در پژوهشهاي اجتماعي، تحليل ماهيت خانواده و تأثير گذاري آن بر زندگي اجتماعي افراد از جمله موضوعاتي است كه چالشهاي بسياري را به خود اختصاص داده است. دگرديسي هاي عميق در عواملي كه خانواده با آنها روبه روست باعث شده است تا رويكرد پژوهشي به اين اصلي  ترين نهاد اجتماعي گسترده شود. بقا و سلامت خانواده و ارائه الگويي مناسب براي شكل گيري و تداوم روابط اعضاي آن از جمله موضوعاتي است كه نظر پژوهشگران اين حوزه را به خود جلب كرده است. در اين خصوص با دكتر حسن ملكي پژوهشگر و رئيس پژوهشكده خانواده گفت وگويي شده است كه مي خوانيد.
* براي شروع بحث بفرماييد از نظر شما ماهيت خانواده چگونه بايد باشد؟
- خانواده به عنوان يك نهاد تربيتي و فرهنگي، اثرگذارترين نهاد در جامعه محسوب مي شود. اگر در هر جامعه اي اين نهاد كاركردهاي خود را به درستي انجام دهد و بتواند فرزندان سالمي تحويل زندگي اجتماعي دهد آن جامعه قطعاً موفق خواهد بود.
اصولاً افرادي كه به عنوان شهروند در جامعه شناخته مي شوند، محصولات يك خانواده به شمار مي آيند، كه در خانواده خود نقشهاي مختلفي از جمله نقش پدري، مادري و ساير اعضاي خانواده را ايفا مي كنند.
همچنين در تفكر اسلامي نيز خانواده به عنوان يك نهاد مقدس كه در ذات و ماهيت خود با ساير نهادها تفاوت دارد، شناخته شده است. به اين معني كه دو فرد هنگامي كه با هم ازدواج كردند و زندگي مشتركي را آغاز مي كنند در واقع راه كمال و بالندگي را شروع مي نمايند. اگر اين انتخاب درست باشد و با همديگر توافق و همدلي داشته باشند، از اين طريق يك نهاد آرام، متعادل و سالم تحت عنوان خانواده شكل مي گيرد. ولي اگر اين همدلي وجود نداشته باشد، يعني خانواده بر مبناي احساس، تصادف و رويدادهايي كه در آن عقلانيت دخالت ندارد و يا كمتر دخالت دارد شكل گرفته باشد، چنين خانواده اي بنيانهاي ضعيفي خواهد داشت و از هم گسيخته خواهد شد. هر مقدار گسستگي و گسيختگي در خانواده بيشتر وجود داشته باشد اين گسيختگي به اعضاي ديگر جامعه نيز سرايت خواهد كرد. به همين دليل آغاز زندگي مشترك با تفكر ديني و انتخاب صحيح داراي ارزش و اهميت بسيار زيادي است.
در اين خصوص به آيه اي از قرآن اشاره مي كنم كه به نظر من اين آيه منشور سعادت در يك خانواده است. خداوند در سوره روم مي فرمايد: «و من آياته ان خلق لكم من انفسكم ازواج لتسكنوا عليها» يعني «از جنس خود شما براي شما زوجهايي آفريد براي اينكه تسلاي خاطر پيدا كنيد و دل شما آرامش يابد.
هنگامي كه مرد و زن تشكيل زندگي مشترك مي دهند به نشانه و آيه الهي تبديل مي شوند و رسالتي محض بر دوش مرد و زن گذاشته مي شود و هر آنچه كه در خداوند به طور مطلق وجود دارد در خانواده به طور نسبي بايد وجود داشته باشد. يعني خداوند عادل است، در خانواده ستمگري نبايد كرد. خداوند عليم است، خانواده نيز بايد اين چنين باشد. در اين صورت مي توان گفت خانواده آيه الهي است. در ادامه آيه نيز محبت و دوستي مورد تأكيد قرار گرفته است. همچنين رحمت نيز به معناي شناسايي و رفع نيازهاي متقابل يكديگر مورد اهميت قرار گرفته است چون استحكام بسيار قوي بين آنها ايجاد خواهد شد. خصوصاً با عوامل تهديد كننده اي كه در جامعه ما در امور داخلي بين المللي وجود دارد، مانند تكنولوژي هاي نوين ارتباطي از جمله اينترنت كه مي تواند عامل تهديد كننده اي براي نوجوانان محسوب شود. زيرا اگر پيام دادن و گرفتن دو غريبه مديريت نشود مي تواند اثرات منفي در خانواده بگذارد.
