كاظم مهين روستا
بزرگترين سرمايه گذاري صنعتي كشور در منطقه صنعتي عسلويه در دست انجام است و تاكنون دستاوردهاي فراواني در بخش توسعه صنايع دريايي و در نتيجه بسياري از صنايع جانبي در پي داشته كه خود گوياي نقش ممتاز صنايع دريايي در احيا و راه اندازي صنايع جانبي و تحولات بيش از پيش آنهاست. در اين نوشتار تأثير صنعت گاز بر توسعه صنعت كشتي سازي و به ويژه انتقال تكنولوژي ساخت كشتي هاي مخصوص حمل گاز طبيعي مايع (LNG) وتجارب چند كشور در اين خصوص مورد توجه قرار گرفته است.
ژاپن و كره جنوبي
سردمدار توسعه ساخت كشتي هاي گازبر، كشورهاي اسكانديناوي بودند و تكنولوژي  ساخت ابتدا به صورت LPG از اين كشورها شروع شد و به شكل  LNG انجاميده است. با افزايش حقوق كارگري و رقابت سرسخت ژاپن و كره جنوبي، اكنون بازار ساخت اين كشتي ها به طور عمده در دست اين دو كشور و برخي كشورهاي اروپايي است. كارخانه هاي كشتي سازي ژاپن و كره جنوبي مهارت فراواني در ساخت كشتي هاي گازبر كسب كرده اند. به گونه اي كه در سال ۲۰۰۱، كره ۷۹ درصد سفارش هاي جديد و ژاپن نيز حدود ۱۴ درصد آنها را دريافت كرده است. تقاضاهاي روزافزون جهاني و سفارش هاي داخلي براي ساخت كشتي هاي گازبر، اصلي ترين عوامل رشد اين كشتي سازي ها بوده اند.
بي شك علاوه بر افزايش حقوق كارگري در اين دو كشور، نياز به كشتي هايي خاص در بازار جهاني همواره مدنظر اين دو كشور بوده است و تا حد زيادي توانسته اند با مديريت زمان در ساخت كشتي ها، رقباي اروپايي خود را نيز به زانو درآورند. تجربه ژاپني ها در ساخت كشتي هاي گازبر به ۴۰ سال پيش برمي گردد، يعني زماني كه شركت صنايع سنگين ميتسوبيشي (MHI) در سال ۱۹۶۲ موفق شد اولين كشتيLPG بر را بسازد. در همين زمان توان ساخت كشتي هاي گازبر (LNG) نيز در اين شركت فراهم شد.
با افزايش نياز ژاپن به گازمايع طي دو دهه گذشته، اين كشور قطر را بهترين گزينه براي توسعه دوجانبه در نظر گرفت. ژاپن مي بايست نياز گسترده صنايع خود را به گاز مايع برطرف مي كرد و از سوي ديگر نمي توانست نسبت به ساخت كشتي هاي گازبر كه ارزش افزوده فراواني داشتند بي توجه باشد. در اين دو دهه بسياري از پيمانكاران ژاپني در طرح توسعه ميادين گازي قطر شركت داشتند و در واقع ژاپني ها فعاليت هاي اين كشور را براي صدور گاز مايع زير ذره بين داشتند و بر مبناي آن طرح زمانبندي شده اي براي ساخت كشتي هايي گازبر را در دستور كار قرار دادند. پس از چند سال قطر با طرح تكميل دو پايانه «راس گاز» و «قطر گاز» به يكي از بزرگترين صادركنندگان گاز مايع دنيا تبديل شد و با سفارش ساخت ۱۰ فروند كشتي گازبر به ژاپن در سال ۱۹۹۶ و تحويل آنها در سال ۱۹۹۹، برنامه توسعه بيش از پيش اين صنعت را در دستور كار خود قرار داد. از بين اين ۱۰ فروند كشتي، ۳ فروند به صنايع سنگين كاوازاكي، ۴ فروند به صنايع ميتسوبيشي و ۳ فروند ديگر به كارخانه كشتي سازي ميتسوي سفارش داده شده بود كه به مدت سه سال خوراك اين كارخانه ها را فراهم مي كرد. در اكتبر سال ۱۹۹۶، اولين فروند از كشتي هاي ۱۳۷ هزار مترمكعبي كه براساس طرح كروي ساخته شده بودند از كارخانه ميتسوي تحويل گرفته شد كه تاكنون محموله هاي فراواني جابه جا كرده است. آخرين فروند اين كشتي ها هم در ژوئن سال ۲۰۰۰ از كارخانه ميتسوبيشي تحويل گرفته شد كه اين كشتي ها، سالانه ۶ ميليون تن گاز مايع را از قطر به ژاپن حمل مي كنند.
