طرح ساده اي از كاوشگر SNAP (كاوشگر ابرنواختر ـ شتاب)
پائول پروس
ترجمه: سليمان فرهاديان
شواهد جديد نشان مي دهد كه جهان با شتاب فزاينده اي در حال انبساط است. بنابر اين اطلاعات بايد اذعان كرد يك نوع ناشناخته از انرژي باعث اين شتاب فزاينده در انبساط جهان شده است. شايد بتوان گفت اين «انرژي سياه» كه باعث انبساط جهان مي شود «يكي از مهم ترين اسرار بنيادي در علوم پايه» است. به نظر مي رسد نوري كه از ستارگان در حال انفجار دوردست مي رسد، نشانه هايي با خود دارد كه شايد بتواند در حل اين معما كمك كند. پرسشي كه هم اكنون پيش روي ما قرار گرفته اين است كه: ماهيت انرژي سياه كه در تمام جهان وجود دارد چيست؟ براي حل اين مسئله فيزيكدانان، اخترشناسان و مهندسان آزمايشگاه بركلي ضمن تشريك مساعي با همكاران خود در دانشگاه كاليفرنيا و ساير موسسات تحقيقاتي درصددند تا ماهواره اي به نام SNAP(كاوشگر ابرنواختر / شتاب) را در مدار قرار دهند. فرانك ولزك از انستيتو تحقيقاتي ماساچوست ضمن تشريح فعاليت سازمان هاي مختلف براي حل اين مشكل مي گويد دپارتمان انرژي با تقبل هزينه هاي تحقيقاتي بخش فيزيك آزمايشگاه بركلي به مدت يك سال بودجه يك طرح تحقيقاتي را تامين كرده است. قرار است در اين طرح با كشف اسرار بنيادي علوم پايه پرده از رازهاي كيهان برداشته شود، چرا كه به گفته مايكل ترنر از دانشگاه شيكاگو اين مسئله «مهم ترين معضل فيزيك نظري» است. قرار است ماهواره SNAP يك تلسكوپ ۲ متري بازتابشي سه آينه اي را به ارتفاعات بالاي مدار زمين منتقل نمايد. اين تلسكوپ هر دو هفته يك بار زمين را دور خواهد زد. اين ماهواره ضمن عكسبرداري مرتب از قسمت هاي مختلف آسمان حدود دو هزار ابرنواختر را طي يك سال كشف خواهد كرد كه اين تعداد ۲۰ مرتبه بيشتر از تعداد ستارگان در حال انفجار منحصر به فردي است كه مي توانستيم طي يك دهه در مراكز و پايگاه هاي تحقيقاتي زميني تهيه كنيم. اين ستارگان در حال انفجار شواهد بسيار مهمي براي كشف راز انرژي سياه محسوب مي شوند. بررسي اين نوع ابرنواخترها كه در مركز كيهان شناسي بين المللي ابرنواخترها در آزمايشگاه بركلي و مركز تحقيقات ابرنواختر استراليا انجام شد به نتايج جالب توجهي منجر شد كه در سال ۱۹۹۸ دستاوردهاي آن اعلام شد. براساس اين بررسي مشخص شد كه جهان با شتاب فزاينده اي در حال انبساط است، به همين دليل مجله «ساينس» از اين دستاورد با عنوان «مهم ترين موفقيت سال» نام برد. از تلفيق اين نتايج با ساير بررسي هاي كيهان شناختي همانند MAXLMA,BOOMERANG كه بر پايه تجزيه و تحليل تابش پس زمينه ريز موج كيهاني كار مي كنند، مشخص شد كه اطلاعات به دست آمده از ابرنواخترها مويد اين نكته است كه جهان از لحاظ هندسي «مسطح» است و حدود دو سوم از چگالي آن به دليل يك نوع از انرژي ناشناخته است كه باعث انبساط جهان مي شود. براي تاييد اين اطلاعات SNAP بايد بسياري از اين نوع ابرنواخترها را در جابه جايي قرمز Redshift بزرگ تر از آنچه كه تاكنون مشاهده شده است، كشف كند.
