر با وارداتي تحولات و تكنولوژي‌ها انطباق عدم
آن اقتصادي منافع و شده جوامع دراين طبقاتي فاصله افزايش باعث خود نوبه به امر اين
مواردي در و مي‌شود روستايي پردرآمد گروه‌هاي نصيب عموما
با مرتبط مجموعه‌هاي بين شد موجب عوامل اين.درپي‌دارد را خرده‌پا كشاورزان شدن فقيرتر
اجرايي نظام و اعتبارات و شود ايجاد فاصله ترويج و آموزش تحقيقات ، همچون كشاورزي تحول
" بازانديشي اين عمده موارد از يكي.كنند بازانديشي خود راهكارهاي و سياست‌ها به نسبت
.است بوده كشاورزي توسعه و ترويج آموزش ، تحقيقات ، بر حاكم "روش‌شناسي در تحول
تحقيقاتي روش‌هاي در موجود تنگناهاي
مورد اخير دهه سه در است حاكم كشاورزي توسعه و تحقيق فرآيند بر كه رايجي روش‌شناسي
را موجود تنگناهاي.است گرفته قرار ميداني كارشناسان و صاحبنظران جدي انتقاد و اعتراض
:كرد خلاصه زير شرح به مطروحه اعتراضات و انتقادات لابه‌لاي در مي‌توان
ضعف و سوم جهان كشورهاي در موجود سنتي نظام:وترويج آموزش تحقيق ، فرآيند جدايي -1
اين از مشكلاتي بروز باعث عملا ترويجي ، و آموزشي تحقيقاتي ، فعاليت‌هاي بين ارتباطي
تحقيق نتيجه در.مي‌شود تلف وترويج آموزش تحقيق ، فرآيند بين زيادي كه‌زمان مي‌شود قبيل
دليل ، همين به.است كرده تغيير او نياز و شرايط عملا كه مي‌رسد مصرف‌كننده دست به زماني
توسعه فرآيند در عملا تحقيقات نتايج از بسياري است ، لازم كارآيي فاقد تحقيق نتيجه
نياز مبناي بر تحقيقاتي اولويت‌هاي از بسياري اصولا زيرا نمي‌گيرد قرار استفاده مورد
امكانات و زندگي محيط بين آشكار تفاوتي كه آن ضمن نمي‌باشد ، استوار كشاورزان و مخاطبان
تحقيقاتي ايستگاه‌هاي محيط و شرايط به نسبت آنها مزارع و روستاها در سنتي بهره‌برداران
پروژه‌هاي از بسياري مبناي كه مي‌شود باعث امر اين.دارد وجود دانشگاهي و دولتي
از بسياري نتايج لذا شود ، استوار متفاوت كاملا شرايط نادرست پيش‌فرض‌هاي بر تحقيقاتي
اجرا و تعميم قابل روستاييان مزارع در تحقيقاتي ، استاندارد ايستگاه‌هاي موفق تحقيقات
بررسي جانبه همه و جامع ديدگاه يك از روستاييان و كشاورزان مشكلات و مسائل همچنين.نيست
اقتصادي و اجتماعي علوم تحليلگران اعتراض مورد فني تحقيقات هميشه رو اين از.نمي‌شود
تلقي بي‌پايه و ضعيف فني ، جنبه از اجتماعي اقتصادي ، تحليل‌هاي و راه‌حل‌ها و گرفته قرار
.است شده
ميزان محدوديت:كشاورزي مسائل با مرتبط تحقيقات در يافته اختصاص منابع محدوديت -2
عديده مسائل و كشاورزي توسعه راهگشاي بتواند كه كشاورزي تحقيقات به تخصيصي اعتبار
.است كشاورزي بخش در توسعه و تحقيق اساسي مشكلات ديگر از باشد سوم جهان جوامع كشاورزان
به نياز دليل به كشاورزي زمينه در پژوهشي طرح‌هاي بودن پرهزينه امر اين دلايل مهمترين
پژوهشگران زياد دستمزد و نگهداري هزينه‌هاي نيز و دام زمين ، آب ، همچون امكاناتي و منابع