در كره جنوبي علاوه بر كارخانه هاي سامسونگ و دوو، صنايع سنگين هيونداي به دليل حمايت هاي كشتيراني  هاي داخلي، بسيار رونق يافته است. در اواخر دهه ۸۰ كره فناوري ساخت كشتي هاي گازبر نوع كروي و منشوري را يافت. هيونداي سه فروند كشتي گازبر نوع كروي با گنجايش ۱۲۵ هزار تن را به مالكان داخلي تحويل داد و در دومين مناقصه براي ساخت ۶ فروند كشتي براي شركت گاز كره برنده شد. اين كارخانه پس از تثبيت موقعيت داخلي خود با پيگيري سياست ساخت ارزان كشتي ها، در همين سال در مناقصه ساخت ۵ فروند كشتي گازبر براي نيجريه برنده شد و اولين سري از اين كشتي ها با ظرفيت ۱۳۷ هزار مترمكعب را سپتامبر سال پيش به اين كشور واگذار كرد و اكنون ۸ فروند از اين كشتي ها را در دست ساخت دارد. كارخانه هاي سامسونگ و دوو نيز در سال ۲۰۰۰ سه فروند كشتي با ظرفيت هاي ۱۳۵ و ۱۳۸ هزار مترمكعب تحويل داده اند. در سال ۲۰۰۱ كارخانه هاي كره اي بيشترين سفارش هاي مربوط به كشتي هاي گازبر را به خود اختصاص دادند چرا كه استراتژي جديد شركت هاي كره اي حكم مي كرد تا برنامه هاي خود را به سمت جذب قراردادهاي ساخت اين كشتي ها و نيز سكوهاي فراساحلي گاز مايع سوق دهند. اكنون به رغم داشتن بيش از ۸۰ درصد سهم بازار جهاني در ساخت كشتي هاي سنتي نظير فله برها و نفتكش ها، اصلي ترين پروژه كشتي سازي هاي كره اي ساخت كشتي هاي گازبر است.
كشتي سازي هاي كره اي در سال ۲۰۰۱ در مجموع ۲۳ فروند كشتي گازبر ساخته اند كه نسبت به سال قبل از آن ۱۵ فروند رشد داشته است. اين رشد معادل ۷۰ درصد تقاضاي جهاني بوده است. شركت كشتي سازي دوو به تنهايي ۱۶ سفارش جديد در دست ساخت دارد. آخرين اخبار نشان مي دهد كه دوو تقاضاهايي به ارزش ۱۶۲۶ ميليون دلار براي ساخت ۵ فروند كشتي گازبر دريافت كرده است. پيش بيني مي شود كره تا سال ۲۰۱۰، ۱۰۰ فروند كشتي گازبر بسازد.
اين پيشرفت ها بدون يك سياستگذاري تكنولوژيك اساسي از سوي مديران اجرايي و در نتيجه هماهنگي جذب پيمانكاران گوناگون و كاري مداوم و پيگير ممكن نبوده است. بد نيست در اينجا به مشاهدات يكي از مسؤولان شركت ملي نفتكش از نحوه فعاليت كارخانه هاي كره اي اشاره كنيم:
كاپيتان محمود رضا ايلياتي، مهندس ناظر عرشه در شركت ملي نفتكش مي گويد: «مرز شمالي تا مرز جنوبي كشور كره را زنجيره اي از شركت هاي مختلفي اشغال كرده اند كه هر يك قطعه اي مي سازند و انبوهي از متخصصان خارجي نيز در جمع دست اندركاران حضور دارند. تمام پيمانكاران، كشتي سازان را حمايت مي كنند. خطوط لوله سازي، الكتروموتور، موتور، كمپرسور و بلوك سازي به شكل گسترده اي به چشم مي خورند. اينها با اين همه توسعه زنجيره صنايع جانبي، هنوز از حمايت متخصصان خارجي برخوردارند. شايد بتوان گفت تمام كشور كره مشغول ساخت كشتي است».
ويژگي مهم اين كشور داشتن بنادر آزاد و سيستم باز اقتصادي است به گونه اي كه مشكلي براي ورود و خروج متخصصان خارجي وجود ندارد. نظارت و مديريت ساخت برعهده خارجي ها است. شركت هيونداي بزرگترين كشتي سازي دنياست كه در سال ۶۰ فروند كشتي مي سازد. كشتي سازي اين كشور دنياي بزرگي است كه شايد انجام كارها چندان پيچيده نباشد، اما مديريتي قوي بر كار گروهي ۲۴ هزار نفري حاكم است كه تنها هنگام صرف نهار دست از كار مي كشند. كار شبانه روزي است، به طوري كه كوچكترين تأخير، كار بزرگي را معطل مي سازد و ساخت ۶۰ فروند كشتي را به هم مي ريزد. اين سيستم قوي، مديريت ويژه و سازماندهي آن از سال ۱۹۷۲ تا به امروز به  طول انجاميده است، اما پس از ۳۰ سال هنوز در ساخت كشتي هاي نوع كروي درمانده است؛ به طوري كه مديرعامل شركت، آقاي هيونداي مي گفت ساخت چهار كشتي برايمان دردسر شده است.