از آنجايي كه ميزان توانايي SNAP براي اندازه گيري ميزان انحناء و طيف هاي نور بسيار زياد است، عدم قطعيت هاي مربوط به درخشندگي و جابه جايي قرمز ابرنواخترهاي بسيار دوردست به حداقل ممكن كاهش مي يابد.
SNAP با تجهيزات نوري پيشرفته اي كه دارد به عنوان يك ابزار اندازه گيري بسيار دقيق عمل خواهد كرد. قسمت هاي مختلف اين ماهواره عبارتند از:
• يك دوربين با قدرت ديد يك ميليارد پيكسل CCD و ميدان ديد يك درجه مربع و بازدهي كوانتمي بالاي هشتاد درصد، كه مي تواند طول موج هاي بين ۳۵۰ نانومتر تا يك ميكرومتر را در بر گيرد.
• يك دوربين تصويربرداري زيرقرمز با ميدان ديد عالي.
• يك طيف سنج حساس به طول موج هاي ماوراء بنفش نزديك تا زيرقرمز نزديك.
پاسخ اغلب تجهيزات اخترشناسي كه فعلاً مورد استفاده قرار مي گيرند نسبت به نور قرمز و زيرقرمز بسيار ضعيف است و نمي توان آن ها را به يكديگر اتصال داده و به صورت آرايه اي از تجهيزات مختلف مورد استفاده قرارداد. اما SNAP برخلاف تجهيزاتي كه فعلاً مورد استفاده قرار مي گيرند از ابزارهاي پيشرفته اي همانند دوربين ها و طيف سنج هاي با حساسيت بالا كه توسط آزمايشگاه بركلي ابداع شده است و همچنين از آشكارسازي ويژه فيزيك انرژي بالا استفاده مي كند.
اين تجهيزات را مي توان طوري با يكديگر ارتباط داد كه يك شبكه بسيار وسيع را تشكيل دهند تا حساسيت آن ها نسبت به نور زيرقرمز زياد شده و ابزار ايده آلي را براي يافتن ابرنواخترهاي دوردست با جابه جايي سرخ بالا به وجود آيد.
مقدمات اكتشاف
طي ساليان طولاني طرح هاي كيهان شناختي مربوط به ابرنواخترها توسط دپارتمان انرژي، بنياد ملي علوم و ناسا مورد حمايت قرار مي گرفت، كه طي اين طرح ها انبساط جهان با استفاده از جابه جايي سرخ و درخشندگي ابرنواخترهاي دوردست مورد مطالعه قرار مي گرفت. اين ابرنواخترها ـ ستارگاني كه طي يك فرآيند گرما هسته اي منفجر شده و نورشان ممكن است از كل كهكشان هم بيشتر باشد ـ مي توانند به عنوان يك «شمع استاندارد» براي تحقيق درباره وضعيت جهان مورد استفاده قرار گيرند.
نور آنان كه طي حركت مسيري منحني را مي پيمايد، تا حدود بسيار زيادي به يكديگر شبيه است و آن قدر درخشنده هستند كه مي توانيم آن ها را از وراي ميلياردها سال نوري مشاهده كنيم. تا سال ۱۹۸۸ چندين نمونه از اين ابرنواخترها مورد بررسي قرار گرفت و جزييات آن به دقت تجزيه و تحليل شد به طوري كه دانشمندان طرح كيهان شناسي ابرنواخترها و همكارانشان در مركز ابرنواخترها در استراليا در مورد چگونگي انبساط جهان به نتيجه نهايي رسيدند. آنان مطمئن شدند كه برخلاف نظريات رايج كه ابراز مي كرد سرعت انبساط جهان در حال كاهش است، جهان با سرعت فزاينده اي منبسط مي شود.
