گفت وگو: مهدي ملكوتي  
قرن ۲۱ را مي توان قرن بحران آب، منابع طبيعي و محيط زيست ناميد. اگرچه طي چند دهه اخير اين نعمات الهي به طرق مختلف توسط انسان مورد بي مهري و تخريب قرار گرفته اند، اما تلاش هاي جامعه جهاني و دوستداران محيط زيست براي بهره برداري اصولي از اين منابع به عنوان مهمترين راهبرد توسعه پايدار تلقي شده است. از جمله تلاش هاي قابل توجهي كه در اواخر قرن ۲۰ به ثمر نشست تدوين كنوانسيون مقابله با بيابان زدايي ملل متحد بود كه با هدف ارائه معقول ترين شيوه بهره برداري از منابع پايه اي توليد در مناطق خشك، نيمه خشك و نيمه مرطوب تهيه شده است و براي توجه بيشتر به بيابان ها ۲۷ خرداد (۱۷ ژوئن) هر سال به عنوان روز جهاني بيابان زدايي نامگذاري شده است. ايران سومين كشور امضاكننده اين كنوانسيون است كه به تصويب مجلس شوراي اسلامي نيز رسيده است. اين سند به عنوان قانوني رسمي و لازم الاجرا در كشور پذيرفته شده است. در زمينه مسائل بيابان هاي كشور با رئيس سازمان جنگل ها، مراتع و آبخيزداري كشور، مهندس محمد صمدي گفت وگويي انجام داده ايم كه در پي مي آيد.
آقاي مهندس صمدي نوع فعاليت هاي شما در كويرها و بيابان ها چگونه است؟
ما در كويرها فعاليت خاصي نداريم و اساساً در كوير، كاري هم نمي توان انجام داد و تنها تلاش ما اين است كه كويرها گسترش نيابند. اما در بيابان ها ما كار مي كنيم و سعي داريم در وهله اول از گسترش آنها جلوگيري كرده و در مرحله بعد آنها را محدود كنيم. در واقع ما با انجام عمليات مختلف بيابان زايي را كنترل مي كنيم.
وسعت بيابان ها و كويرهاي ايران چقدر است؟
متوسط بارندگي سالانه كشور ما ۲۵۰ ميلي متر است، البته پراكنش بارندگي در كشور ما بسيار متفاوت است، به طوري كه عمده بارندگي هاي ايران در البرز شمالي و قسمت هايي از زاگرس رخ مي دهد و اقليم هاي مرطوب و نيمه مرطوب ايران در اين نقاط مستقر هستند. اما ميزان بارندگي در بقيه كشور به خصوص در حوزه مركزي ايران به مراتب كمتر از ۲۵۰ ميلي متر در سال است و حتي در برخي مناطق مركزي ايران ميزان بارندگي سالانه صفر گزارش شده است. براساس تعريف كنوانسيون بين المللي بيابان زدايي، اگر ميزان تبخير و تعرق به بارندگي در منطقه اي برابر يك يا كمتر از يك باشد، آن منطقه مرطوب و يا نيمه مرطوب است. اما اگر اين ميزان (نسبت تبخير و تعرق به بارندگي سالانه) بيشتر از يك باشد آن منطقه جزء مناطق خشك يا نيمه خشك طبقه بندي مي شود. براساس اين تعريف بيش از ۹۰ درصد از كشور ما جزء  مناطق خشك و نيمه خشك است. اما براساس آخرين آمارها وسعت كويرها و بيابان هاي ايران حدود ۴۳ ميليون هكتار (يك چهارم مساحت ايران) است. ايران در كمربند كويرها و بيابان هاي دنيا واقع شده است. كمربندي كه از آفريقا شروع شده و تا صحراي گوبي در مغولستان ادامه دارد.
كوير و بيابان چه محدوديت هايي براي ما ايجاد مي كنند؟
اولاً در مناطق كويري و بياباني، امنيت زيستي برهم مي خورد. كويرها و بيابان ها، توسعه را محدود و گاهي با خطر مواجه مي كنند. خطوط مواصلاتي، فرودگاه ها، تأسيسات زيربنايي، مزارع و حتي روستاها و شهرها از ناحيه كوير و بيابان همواره تهديد مي شوند، ضمن آن كه كويرها و بيابان ها اگر كنترل نشوند باعث به وجود آمدن پديده مهاجرت با همه تبعات آن مي شوند.