مزارع در سال‌ها آزمايش يك كه مي‌شود باعث دامي و زراعي فعاليت‌هاي بودن فصلي.است
تمام جوي تغييرات يا و كوچك اشتباه يك دليل به مواردي در و انجامد طول به دولتي پرهزينه
عملا دامي و زراعي بوم‌هاي زيست در زياد تنوع و باشند داشته تكرار به نياز آزمايش‌ها
صورت كشور يك نقطه چندين در رقم چند مقايسه يا محصول يك تطابق آزمايش كه مي‌شود باعث
افزايش و پژوهشي نياز مورد مراكز تعدد باعث عملا اقليمي تنوع و پراكندگيپذيرد
.مي‌شود تحقيقاتي ايستگاه‌هاي ايجاد هزينه سرسام‌آور
جدي مشكلات با سوم جهان كشورهاي در كشاورزي تحقيقات است شده موجب فوق عوامل مجموعه
.بينجامد كشورها اين در كشاورزي توليد و مشكل حل به كمتر و شود روبه‌رو
برنامه‌ريزان و سياستگذاران پاي پيش در راه‌حلي چه
دارد؟ وجود سوم جهان كشورهاي
.است "واقع‌بينانه و عالمانه شناخت" توسعه‌اي اقدام و حركت هر در گام اولين كه است بديهي
روش‌شناسي و شيوه‌ها در كه است لازم كشاورزي بهبود درامر
به متكي) واقع‌بينانه و (بودن علمي) عالمانه عنصر دو به توجه با كشاورزي تحقيقات
.كرد آغاز را جديدي حركت (موجود واقعيات
كشاورزي تحقيقات نظام بهبود و تحول
و دانش نظام در تحول نيازمند كشاورزي بخش در تحولي هرگونه كه پذيرفت بايد چيز هر از قبل
كشاورزي بخش در اصولي و اساسي تغيير هيچ‌گونه صورت اين غير در.است كشاورزان اطلاعات
.شد نخواهد حاصل
اطلاعات ، كه است مداوم سويه دو فرآيند يك (AKS) "كشاورزي دانش نظام" سيستمي ديدگاه از
عناصر و دانش سيستم جريان اين اجزاي.مي‌كند منتقل كشاورزان به را مهارت و دانش عقايد ،
سيستم زيربناي عنوان به و داشته اكولوژيك و تعاملي ارتباط يكديگر با آن دهنده تشكيل
.مي‌كند عمل موقعيت و مكان درهر انسان‌ها ، اجتماعي حيات
هرگونه و مي‌يابد جريان رسمي سازمان‌هاي و اجتماعي نهادهاي از استفاده با دانش سيستم
گروه آن كه است ممكن و ميسر زماني خاص ، اجتماعي گروه يك دانش و فرهنگي نظام در تحولي
.باشد داشته را موجود سيستم با اكولوژيك تطبيق و هماهنگي توان
و ترويج تحقيقات ، متولي كه سازمان‌هايي در سازماني مهندسي و طراحي هرگونه منظور به
.است اجتنابناپذير ضرورت يك آن رعايت و فوق‌الذكر پيچيدگي‌هاي درك هستند كشاورزي آموزش
و به‌تنهايي كه هستند كشاورزي دانش سيستم ازاجزاي يكي كدام هر آموزش و ترويج تحقيق ،
پايدار تحول هيچ‌گونه توان كشاورزان دانش نظام با و همديگر با اكولوژيك تعامل يك بدون
.داشت نخواهند را كشاورزي دانش نظام در
شده انجام زيادي تلاش‌هاي اخير دهه دو در سيستمي ديدگاه يك و فوق‌الذكر باور به توجه با
به پاسخگويي در ترويجي و پژوهشي فعاليت‌هاي فرآيند و سازمان شيوه و روش‌شناسي تا است
نظام‌هاي پژوهش‌هاي ظهور زمينه در تلاش‌ها اين از يكي.شود اصلاح فوق‌الذكر معضلات
