اشاره: با شنيدن كلمه «بيابان» چه تصويري در ذهن شما تداعي مي شود؟ سرزميني خشك و سوزان، زميني پهناور و بي آب و عاري از حيات، آفتابي سوزان، آسماني بي انتها، ستارگان درخشنده بي شمار، تپه هاي شني و...
بيابان ها گاه به صورت سرزمين هايي طاقت فرسا و سوزان،وگاه به صورت سرزمين هايي پررمز و راز و سرشار از عجايب و به عنوان محيط هايي جذاب و خارق العاده  براي ماجراجويي و اكتشاف در حكايت ها و داستان هايي چون «لورنس عربستان» تا فيلم هايي مثل «تپه هاي شني» به تصوير كشيده  شده اند. از آنجا كه انسان ها به علت خشكي بيابان ها از آنها گريزان بوده و هستند اين محيط هاي شگفت انگيز همواره براي آنها آميخته با ناشناخته ها و اسرار و گاه ترس بوده است. اما حقيقت اين است كه همانقدر كه جنگل ها، اقيانوس ها، علفزارها و ساير محيط هاي زيست زيبا هستند بيابان ها نيز جذابيت هاي منحصر به خود را دارند و زيبا هستند. اكنون كه در روند تخريب محيط زيست، اين ذخيره گاههاي مهم نيز در معرض تهديد قرار گرفته اند، بهتر است اندكي بيشتر با اين محيط ها آشنا شويم و به ياد آوريم كه بيابان زايي اين پيامد زيانبار تخريب محيط زيست، نگران كننده است نه بيابان كه خود محصولي از قانونمندي هاي شريف طبيعت است.
بيابان ها حدود يك سوم سطح زمين را پوشانده اند. بيابان ها سرزمين هايي خشك با بارندگي بسيار اندك هستند و به علت همين كمبود آب، جمعيت زيادي از گياهان، جانوران و انسان ها نمي توانند در آنها زندگي كنند. بيابان ها ممكن است سرد يا گرم و سوزان، شني يا صخره اي يا سنگريزه اي باشند ولي همگي در يك صفت مشتركند و آن، خشكي و كم آبي است كه نام بيابان از اين بي آبي گرفته شده است. به همان ميزان كه بيابان هاي زيادي در جهان وجود دارند تعاريف و سيستم هاي طبقه بندي متعددي نيز براي آنها ارائه شده است. اكثر سيستم هاي رده بندي، بيابان ها را بر اساس تركيبي از تعداد روزهاي بارندگي، ميزان كلي بارندگي سالانه، دما، رطوبت و يا ساير عوامل تقسيم بندي مي كنند. در سال ۱۹۵۳پوريل ميگز مناطق بياباني روي كره زمين را بر اساس ميزان نزولات جوي به سه گروه تقسيم كرد. در اين تقسيم بندي كه به طور وسيعي در سراسر جهان پذيرفته شده است سرزمين ها يا اراضي بسيار خشك، مناطقي هستند كه حداقل ۱۲ ماه متوالي در آنها باران نبارد، اراضي خشك، نواحي اي هستند كه كمتر از ۲۵۰ ميلي متر در سال بارندگي دريافت مي كنند و اراضي نيمه خشك كه به طور عمده به عنوان استپ ها در نظر گرفته مي شوند داراي ميانگين بارندگي سالانه بين ۲۵۰ تا ۵۰۰ ميلي متر مي باشند.
بيابان ها به طول و عرض جغرافيايي خاصي محدود نمي شوند و همه جا، از مناطق نزديك به قطبين تا نواحي نزديك استوا ديده مي شوند. بعضي در بلندي واقع شده و ارتفاع آنها به بيش از ۲۵۰۰ متر بالاتر از سطح دريا مي رسد و برخي ديگر پست و كم ارتفاع، تا ۱۵۰ متر پايين تر از سطح دريا قرار دارند. اكثر بيابان ها به دليل پديده گردش جهاني اتمسفر زمين، كه چرخش كره زمين و زاويه دار بودن محور چرخش آن باعث پيچيدگي بيشتر اين گردش مي شوند به وجود آمده اند. برخي ديگر از بيابان ها در اراضي داخلي و به دور از آبها وجود دارند و برخي ديگر در مجاورت اقيانوس ها هستند كه به آنها بيابان هاي ساحلي گفته مي شود. اين بيابان هاي ساحلي كه در حاشيه هاي غربي خشكي ها در مجاورت مدارهاي رأس  سرطان و رأس جدي واقع شده اند تحت تأثير جريان هاي اقيانوسي سرد به وجود آمده اند. جريان هاي سرد اقيانوسي، مه هاي زمستاني را توليد مي كنند كه غالباً بيابان هاي ساحلي را مي پوشانند و از رسيدن اشعه خورشيد به آنها جلوگيري مي كنند. اين بيابان ها تا حدودي پيچيده اند. زيرا محل تلاقي سيستم هاي خشكي، اقيانوسي و اتمسفري مي باشند.