حال اگر خانواده از استحكام برخوردار باشد و با مسائل، متفكرانه و انديشمندانه برخورد بكند از آسيب ها در امان خواهد بود.
به هر حال بايد گفت: رشد و كمال انسان وامدار تربيت خانوادگي است. اگر اين موضوع تحقق يابد، آن موقع است كه مدارس مي توانند به درستي ايفاي نقش كنند و جامعه نيز مي تواند اثرگذار باشد. در غير اين صورت عوامل ديگر تربيتي نمي توانند موفقيت متحول كننده و ريشه دار به دست آورند.
* پس به نظر شما چه چيزهايي بايد مورد توجه قرار گيرند و شما چه پيشنهادهايي داريد؟
- به نظر مي رسد براي مواجه شدن با اين مسائل و مشكلات و براي كسب موفقيت در تربيت فرزندان بايد رسالتهايي را كه خانواده ها و همچنين مسئولان جامعه دارند به صورت تفكيك شده مورد بررسي قرار گيرد و سهم هر كدام مشخص شود.
در خصوص سهم تربيت خانواده دو نكته مهم وجود دارد كه بايد مورد توجه قرار گيرد: اول، نگاه والدين به تربيت چگونه بايد باشد و دوم، خانواده امروز اگر بخواهد رسالت خود را به درستي انجام بدهد، بايد به مسئله تربيت توجه نمايد و آن  را بشناسد.
متأسفانه قبولي كنكور و فتح قله هاي علم، ملاك تربيت امروزي اكثر خانواده ها شده است و اين يك عامل تهديد كننده محسوب مي شود.
پيشرفت تحصيلي به  صورت يك علاقه تك بعدي در خانواده ها ايجاد شده است و اين مسئله مي تواند تا حدودي مؤثر باشد ولي تمام تربيت فرزند در يك چنين جامعه پرتلاطم با انواع مشكلات متنوع كه حتي در خواب هم در حال دست و پنجه نرم كردن با مشكلاتمان هستيم، نيست. در كل ما نگاهمان به فرزند بايد نگاه وحدت گرايانه و همه جانبه باشد. بايد بدانيم تربيت هاي اجتماعي، عقلاني، عاطفي، اعتقادي، تربيت بدني و... فرزند به چه صورت بايد باشد. در خصوص تربيت بدني نكته مهمي وجود دارد كه بايد مورد توجه تمامي خانواده ها و حتي جامعه قرار بگيرد و آن اين است كه تربيت بدني جزو تفننها نيست بلكه جزئي از متن زندگي محسوب مي شود.
اگر خانواده هاي ما نگاه به تربيت فرزند را نگاهي چند جانبه و چند بعدي بكنند و به همه ابعاد شخصيت او توجه بكنند و تدابيري براي آن بينديشند در مسير درست خواهند افتاد.
مسئله ديگر كه مطرح شد طرز تلقي از تربيت است. يعني در جامعه بين شبه تربيت و تربيت گاهي اشتباه به وجود مي آيد. اين دو با هم تفاوت دارند. شبه تربيت نمي تواند افراد را در مسير شدن و كمال رشد دهد.
در واقع شبه تربيت كه همان عوامل بيروني، از جمله تكرار و تلقين و... محسوب مي شود نوعي مصنوعي كردن تربيت است، شايد بتوان به وسيله آن ظاهراً تغييري ايجاد كرد ولي باطناً تغييري ايجاد نشود. زيرا «تربيت جوشش دروني است نه انتقال از بيرون» اين مسئله مهمي است كه خانواده ها بايد آن  را دريابند و شرايطي را فراهم كنند كه انديشه فرزند رشد پيدا كند.
يكي از كارهايي كه به اين مسأله كمك مي كند گوش دادن والدين به حرفهاي فرزند است. فرزند احساس مي كند كه يك شنونده دارد و به صحبت ادامه مي دهد و به همين ترتيب تربيت عقلاني مي شود.از ديگر موارد تربيتي فرزند در مقابل سؤال قرار دادن آن است. اصولاً بين انديشه ورزي و كشف معماها رابطه وجود دارد. به همين صورت انديشه ورزي منجر به كشف ندانسته ها خواهد شد و رشد عقلاني در اوليا و فرزندان به وجود خواهد آورد.
از ديگر مواردي كه خانواده ها بايد در امر تربيت متوجه آن باشند اين است كه هر وقت با مسئله اي مواجه مي شوند به مراكز مشاور مراجعه كنند زيرا همان طور كه جسم بيمار مي شود بايد به پزشك مراجعه كرد، روح نيز بيمار مي شود و بايد نزد مشاور رفت. متأسفانه هنوز فرهنگ مشاوره در جامعه ما جا نيافتاده است.