استراتژي ما در مقابله با كويرها و بيابان ها چگونه تعريف شده است؟
از حدود ۴ دهه قبل و زماني كه امنيت زيستي، خطوط مواصلاتي و تأسيسات زيربنايي، مزارع، روستاها و شهرها (شهرهايي مثل كرمان و يزد) در معرض حركت ماسه هاي روان قرار گرفتند، مسؤولان وقت به فكر مقابله با اين دو پديده (كوير و بيابان) افتادند و براساس يك اقدام منطقي سعي كردند با انجام يك سري اقدامات نظير اعمال قرق، مالچ پاشي، بذر و نهال كاري و... ابتدا تأسيسات زيربنايي و استراتژيك را در مقابل هجوم ماسه هاي روان ايمن كنند و حاصل اين فعاليت ها در ۴ دهه گذشته مهار دو ميليون هكتار عرصه بياباني و كويري بوده و درواقع طي ۴ دهه گذشته بيش از دو ميليون هكتار از مناطق كويري و بياباني به جنگل هاي بياباني تبديل شده اند كه اقدام بسيار چشمگير و بزرگي است كه متأسفانه به دليل قرار گرفتن در نقاط مركزي ايران خيلي به چشم نمي آيد.
استراتژي فعلي سازمان جنگل ها و مراتع كشور براي مقابله با كويرها و بيابان ها چيست؟
با اقداماتي كه طي ۴ دهه اخير صورت گرفته بسياري از خطوط مواصلاتي، تأسيسات زيربنايي، روستاها و شهرها در مقابل هجوم ماسه هاي روان ايمن شدند. البته هنوز مشكلاتي به صورت نقطه اي وجود دارد. در بعضي جاها مثل زابل به خصوص در ۵ سال اخير كه خشكسالي هم بر اين منطقه حاكم شده هنوز مردم با مشكلات زيادي مواجه هستند.
اما استراتژي فعلي ما براساس شناسايي كانون هاي بحراني و مهار اين كانون ها، استوار شده است. در مناطق كويري و بياباني ما با مسأله حركت ماسه هاي روان مواجه هستيم. ماسه ها از يك نقطه برداشته مي شوند، توسط باد حمل مي شوند و در نقطه ديگري رسوب مي كنند. البته ممكن است در مناطق رسوب گذاري شده، مجدداً حمل صورت بگيرد. بنابراين عقل به ما حكم مي كند كه ابتدا اين سرچشمه ها را كنترل كنيم و براي كنترل اين سرچشمه ها، ابتدا بايد آنها را شناسايي و با امن كردن مناطق بحراني، بقيه قسمت ها را پوشش دهيم. در سال هاي قبل به دليل اين كه مردم تحت تأثير اثرات بيابان بودند بايد مشكل آنها حل مي شد به همين دليل كمتر به مسائل عميق پرداخته شده است. اما هم اكنون كه تاحدودي از حجم مشكلات كاسته شده بايد دايره كاري را وسيع تر و به مسائل مرتبط با بيابان عميق تر و اصولي تر نگاه كرد.
به اين منظور چه كارهايي انجام داده ايد؟
در سه سال اخير بررسي هاي علمي و دقيقي در مورد مناطق بياباني كشور انجام شده است و براساس اين بررسي ها مشخص شده كه حدود ۲۰ ميليون هكتار از عرصه ها با مشكل مواجه هستند. از اين عرصه ها ۶ ميليون هكتار با بحران مواجه هستند و اولويت كاري ما مهار اين مناطق است، ۱۸۲ كانون بحراني وجود دارد. چون اگر اين مناطق مهار نشوند روز به روز بر وسعت آنها افزوده خواهد شد. در حالي كه اگر اين مناطق را مديريت كنيم قطعاً تأثيرات آن بسيار گسترده تر از سطح ۶ ميليون هكتار خواهد بود. با اين رويكرد ما با دوستان خود به اين تفاهم رسيده ايم كه ابتدا تمركز خود را بر مناطق بحراني قرار دهيم آن هم مناطقي كه مشكل آنها محدود است و بعد از مهار اين مناطق كم وسعت، كار اصلي و انرژي خودمان را بر استان هايي كه زيادتر مشكل دارند متمركز كنيم.
چند استان مشكل دار و بحراني در سطح كشور وجود دارد؟
۱۴ استان و پيش بيني مي كنيم حداكثر تا پايان برنامه چهارم استان هايي كه مشكل كمتري دارند (وسعت بحران كمتر است) مثل استان هاي تهران، قزوين، قم و مركزي را بتوانيم به طور كامل كنترل كنيم. اين مناطق از لحاظ وسعت بحران كم هستند اما در آمارها لحاظ مي شوند و هرچه از تعداد اين استان ها كم شوند ما با انرژي بيشتري مي توانيم بر استان هايي كه وسعت بحران زياد است تمركز كنيم.