بيابان آتاكاما در آمريكاي جنوبي كه خشك ترين بيابان جهان است از جمله بيابان هاي ساحلي مي باشد. در آتاكاما بارندگي قابل اندازه گيري (بيش از يك ميلي متر) خيلي به ندرت، حتي فقط براي يك بار در طول سال اتفاق مي افتد. بادهاي موسمي از جمله عوامل ديگر به وجود آ ورنده بيابان ها هستند. اين بادها در پاسخ به تغييرات دمايي بين خشكي ها و اقيانوس ها حاصل مي شوند. بيابان راجستان در هند و بيابان تار در پاكستان قسمت هايي از يك منطقه بياباني به وجود آ مده بر اثر بادهاي موسمي هستند. شمار ديگري از بيابان ها به اين علت به وجود آمده اند كه كوهستان هاي بسيار بلندي كه در اطراف آنها قرار گرفته اند مانع رسيدن رطوبت ابرهاي غني به زمين مي باشند. در اين حالت، هوا همانطور كه در آن سمت كوه به طرف بالاي كوه صعود مي كند رطوبت خود را به صورت بارندگي از دست مي دهد و زماني كه به سمت ديگر كوه، به سمتي كه بياباني شده است، مي رسد كاملاً فاقد رطوبت است. به اين ترتيب در سايه اين محدوده هاي كوهستاني بيابان هايي بوجود آمده اند. در منطقه قطب نيز ما شاهد بيابان ها هستيم. اين قبيل بيابان ها داراي بارندگي سالانه كمتر از ۲۵۰ ميلي متر هستند و دماي ميانگين آنها در طي گرمترين ماه آن كمتر از ۱۰ درجه سانتي گراد مي باشد.
بيابان هاي قطبي حدود ۵ ميليون كيلومتر مربع از سطح كره زمين را مي پوشانند و اغلب صخره اي يا سنگريزه اي هستند و به جاي تپه هاي شني، داراي تپه هاي برفي مي باشند. دره هاي خشك قطب شمال كه از اين نوع بيابان  ها هستند به مدت هزاران سال پوشيده از يخ بوده اند.
بيابان ها به كره زمين محدود نمي شوند. در ساير سيارات نيز بيابان هايي وجود دارند. سياره مريخ به جز در منطقه قطبين خود سراسر پوشيده از بيابان  است. سياره زهره نيز احتمالاً بيابان هايي را دارد. الگوهاي گردش اتمسفري سيارات و پوشش هاي گازي آنها، زاويه دار بودن محورهاي گردش  آنها، فاصله اين سيارات از خورشيد و محل قرارگيري و چگالي جوي آنها از جمله علل تشكيل اين بيابان هاي فوق زميني مي باشند.
ويژگي هاي بيابان به عنوان محيط زيست
حدود ۲۰ درصد سطح بيابان هاي جهان از شن پوشيده شده است و تپه هاي شني همچون امواج دريا در آنها حركت مي كنند. بقيه سطح اين سرزمين هاي خشك از چينه هاي ستبر صخره اي، خاك هاي بياباني، رسوبات رودخانه اي، درياچه هاي بياباني و واحه ها يا آبادي ها تشكيل شده اند. چينه هاي ستبر صخره اي معمولاً به صورت كوه هاي كوچك كه توسط پهنه هاي فرسايش يافته گسترده احاطه شده اند، ايجاد مي گردند.
خاك هاي مناطق بياباني بيشتر خاك هاي معدني هستند و محتواي ماده آلي آنها بسيار اندك است. تجمع مكرر آب در برخي از اين خاك ها و تبخير آب در آنها موجب تشكيل لايه هاي مشخص نمك بر روي آنها مي شود. كربنات كلسيم رسوب يافته از محلول آب و خاك مي تواند به صورت سيماني شن ها و سنگريزه ها را به هم بچسباند و لايه هايي تا بيش از ۵۰ متر ضخامت تشكيل دهد.