مطلبي را كه خطاب به مسئولان و رؤساي جامعه بايد بگويم اين است كه افراد يك خانواده، شهروند يك جامعه هستند و هرآنچه كه در جامعه مي گذرد به خانه خود مي برند و هر آنچه كه در داخل خانه مي گذرد به محل كار خود انتقال مي دهند. در اصل بين جامعه و خانواده يك تعامل قوي وجود دارد. اگر پدر يا مادري كه در جامعه كار مي كنند از لحاظ معيشتي تأمين نشود در جامعه به جاي عدالت تبعيض ببيند و نتواند يك زندگي متوسط حداقل را براي فرزندان خود فراهم بكند، هرگز در داخل منزل والدين خوب و شايسته اي نخواهند شد.
بنابراين ما هر مقدار بتوانيم سازمانها و نهادهاي موجود در جامعه را از جهات مختلف سازماندهي كنيم و بتوانيم نيازهاي اصلي و بنيادين اعضاي اين جامعه را تحقق ببخشيم و براي خانواده يك آسايش نسبي ايجاد كنيم، آثار و بركات آن شامل تربيت مي شود. بنابراين تربيت يك امر جداي از سياست و بريده از مسايل اجتماعي و اقتصادي نيست، بلكه تمام اين مسئله ها با شدت و ضعف در روحيه و روان مرد و زن اثر مثبت يا منفي مي گذارد كه اثرات منفي آن به عنوان يك عامل مخرب مانع از انجام وظايف تربيتي مي شود. اين واقعيت را بايد پذيرفت تابه عنوان يك رسالت و وظيفه كلان مورد توجه مسئولان قرار بگيرد.
* تكنولوژي هاي نوين ارتباطي باعث شده اند كه جوانان اطلاعات بيشتري نسبت به اولياي خود داشته باشند و اين باعث افقي شدن هرم قدرت و كمرنگ شدن نقش پدر و موجب گسست فرهنگي در خانواده شده است. نظرتان در اين خصوص چيست؟
- ما يك واقعيت را در جامعه خودمان نمي توانيم انكار كنيم وآ ن وجود يك دوره برزخ است. شكي نيست كه آثار و نتايج فناوري اطلاعات در جامعه و دسترسي آسان به اطلاعات گوناگون يك تغيير در شكل گيري نظام فكري و روحي و رواني جوانها و نوجوانها ايجاد كرده است.
در حالي كه اولياء از يك چنين موقعيتي برخوردار نيستند من نام اين مرحله را مرحله انتقال مي گذارم. در حال حاضر در مرحله اي قرار داريم كه به دليل بروز و ظهور تغييرات، پياپي در جامعه ما اكثر پدران و مادران نسلي هستند كه به طور طبيعي مهارت و توانايي لازم براي گرفتن اطلاعات از وسايل مدرن را ندارند.
توصيه من به اوليا اين است كه سعي كنند در بهره گيري از فناوري اطلاعات از فرزندان خود عقب نمانند. به اين وسيله قادر خواهند بود شيوه برقراري ارتباط فرزندشان را تحت كنترل قرار دهند.
فرزندان از بعضي جهات از اوليا جلو افتاده اند ولي به دليل نسبيت ذاتي و تكويني كه بين فرزند و پدر و مادر وجود دارد يعني بخشي از پيكره خانواده است و از جهت اداري و تربيتي اولين پيامها را از خانواده گرفته است. به همين دليل فرزندي كه در بهره گيري از تكنولوژي استاد باشد يك مادر پير سالخورده بي اطلاع از اين مسائل باز تكيه گاه همان نوجوان است.
مي توان نتيجه گرفت، درست است كه شايد ما نتوانيم به برخي از سؤالات فرزند خود جواب دهيم اما حداقل سعي كنيم تعادل او را حفظ نموده و يك بهداشت رواني درست و رابطه انساني منطقي و مؤثر در بين اعضاي خانواده ايجاد نماييم. در اين صورت، مشكل گسست بين خانواده به وجود نمي آيد.
* در خصوص مسائل و مشكلات خانواده چه پژوهش هايي انجام شده است؟
- در حال حاضر چند پژوهش  در خصوص وضع موجود در جامعه در حال انجام است و تا پنج ماه آينده مي توانيم سيماي بهتري از مسايل تربيتي و برخي از اختلالات رفتاري در خانواده ها و ارتباط با فرزندان مطرح كنيم.