استراتژي ما اين است كه به سرعت از تعداد استان هاي درگير بيابان زايي كاسته شود تا با خيالي آسوده تر در مناطق بحراني وسيع كاركنيم. در بعضي از مناطق كويري ما تونل هايي موسوم به تونل هاي بادي وجود دارد كه جزء نقاط بحراني به حساب مي  آيند و ما بايد براي مهار آنها كار كنيم تا از حمل ماسه هاي روان كاسته شود. فكر مي كنيم اگر اين ۶ ميليون هكتار منطقه بحراني را مهار كنيم تا حد بسيار زيادي موفق به كنترل بيابان هاي كشور شده ايم.
آيا نقاط بياباني و كويري ما داراي مزيت اقتصادي هم هستند؟
بله، اين مناطق از جهت حفظ منابع آب، استفاده از انرژي خورشيد و در صورت تثبيت ماسه هاي روان براي جلوگيري از پديده مهاجرت ساكنين اين مناطق حائز اهميت هستند، ضمن آن كه محصولات كشاورزي كه در اين نقاط كشت مي شوند به جهت ارزش اقتصادي و كسب درآمد ارزي براي كشور بسيار مهم هستند. پسته، زعفران و خرما همه ساله رقم هاي بسيار بالايي از صادرات غيرنفتي را به خود اختصاص مي دهند،  همگي در اين مناطق كشت مي شوند و اگر ما اين مناطق را تثبيت و مهار نكنيم اين مزيت ها را در ميان مدت از دست خواهيم داد.
بعضي مناطق كويري ما مثل كاسه عمل مي كنند و آب را در خود نگه مي دارند و به كوير مرطوب معروف هستند. در اين كويرها به شرط داشتن برنامه مي توان كشاورزي كرد و ما در حال بررسي و مطالعه راهكارها هستيم. از ديگر مزاياي اين مناطق انرژي نامحدود خورشيدي است و با اعمال مديريت مي توان اين انرژي را مهار و همچون نفت و گاز از آن درآمد كسب كرد.
آيا مطالعه اي درمورد ارزش  اقتصادي بيابان ها و كويرها صورت گرفته است؟
در مورد منابع طبيعي دو نوع ارزش وجود دارد. ارزش مستقيم و ارزش غيرمستقيم. آنچه در حساب هاي ملي ما يك سرفصل دارد ارزش مستقيم است و معمولاً كالاهاي قابل مبادله در اين حساب ها جاي مي گيرند و تاكنون عمدتاً فعاليت هاي مربوط به جنگل ها، اشتغال و توليد مرتبط با آن در حساب هاي ملي لحاظ مي شوند. اما در مورد مراتع و بيابان ها اين گونه نيست. اين در حالي است كه در مراتع ما حدود ۱۰ ميليون تن علوفه توليد مي شود اما چون اين علوفه خريد و فروش نمي شود در حساب هاي ملي نيز به حساب نمي آمدند، ضمن آن كه در مراتع ما محصولات ديگر مثل گياهان دارويي متنوعي وجود دارد كه از ارزش اقتصادي بالايي هم برخوردارند اما در حساب هاي ملي جايي نداشتند. به همين دليل ما تصميم گرفتيم ارزش اقتصادي مستقيم و غيرمستقيم اين عرصه ها را مشخص كنيم. با مطالعات گسترده اي كه انجام شده است هم اكنون ارزش مستقيم اقتصادي اين عرصه مشخص شده، گزارش مقدماتي آن تكميل شده و به زودي گزارش نهايي آن نيز آماده مي شود. اما هنوز ارزش اقتصادي غيرمستقيم اين عرصه ها مشخص نشده و ما بايد كار بيشتري در اين زمينه انجام دهيم.
در بحث منابع طبيعي، جنگل ها داراي طرح ها و بودجه هاي ملي هستند مثل طرح صيانت از جنگل هاي شمال و زاگرس، اما براي كشوري كه بيش از ۲۵ درصد از مساحت آن را بيابان و كوير اشغال كرده طرح ملي و بودجه ملي وجود ندارد يا بهتر است بگوييم اگر طرح و اعتباري هم وجود دارد اصلاً چشمگير نيست. در اين مورد اگر ممكن است كمي توضيح دهيد.
بله، تقريباً وضعيت ما همين گونه است كه شما گفتيد. ما در شمال، طرح صيانت از جنگل هاي شمال را داريم. در زاگرس طرح صيانت و توسعه از جنگل هاي زاگرس وجود دارد. اما در مورد بيابان ها وضعيت به اين شكل نيست. البته ما در كشور طرح مربوط به بيابان زدايي را از سال هاي قبل داشته ايم. در استان ها اقداماتي انجام شده منتهي هنوز نتوانسته ايم به يك انسجام در سطح كلان ملي در مورد مباحث كنترل بيابان ها برسيم. البته در سال هاي اخير به نكاتي رسيده ايم و درحال پيگيري آنها هستيم. اين درست است كه در سطح دو ميليون هكتار از عرصه هاي بياباني كشور كارهاي بسيار ارزشمندي صورت گرفته است ولي جامعيتي كه درمورد جنگل ها وجود دارد هنوز متأسفانه در مورد بيابان ها وجود ندارد و ما سعي داريم كه اين توازن را برقرار كنيم.