واحه ها يا آبادي ها در بيابان ها مناطقي داراي پوشش گياهي هستند كه توسط چشمه ها، چاه ها يا به وسيله آبياري مصنوعي مرطوب مي شوند. اكثر اين آبادي ها مصنوعي و ساخته دست بشر هستند. واحه ها غالباً قسمت هايي از بيابان ها هستند كه محصولات زراعي را حفظ مي كنند و حيات تا حد زيادي در آنها جاري است.
يك ويژگي بسيار جالب و ارزشمند بيابان هاي غناي تنوع زيستي آنهاست. بعد از جنگل هاي باراني گرمسيري، بيابان ها مقام دوم را از نظر غناي تنوع زيستي دارند. گياهان و جانوران شگفت انگيز و خارق العاده اي كه با شرايط سخت بيابان ها سازگار شده اند و بسياري از آنها منحصر به بيابان ها هستند در اين اكوسيستم ها به ظاهر مرده زندگي مي كنند.
گياهان بياباني اكثراً مقاوم به خشكي يا شوري مي باشند. اين گياهان در طي دوران طولاني تكامل خود، ويژگي هايي را به دست آورده اند كه به آنها امكان زنده ماندن در چنين اقليمي را بدهد. گياهان بياباني دو توانايي عمده دارند: اول، جمع آوري و ذخيره آب؛ دوم، دارا بودن اندام ها و بافت هايي كه بر اساس ساختار و ريختار خود، از دست دادن آب را به حداقل ميزان ممكن رسانده اند. برخي از گياهان بياباني ريشه هاي راست عميقي دارند كه جهت دسترسي به آب تا اعماق زمين تا سفره هاي آبي نفوذ كرده اند. ريشه هاي عميق آنها ذرات خاك را به طور محكم نگه مي دارند و از فرسايش خاك توسط باد يا جريان هاي ناگهاني آب جلوگيري مي كنند. همچنين بسياري از اين گياهان براي كاهش دادن سطح تبخير آب اندام هاي هوايي خود را به حداقل كاهش داده اند و داراي ساقه هايي كوتاه و نزديك به سطح زمين هستند. اين شاخ و برگ هاي نزديك به سطح زمين باعث حفظ خاك و جلوگيري از پراكنده شدن ذرات خاك و شن در اثر هجوم بادها مي شوند و زمين را از فرسايش در امان مي دارند. به طور كلي پوشش گياهي بيابان ها فاصله دار و پراكنده، ولي بسيار متنوع است. بيابان  سونوران در جنوب غربي آمريكا متنوع ترين پوشش گياهي بياباني جهان را دارد. كاكتوس هاي غول پيكري در اين بيابان وجود دارند كه نقش درختان را در ساير اكوسيستم ها ايفا مي كنند. اين كاكتوس ها آشيانه هايي را براي پرندگان بياباني فراهم مي آورند. اين كاكتوس هاي عظيم الجثه به كندي رشد مي كنند ولي مي توانند تا دويست سال عمر كنند. هنگامي كه  آنها ۹ ساله هستند ارتفاعاتشان حدود ۱۵ سانتي متر است. بعد از حدود ۷۵ سال اين كاكتوس ها بلند مي شوند و اولين انشعابات آنها گسترش مي يابند. اين كاكتوس ها در هنگام رشد كامل داراي ۱۵ متر طول و ۱۰ تن وزن هستند. علاوه بر كاكتوس ها انواعي از گياهان خانواده نخود و خانواده آفتابگردان و برخي ديگر از خانواده هاي گياهي نيز در بيابان ها مي رويند و با مقاومت در مقابل شرايط سخت و طاقت فرساي بيابان، از فرسايش و تخريب زمين آن جلوگيري مي كنند.
جانوران ساكن بيابان ها نيز بسيار گوناگونند. اين جانوران نيز با كمبود آب و دماهاي بسيار سرد و بسيار گرم و كمبود غذا در بيابان ها سازگاري پيدا كرده اند. بسياري از آنها نيازي به نوشيدن آب ندارند و همه آب مورد نياز خود را از غذايشان، از جمله از دانه هاي گياهان (گه گاه تا بيش از ۵۰ درصد آب دارند) به دست مي آورند. جانوران بياباني كه اكثراً جثه اي كوچك دارند عمدتاً شب فعال هستند. آنها در طول روز در زير سطح زمين يا در سايه ها مخفي مي شوند و هنگام شب براي تغذيه بيرون مي آيند و شروع به فعاليت مي كنند.