پژوهشي نيز در رابطه با نگرش والدين نسبت به اعتياد فرزندان و طرز تلقي و نگاه آنها در دست انجام است. در اين خصوص پژوهش هاي ريشه داري تاكنون صورت نگرفته است.
بر اساس اين پژوهش خواهيم توانست يك برنامه آموزشي مناسب براي تغيير نگرش پدران و مادران داشته باشيم.
در تحقيق ديگري كه در مورد اعتياد انجام شده است به يك نتيجه مهمي دست پيدا كرديم كه تعداد قابل توجهي از خانواده معتادان شبكه ارتباطي ضعيفي دارند و يكي از دلايل عمده گرايش به اعتياد همين مسئله است. اگر بهداشت رواني نوجوان تأمين شود و از جهت بهداشت رواني شارژ شود ديگر جاي خالي در وجودش نخواهد بود كه به اعتياد گرايش پيدا بكند.
در كل بايد تلاش كرد تا ساختار خانواده را در ايران تقويت نمود. بنابراين صدا و سيما و ساير دستگاههاي تربيتي جامعه ما بايد تلاش كنند و آموزشهاي لازم را در اين خصوص بدهند.
مخصوصاً آموزشهاي قبل از ازدواج از ضروريات است زيرا بسياري از مشكلات و نابسامانيها از روزهاي ابتداي زندگي مشترك آغاز مي شود. پژوهشي در اين زمينه انجام شده است كه نشان مي دهد بايد به يك نهضت دست بزنيم. از طريق فيلم آموزشي، كتاب، مجله و به طرق مختلف اين فضا را در جامعه ايجاد كنيم.
پژوهش مهم ديگري در دست انجام است، تحت عنوان نيازسنجي.
نكته ديگر اينكه ما يك حلقه مفقوده داريم تا اين حلقه مفقوده پيدا نشود، كارهاي ديگر ما ثمر نخواهد داشت. آن حلقه مفقوده نياز سنجي است ما بايد سيماي درست، واقعي و علمي از نيازهاي جامعه و خانواده به دست بياوريم و ببينيم خانواده ها معمولاً چه مي خواهند و از چه چيز رنج مي برند و كاستي ها و خلأ ها كجاست آن هم در استانهاي مختلف زيرا استانها هركدام وضعيت و شرايط خاص خود را دارند. بايد نسخه هاي گوناگوني بر اساس نيازهاي سراسر كشور طراحي و تدوين بكنيم.
* چه سازمان يا نهادي بايد بر پژوهشهاي خانواده نظارت داشته باشد و حمايت كند منظورم از حمايت، حمايت همه جانبه مالي، رواني، تربيت متخصص و پژوهشگر است.
- مسايل مربوط به خانواده به قدري مهم و متنوع است كه ما نمي توانيم پژوهش در اين خصوص را محدود كنيم.
بنابراين در سطح ملي بايد اين مسئله مورد توجه قرار گيرد و در شوراهاي پژوهشي استانها در اين خصوص برنامه ريزي به وجود آيد خصوصاً به دليل تنوعي كه در نيازها و مسائلي كه در خانواده ها وجود دارد.
در عين حال كه به اين كثرت و تنوع اعتقاد دارم به هماهنگي نيز معتقدم. يعني اگر از يك طرف هر سازماني بتواند بخشي از ابهامات مربوط به خانواده را پاسخ دهد، قدم بزرگي در اين خصوص برداشته است و از طرف ديگر بايد يك مديريتي اين تحقيقات و اين پژوهشها را هماهنگ نمايد. سازمان انجمن اوليا و مربيان تنها نهادي است كه به طور قانوني وظيفه اين كار را به عهده دارد. سازمانهاي ديگر نيز در اين خصوص فعاليت مي كنند ولي وظيفه اصلي رسيدگي به مسايل خانواده از جهت آموزش و تربيت اينجاست.
اميد است، در آينده تشكيل ستاد هماهنگي فعاليت هاي مختلف آموزش و پژوهش را در خانواده هماهنگ كنيم. اما نظر به اينكه هر سازماني به طور مستقل در حال انجام پژوهش در اين خصوص است و رئيس خاص خود را دارد، ما براي اين هماهنگي نيازمند حمايت رياست محترم جمهور هستيم. به نظر مي رسد بايد اين ستاد هماهنگي را در شوراي عالي انقلاب فرهنگي به انجام برسانيم و توسط رئيس جمهور به دستگاه هاي مختلف ابلاغ شود تا هماهنگي موجود در اين دستگاه ها را ايجاد كنيم. براي رسيدن به اين مرحله بايد زمان صرف كنيم و چاره اي جز اين نداريم.
گفت وگو: ثريا اميني