چين
چين كانون توجه جهان شده است. جايي كه كشتي سازان تمايل زيادي به ساخت كشتي هاي پيچيده تر يافته اند. با توجه به آن كه چين در سال هاي قبل، كشتي هاي كانتينربري و نفتكش فراواني ساخته است، اكنون به دنبال يافتن شريكي مناسب براي انتقال تكنولوژي ساخت كشتي هاي گازبر است. يكي از گزينه ها، شركت فرانسوي آلستوم آتلانتيك (Alstom-Atlantiquc) است. اين شركت خود را براي انتقال تكنولوژي ساخت كشتي هاي گازبر به چين آماده كرده است. اگرچه هنوز ساخت اين كشتي ها شروع نشده است اما آنچه مشخص است آن كه چيني ها ساخت اين كشتي ها را نيز تا سال ۲۰۰۵ بومي خواهند كرد.
نحوه ورود چين به بازار ساخت اين كشتي ها با اعلام نياز پايانه اي گازي در استان جوانگ دانگ به سه فروند از اين كشتي ها بوده است كه خود موضوع جالبي است. كارخانه هودانگ- ژونگا تصميم گرفته است اين كشتي ها را خواه از نوع كروي خواه از نوع منشوري، به هر قيمتي بسازد كشتي ها ۱۴۵ هزار مترمكعب ظرفيت داشته و تا سال ۲۰۰۵ واگذار خواهند شد. تاكنون كشتي سازي هاي چين كشتي هاي نوع ساده را مي ساختند و انواع پيچيده را به ژاپن و كره محول مي كردند. با افزايش نياز جهاني به اين كشتي ها براي حمل گاز مايع به عنوان سوخت آينده، تجربه ساخت اين سه فروند كشتي، راه چين را براي نفوذ در بازار ساخت چنين كشتي هايي هموار خواهد كرد. اما اين كه چيني ها چگونه بدون تجربه ساختي در اين زمينه، شروع به ساخت كرده اند و به خصوص آن كه شركت كشتيراني چين چگونه حاضر به نهايي ساختن چنين قراردادي شده است، موضوعي در خور تأمل است كه به حتم نمايانگر پيروي از يك سياستگذاري استراتژيك و طرحي هماهنگ ميان صنايع دريايي اين كشور براي حضوري فراگير در بازار جهاني است.
فنلاند
در بررسي مراكز كشتي سازي جهان به مواردي برمي خوريم كه حاكي از آن است اين كارخانه ها چگونه با نگاهي باز به وضع بازار جهاني و تحليل روند سرمايه گذاري ساير كشورها بر روي پروژه هايي خاص، سعي در ارائه پتانسيل هاي خود و بهره گيري فراوان در رفع معضلات اقتصادي خود كرده  اند. كارخانه كشتي سازي توركو در فنلاند متعلق به (Kvaerner Masa-Yards) KMY مثال خوبي از اين جمله است. اواخر سال ۸۹ در رويارويي با فشار شديد اقتصادي و اخراج كارگران از ناوگان صيادي فنلاند و ناوگان شناورهاي يخ شكن هسته اي روسيه، اين كارخانه تصميم گرفت براي جذب كار در بازار رو به رشد گاز مايع، خط جديدي را براي توليد كشتي هاي گازبر ايجاد كند. پس از بررسي اين طرح، حمايت مراجع سياستگذار فنلاندي  در خور توجه بود، به گونه اي كه در سال ۹۴ كارخانه با ظرفيت كامل فعاليت مي كرد. واقعيت آن بود كه كشور امارات نياز مبرمي به كشتي هاي گازبر داشت و اين كارخانه به فراست تمام توانسته بود در سال ۹۳ سفارش ساخت چهار فروند كشتي گازبر به ظرفيت هر كدام ۱۳۵ هزار مترمكعب را از شركت ملي نفت ابوظبي دريافت كند. در آوريل سال ۹۳ كار ساخت اين چهار شناور در فنلاند شروع شد و اكنون طرح ساخت كشتي هاي ۱۸۰ هزار مترمكعبي در دست بررسي است.