براي برقراري اين توازن چه برنامه هايي داريد؟
يكي اجراي مفاد كنوانسيون جهاني بيابان زدايي و ديگري برنامه ملي بيابان زدايي است.
اجراي مفاد كنوانسيون جهاني بيابان زدايي به عهده شخص وزير جهاد كشاورزي است. اين كنوانسيون كه نشأت گرفته است از اجلاس «ريو» است، كشورها را ملزم مي كند برنامه اي ملي براي اجراي طرح هاي بيابان زدايي داشته باشند و بيابان ها را كنترل كنند. اين اقدامات مربوط به يك يا چند وزارتخانه نيست و مربوط به كل كشور است. برنامه ملي ما براي مقابله با بيابان ها و تعديل اثرات خشكسالي تقريباً تنظيم شده است و سند آن در مرحله نهايي شدن است تا به دبيرخانه كنوانسيون ارائه شود. در واقع ما هم در قالب كنوانسيون بيابان زدايي يك برنامه براي مقابله با بيابان ها داريم و هم با شناسايي نقاط بحراني بيابان هاي كشور و كار بر روي آنها سعي در مهار بيابان ها داريم.
اولويت هاي اصلي كاري شما براي اجراي مفاد كنوانسيون بيابان زدايي چيست؟
عمده كار ما اين است كه با استفاده از مجموعه اقداماتي از تخريب سرزمين جلوگيري كنيم و اين كار براساس مشاركت مردمي طرح ريزي شده است و نوع مشاركت از پايين به بالاست. از ديگر اولويت هاي ما، اجراي عمليات كشاورزي با بهترين راندمان براي استفاده بهينه از منابع آب و خاك است. استفاده بهينه از منابع آبي با حداكثر عملكرد، آموزش مردم در راستاي مشاركت آنها، اجرا و اصلاح قوانين و مديريت مسائل فرهنگي در ارتباط با نحوه برخورد با منابع طبيعي از ديگر اولويت هاي كاري ما در اجراي مفاد كنوانسيون بيابان زدايي است.
وضعيت اعتبارات ملي براي مهار بيابان ها چگونه است؟
در رديف هاي ملي يك رديف براي مسائل بيابان ها درنظر گرفته شده است. در سال ۸۱ بيابان ها ۱ / ۱ ميليارد تومان اعتبار داشتند و در سال جاري اين رقم به ۴ / ۲ ميليارد تومان رسيده است.
۴ / ۲ ميليارد تومان اعتبار براي ۴۳ ميليون هكتار بيابان، براي هر هكتار بيابان چقدر بودجه وجود دارد؟
تقريباً براي هر هكتار از بيابان ها و كويرهاي ايران ۵۶ تومان اعتبار وجود دارد. البته در استان ها هم مبالغي براي مقابله با بيابان ها هزينه مي شود. اما سهم بيابان ها از رديف هاي بودجه براي هر هكتار ۵۶ تومان است. البته ما نمي خواهيم اقدامات دولت را ناديده بگيريم اما با توجه به اهميت موضوع بايد گفت كه اين اعتبار و اين ميزان توجه كم است.
شما در مورد وضعيت جنگل ها بيشتر نگران هستيد يا بيابان ها؟
با توجه به مجموع اقدامات و برنامه هايي كه درمورد جنگل ها به خصوص در مورد جنگل هاي شمال صورت گرفته، ما تقريباً هيچ نگراني از بابت جنگل ها نداريم. در شمال كشور تخريب و تبديل جنگل ها تقريباً به صفر رسيده است و عمده دليل اين موفقيت هم مربوط به مجموع توجهي است كه كل كشور نسبت به جنگل ها دارند. اما آيا منابع طبيعي فقط جنگل هاي شمال است؟ ما از اوايل امسال به جنگل هاي زاگرس هم توجه كرده ايم و براي صيانت و توسعه آن يك برنامه مستقل يا رديف بودجه اي مستقل داريم. اما بيابان ها هنوز در معرض توجه قرار ندارند. اين در حالي است كه بيابان ها هم جزئي از منابع طبيعي و به لحاظ سياسي، اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي داراي اهميت هستند و بايستي به آنها هم توجه شود. توجه به منابع طبيعي را نبايد محدود به جنگل هاي شمال كرد بايد به تمام عرصه ها توجه كافي داشت.