جابه جايي قرمز و انبساط جهان
همان طور كه نور در مسير خود به حركت در فضا ادامه مي دهد، فضا نيز به نوبه خود منبسط مي شود. نتيجه نهايي اين اثر آن است كه امواج نور كشيده شده و نور آن ها به سمت انتهاي قرمز طيف منتقل مي شود. در حقيقت نوري كه از كهكشان هاي بسيار دوردست به ما مي رسد مسافرتي چند ميليارد ساله را پشت سر گذاشته است و بنابراين تصوري از جهان را در زمان هاي بسيار دور، يعني زماني كه عمر جهان فقط چند درصد عمر فعلي آن بود، در اختيار ما قرار مي دهد. اگر قرار بود كه انبساط جهان تحت اثر گرانش با شتاب كند شونده اي صورت گيرد، آن وقت ابرنواخترهاي كهكشان هاي دوردست مي بايست از آنچه كه جابه جايي سرخ نشان مي دهد، درخشان تر و نزديك تر باشند. اما ابرنواخترهايي را كه ما در فاصله هاي بسيار دور مشاهده مي كنيم چيز ديگري را براي ما بيان مي كند. در جابه جايي سرخ بالا، فواصل دوردست، تاريك تر از آن چيزي به نظر مي رسند كه اگر قرار بود انبساط جهان با شتاب كند شونده صورت گيرد، يعني آن ها بايد در مكاني دورتر از آنچه كه جابه جايي سرخ مورد نظر بيان مي كند قرار داشته باشند و اين خود شاهد بسيار خوبي است بر اين كه انبساط جهان با سرعت فزاينده اي رخ مي دهد.
ثابت كيهان شناسي
در مراحل ابتدايي تشكيل گيتي كه جهان بسيار چگال و ماده بسيار متراكم بود، جاذبه گرانشي بسيار قوي بين ذرات ماده حاكم بود و در نتيجه انبساط جهان با سرعت بسيار كمي انجام مي شد. اما امروزه به دليل اين كه مدت هاي مديدي از شروع انبساط گذشته است اجزاي ماده از يكديگر بسيار دور شده و بنابراين چگالي جهان بسيار پايين است. در حقيقت چگالي آن به حدي كم شده است كه به نظر مي رسد فقط يك نوع انرژي سياه ناشناخته باعث انبساط سريع تر جهان شده است. انرژي سياه شايد همان چيزي باشد كه آلبرت اينشتين از آن با عنوان «ثابت كيهان شناسي» نام برده است. اين ثابت عبارت دلخواهي است كه به تئوري نسبيت عام افزوده شده است تا اطمينان حاصل شود كه آن رابطه بيانگر جهان ايستا است. هر چند كه خود آلبرت اينشتين بعدها از اين ايده دست برداشت اما شواهد دال بر انبساط شتابدار جهان كيهان شناسان را بر آن داشت كه يك بار ديگر ثابت كيهان شناسي را در روابط خود مدنظر قرار دهند. در كهكشان هاي معمولي طي هزاران سال فقط چند ابرنواختر مشاهده مي شود. اين ابرنواخترها هم آنچنان دور هستند كه فقط چند ده تا از آنان با دقت قابل قبول براي پاسخ گويي به سوالات كليدي كيهان شناسي مورد بررسي قرار گرفته اند. پيش از آنكه بتوان ماهيت واقعي انرژي را با اطمينان كامل تعيين كرد، لازم است ابرنواخترهايي با گستره وسيع تري از جابه جايي سرخ رصد شوند. در عين حال لازم است كه در اين رصدها كنترل و دقت بيشتري روي عدم قطعيت هاي سيستماتيك صورت گيرد. اكنون SNAP يا كاوشگر ابرنواختر ـ شتاب را به كار اندازيد. SNAP نه تنها قادر است در هر سال صدها ابرنواختر را كشف كند، بلكه مي تواند نور خوشه هاي كهكشاني را دريافت كرده و منابع اشعه گاما، ماده سياه، خرده سيارك ها و بسياري از ساير پديده هاي اخترشناسي را رديابي كند.
اما فعلاً مهم ترين ماموريتش اين است كه ماهيت انرژي سياه را كه باعث شتاب در انبساط جهان مي شود كشف كند. بالاخره روزي انرژي مرموزي كه دنيا را انباشته است در نوري كه از انفجار هزاران ستاره ناشي شده و از زمان هاي بسيار دور به ما مي رسد، كشف خواهد شد
First Science