.است كشاورزي
Farming Systems Research (FSR)به موسوم "كشاورزي نظام‌هاي پژوهش" ظهور
چاره‌جويي‌هاي به شرايط بهبود و موجود وضع اصلاح منظور به ميداني دانشمندان و متفكران
و مورداستقبال شدت به كه اخير دهه دو مطروحه راه‌حل‌هاي از يكي.زده‌اند دست متفاوتي
.است FSR به مشهور "كشاورزي نظام‌هاي پژوهش" گرفته ، قرار حمايت
مطرح كشاورزي در پژوهش سنتي نظام معضلات رفع براي راه‌حلي عنوان به تحقيق جديد شيوه اين
.است شده منتشر سوم جهان كشورهاي ديگر به سرعت به شرقي‌آسيا جنوب كشورهاي از و شد
.است بوده زيادي تحولات دستخوش تاكنون شكل‌گيري زمان از تحقيق شيوه اين البته
آن اصلي محورهاي كه است استوار پژوهش از جديد روش‌شناسي يك بر عملا (FSR) تحقيق شيوه
:از عبارتند
نگرش بر متكي زيادي حد تا تحقيق روش اين است ، مشخص شيوه اين نام از كه طور همان -
اين‌رو ، ازميشود تلقي سيستم يك زراعي ، فعاليت‌هاي مجموعه آن ، براساس و است سيستمي
(سيستم) منظومه يك عنوان به بايد را آن بيروني و دروني روابط و است اجزايي شامل مزرعه هر
كردن لحاظ.كرد دوري كشاورزي به جزيره‌اي و مجرد نگرش از و قرارداد تحليل و بررسي مورد
.است روش اين بارز ويژگي‌هاي ديگر از محيط شناخت طريق از اقتصادي و اجتماعي تحليل‌هاي
كه صورتي به است ، تحقيق فرآيند در محلي كشاورزان خود مشاركت روش اين عمده ويژگي ديگر -
طريق اين از.مي‌پذيرد صورت كشاورزان خود دامداري‌هاي و مزارع در عملا موردنظر تحقيق
آن از بلكه مي‌شود ، ملحوظ ابتدا از روستاييان مزرعه واقعي مشخصات و ويژگي‌ها تنها نه
در وي از و مي‌كند آغاز كشاورز واقعي معضلات و نياز برمبناي را خود پژوهش محقق مهمتر
تحقيق ، بين فاصله كه مي‌شود باعث روش اين.مي‌گيرد ياري آن حل و مساله شناخت فرآيند
.يابد كاهش زيادي حد تا نيز تحقيق هزينه‌هاي و شود كاسته پژوهش يافته‌هاي توسعه و ترويج
چند رهيافت يك (FSR) كشاورزي نظام‌هاي پژوهش كه گفت مي‌توان مختصر و جامع تعريف يك در
افزايش دنبال به كشاورزان ، دادن مشاركت و سيستمي تفكر از استفاده با كه است رشته‌اي
.است كشاورزي فعاليت‌هاي بهره‌وري
و مزرعه جمله از خاص ويژگي‌هاي داراي مذكور پژوهش كه مي‌شود باعث عمده ويژگي دو اين
پژوهش اولويت شود ، تحليل و توصيف فراگير نگاه يك در مرتبط مجموعه يك عنوان به دامداري
بخش يك زمينه در پژوهش شود ، تعيين آن مشكلات و مزرعه درباره جامع مطالعه ازطريق عملا
تحقيق يك نتايج ارزيابي در و باشد آن با مرتبط اجزاي شناخت و بررسي نيازمند مزرعه از
منظومه‌اي چند شناخت يك دليل همين به و شود ملحوظ نيز مرتبط سيستم‌هاي ديگر تاثيرات
مروج و مشاور محقق ، نقش همزمان روش اين در ميداني پژوهشگر كه آن ضمن است ، نياز مورد
.دهد شركت نيز را كشاورز تحقيق ، فرآيند در كه مي‌كند سعي و دارد دوش بر را كشاورزي