بيابان زايي، تهديدي براي بشريت
بيابان هاي بزرگ جهان كه تحت تأثير فرايندهاي طبيعي به وجود آمد ه اند در مدت زماني طولاني و به تدريج شكل گرفته اند. اين زمان طولاني، بسياري از بيابان ها مستقل از دخالت ها و فعاليت هاي بشر گسترش يافته اند و بسياري از آنها كاهش يافته و كوچك شده اند. بيابان هاي باستاني از جمله مناطقي هستند كه زماني بيابان بوده اند و در طول زمان از حالت بياباني خارج شده اند. تپه ها و امواج شني اين بيابان ها در اثر رويش گياهان تثبيت شده و از فرسايش در امان مانده اند.
بيابان ها عليرغم اينكه خشن و سخت به نظر مي رسند، اكوسيستم هايي شكننده هستند. نواحي حاشيه اي بيابان ها كه مناطق گذر تدريجي از يك محيط خشك به يك محيط مرطوب تر هستند، ريز اكوسيستم هايي ناپايدار و ظريف مي باشند كه خيلي سريع در اثر فعاليت هاي بشري مي توانند نابود شوند و منجر به گسترش بيابان يا پديده بيابان زايي گردند. گودي هاي كوچكي كه در اين حواشي وجود دارند پوشش گياهي اي دارند كه گرما را از بادهاي داغ و پر حرارت مي گيرند و زمين را از فرسايش توسط بادهاي شديد و طولاني حفظ مي كنند. پس از بارندگي، اين ناحيه هاي داراي پوشش گياهي به طور مشخص خنك تر از نواحي پيرامونشان هستند. متأسفانه بسياري از اين نواحي حاشيه اي و حساس در اثر فعاليت هاي ناصحيح و استفاده هاي بي رويه انسان، تخريب شده و به بيابان و اراضي باير تبديل شده اند و به اين ترتيب با بياباني شدن مداوم حواشي بيابان ها، پديده بيابان زايي تسريع مي گردد و به سرعت پيشرفت مي كند. چراي بي رويه دام ها، قطع بوته ها جهت تهيه سوخت، از بين بردن پوشش گياهي در حد بيش از توان جبران زمين، آتش سوزي ها و ... ازجمله عوامل موجب بيابان زايي مي باشند.
صحرانشينان هميشه سعي مي كنند كه از بيابان فرار كنند ولي به خاطر استفاده هاي ناصحيح و بي رويه خود از زمين، بيابان را با خود پيش مي برند. پديده بيابان زايي كه براي اولين بار در دهه ۱۹۳۰، به دنبال تبديل قسمت هايي از جلگه هاي ايالات متحده آمريكا به چاله هاي شن در اثر فعاليت هاي ناصحيح كشاورزي شناخته شد، امروز به بلاي بزرگ جهاني تبديل شده است و بشريت را به شدت تهديد مي كند. گسترش سريع بيابان ها منجر به مرگ ميليون ها انسان، از بين رفتن شهرها، اجتماعات و صنايع، نابودي تنوع زيستي در اثر تخريب ناگهاني زيستگاه هاي گوناگون و بياباني شدن آنها، گسترش فقر و در يك كلام، زوال بشريت  مي گردد.
آنچه قابل توجه است اين است كه بر خلاف تصور عموم، آنچه موجب بيابان زايي مي باشد خشكي هوا نيست بلكه عدم مديريت صحيح بر زمين و تخريب آن در اثر فعاليت هاي نابجاي انسان است. تجربيات و مطالعات نشان داد ه اند كه مديريت صحيح و مناسب بر بيابان ها، به خصوص در نواحي حاشيه اي آنها، تأثيري چشمگير بر جلوگيري از گسترش اين معضل جهاني است. به اميد روزي كه بيابان ها، اين زيستگاه هاي خارق العاده و اسرار آميز، همچنان براي انسان نعمت و زيبايي گردند، نه تهديد و خطر عظيم، زماني كه بشر فعاليت هاي خود را اصلاح كند.
منابع خارجي
ترجمه و تنظيم: ستاره مدني