پاسخگوي كه آن از قبل محقق كه نحو اين به است ، "بالا به پايين تحقيق" يك تحقيق نوع اين
مخارج.آنهاست مشكلات و خرده‌پا كشاورزان نياز پاسخگوي باشد ، خود سياستگذاران و مسوولان
.است كمتر نسبي به‌طور نيز پژوهش نوع اين
راهكارهاي با مختلف پژوهشي موسسه‌هاي و محققان توسط (FSR) كشاورزي نظام‌هاي پژوهش
كه كرد شناسايي آنها اكثر در را عمومي مرحله سه مي‌توان اماميپذيرد انجام متفاوت
:از عبارتند
محدوده اجزا ، رابطه و سيستم اجزاي تعيين شامل موردمطالعه ، سيستم شناخت و شناسايي (اول
.غيره و كننده تسريع عوامل و محدودكننده عوامل سيستم ، خروجي و ورودي سيستم ،
نهادي ، بيولوژيك ، اجتماعي ، اقتصادي ، ابعاد از سيستم مشكلات و محدوديت‌ها شناسايي (دوم
به مختلف ابزار و فنون روش‌ها ، آزمون طريق از راه‌حلي تدوين بالاخره و توليدي و سازماني
.محدودكننده عوامل كردن كم و سيستم بهره‌وري و كاركرد ارتقاي منظور
نهاد و كشور اقتضاي به اخير دهه سه در روش‌شناسي اين كه ذكرآن قابل و مهم نكته
به نيز آن مفهوم كه نحوي به است شده متعددي تحولات و تغييرات دستخوش مربوطه ، تحقيقاتي
با را مذكور روش‌شناسي تحقيقاتي سازمان‌هاي و پژوهشگران برخي.است يافته تحول جدي طور
بنيادي به‌طور را آن برخي و كرده‌اند قلمداد يكسان سنتي پژوهش‌هاي در روبنايي تحولات
.كرده‌اند متحول
شده باعث كه بوده شتابزده حدي به اخير دهه دو در تحولات سير كه است آن مهمتر نكته اما
و سرعت با گيرد قرار توجه مورد ريشه‌اي و محتوايي صورت به كه آن جاي به روش اين عملا
.شود كارگرفته به فراوان شتابزدگي
و كنش درهم‌آميختن به مي‌توان اخير ، دهه دو طي روش‌شناسي اين در اساسي تحولات ميان از
كه نحوي به شود ، افزوده فرآيند اين بر تغيير و توسعه مقوله شد باعث كه كرد اشاره پژوهش
مقوله بر روش اين در.كنند نامگذاري (FSRD) "توسعه و كشاورزي نظام‌هاي پژوهش" را آن
.مي‌شود تاكيد بيشتر است ، مزرعه‌اي درون منظومه‌اي پژوهش‌هاي نتيجه كه توسعه و تغيير
ديدگاه آن در كه ناميده‌اند (FSRE)"ترويج و كشاورزي نظام‌هاي پژوهش" را آن نيز عده‌اي
توجه كانون در ترويجي ، روش‌هاي با مزرعه درون منظومه‌اي تحقيقات نتايج انتقال و ترويجي
.است پژوهشي اولويت‌هاي تعيين مقوله روش‌شناسي ، اين در اساسي مسائل از يكي.مي‌گيرد قرار
را كشاورزي پرهزينه پژوهش‌هاي سوي و سمت نهايتا و است كليدي و حساس بسيار موضوع اين
.مي‌كند تعيين
ايران در مزرعه‌اي درون و مشاركتي پژوهش‌هاي از روش اين رواج شاهد روزي است ممكن آيا
موسسات و پژوهشگران تحقيقاتي اولويت‌هاي و كشاورزان نيازهاي بين عميق شكاف تا باشيم
نگرش‌هاي به را خود جاي موضوعي و جزءنگرانه نگرش و شود برطرف سريع‌تر هرچه پژوهشي
بدهد؟ منظومه‌اي و جامع‌نگرانه
|
